“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsinin zamanıdır.

 

 

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ VƏ TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİ

 

XIX əsrdə ədəbiyyatşünaslıq elminin diqqət yönəltdiyi istiqamətlərdən biri də təbiətşünaslıq elmi ilə ədəbiyyat arasında müqayisələr aparmaq, oxşar qanunauyğunluqlar görməyə cəhd etmək, ən başlıcası isə təbiətşünaslıq elminin əldə elədiyi nəticələri ədəbiyyata da tətbiq etmək idi. Məsələn, mədəni-tarixi məktəbin yaradıcısı İppolit Ten belə hesab edirdi ki, yazıçıya təkcə cəmiyyət və reallığın təcrübi tərəfləri deyil, həm də bəzi ilkin bioloji amillər təsir göstərir. O, irq, mühit və məqam anlayışlarını sənətin orijinallığını şərtləndirən üç başlıca amil kimi müəyyənləşdirmişdi.

Naturalizm cərəyanı axtarışlarının yolu da təbiətşünaslıq elmi ilə ədəbiyyat arasında paralellər qurmaq cəhdi ilə kəsişirdi.

Ədəbiyyatşünaslığın diqqətindən kənarda qalmayan mühüm hadisələrdən biri isə  Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsi idi. İ.Tendən sonra təbiət elmlərinin metodlarını ədəbiyyat tarixinə tətbiq etməyə çalışan alimlər arasında fransız nəzəriyyəçisi Ferdinand Bryunetyerin (1849-1906) adı öndə gəlir. Onun 1890-cı ildə nəşr etdirdiyi “Ədəbiyyat tarixində janrların təkamülü” adlı dördcildlik əsəri öz zamanında böyük maraq doğurmuşdu və ədəbiyyatşünaslıq elminin sonrakı dövrlərinin üstündən də təsirsiz ötüşmədi.

Əsərin birinci cildi Fransada ədəbi tənqidin təkamülünə həsr olunmuşdur. Müəllif belə hesab edirdi ki, ədəbiyyat tarixinin təkamülünə keçməzdən əvvəl tənqidin tədrici inkişaf tarixini nəzərdən keçirməyə ehtiyac  var. F.Bryunetyerin qənaətincə, yaranışının başlanğıcında sadəcə ədəbi faktlara rəy bildirmək məqsədi daşıyan tənqidin müasir mükəmməl səviyyəyə çatmasını izləmək təkamül prosesini aydınlaşdıra bilər. O yazırdı ki, fiziologiyada olduğu kimi, bu və ya digər az məlum olan, lakin mürəkkəbliyi ilə seçilən funksiyanın sadələşdirilməsi də sxematik təsəvvürün əldə edilməsinə şərait yaradır və həmin funksiyanın öyrənilməsini asanlaşdırır.

Sonrakı axtarışlarında ədəbi prosesi bir əsərin digər əsərə təsiri kimi izah edən F.Bryunetyer ədəbi cərəyanların bir-birini əvəz etməsini, zaman dəyişdikcə estetik zövqün də dəyişməsinin əsas səbəbini yaradıcı insanın bədii tələbatlarından irəli gəldiyini düşünürdü. XVII əsr fransız klassisizminə yüksək qiymət verən idealist alim naturalizmi bədii düşüncənin tənəzzülü adlandırırdı.

Ədəbiyyatda təkamül məsələsi sonrakı dövrlərdə də ədəbiyyatşünaslığın gündəliyində qaldı. Rus formalist ədəbiyyatşünaslığının nümayəndəsi Yuri Tınyanovun ədəbi təkamül konsepsiyası isə F.Bryunetyerin görüşlərindən tamamlilə fərqlənir. Y.Tınyanov ədəbi prosesə "mərkəzə" və "əyalətlərə" malik bir məkan kimi baxmağı təklif edirdi: həmin məkan çərçivəsində bədii əsərlər bir-biri ilə ədəbi prosesin mərkəzində yer tutmaq üçün rəqabət aparırlar. “Mərkəzdəki” yer isə hamı üçün yetərli olmadığına görə orada qalmağa qadir olmayanlar oranı tərk etməli, “mərkəzdən” kənara, əyalətə çəkilməli olurlar.  Təkamül və ya ədəbi prosesin inkişafını isə “mərkəz” müəyyənləşdirir.

Y.Tınyanovun diqqətindən bir gerçəklik də yayınmırdı ki, ən yaxşı ədəbiyyat nümunələri heç də həmişə ədəbi prosesin mərkəzinə düşmür.  Yaranan kimi diqqət mərkəzinə düşən, klassikləşən əsərlər olduğu kimi, diqqətdən kənarda qalan, qiymətini vaxtında almayan layiqli əsərlər də olur. Bəzi əsərlər isə bir müddət şöhrətin zirvəsində olandan sonra “əyalətə” çəkilib unudulur...

Antidarvinist nəzəriyyənin nümayəndəsi sayılan Y.Tınyanov ədəbiyyatın təkamülünü bədii sistemlərin dəyişməsi ilə izah edirdi.

F.Bryunetyerin “Ədəbiyyat tarixində janrların təkamülü” əsərindən seçdiyimiz fraqmentlərin Ç.Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin ədəbiyyatşünaslığa təsiri barədə müəyyən təsəvvür yaratmağa kömək edə biləcəyini düşünürük. 

 

Simvolizm ədəbi cərəyanı

 

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində fərqli istiqamət yaratmış Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev simvolizm cərəyanı ilə 1890-cı illərin ortalarında, Peterburqda ali təhsil alarkən tanış olduğunu yazmışdı: “Bu üsulun Şərq ruhuna xeyli uyğun olması məni artıq həvəsə gətirdi. Və mən Şərq həyatından götürülmüş simvolik bir əsər yazmaq fikrinə düşdüm. Nəhayət, 1901-ci sənədə “Pəri cadu” əsərimi yazdım”.

Əbdürrəhim bəyin Şərq ruhuna yaxın hesab elədiyi simvolizm (fransızca “symbolisme”) cərəyanının adı işarə, rəmz mənasına bağlıdır. Avropa sənətində modernist cərəyanlardan biri sayılan simvolizmdə müəyyən hadisəni canlandıran bədii obrazı durmadan dəyişən “ruh həyatı”nın, “əbədi həqiqət” axtarışının əlaməti olan bədii simvol əvəz edir.

Simvolizm ədəbi cərəyan kimi XIX əsrin 60-70-ci illərində Fransada yaranıb. Simvolizm termini isə  fransız şairi Jan Moreas 1886-cı ildə “Simvolizmin manifesti” adlı əsərini nəşr etdirəndən sonra qəbul olunub və yayılıb. Jan Moreasın "Simvolizmin manifesti" həm məzmun, həm də forma məsələlərini əhatə edən müxtəsər estetik proqramdır.

Jan Moreas fransız şairi Şarl Bodleri (1821-1867) simvolizm hərəkatının əsl sələfi kimi qəbul edirdi. Onun qənaətinə görə, simvolizm Ş.Bodler tərəfindən müəyyənləşdirilmiş “uyğunluqlar” qanununa əsaslanır: bu uyğunluqlar ucu-bucağı olmayan, daim yenilənən bir aləmə səpələnib ki, həmin aləmdə batində olanlar “öz-özünə fəal şəkildə zahirə çevrilir”. 

Simvolistlər belə hesab edirdilər ki, dünyanın mahiyyəti ağıl gücünə dərk edilə bilməz, buna ancaq məntiqə sığmayan bir rəmz, işarə sayəsində canlanan intuisiya ilə nail olmaq mümkündür. 

J.Moerasın manifestinə əsasən, simvolist mövqe “obyektiv təsvir”in düşmənidir, konkret hadisələr isə görünüşdən başqa bir şey deyildir. Simvolizmin estetik sisteminin əsasını adi olandan qaçmaq təşkil edir: dünyanın ideal mahiyyətinə – gözəlliyə nail olmağın yolu isə rəmzdir.

Simvolistlər belə hesab edirdilər ki, şair həqiqətə gedən yolu intuitiv hiss etdiyi üçün Tanrı məqamındadır, intuisiya, hissi idrak isə insanın mistik dünyaya açılan gözüdür. Bu göz maddi həqiqətdən daha dərin və daha sirli həqiqəti görür.

Simvolizm cərəyanı üçün iki fərqli dünya mövcuddur: əşyalar dünyası və ideyalar dünyası. Simvol isə bu dünyaları bir-birinə bağlayan şərti işarədir. Hər bir simvolun həm işarə edən, həm də işarələyən tərəfi var. İşarələyən tərəf qeyri-real dünyaya, sirlər aləminə yönəlir. Sənət isə sirrin açarına çevrilir.

Simvolistlər öz əsərlərində yaşantılarla, qaranlıq, qeyri-müəyyən əhval-ruhiyyələrlə, incə hisslərlə, keçici təəssüratlarla dolu hər bir qəlbin tarixini əks etdirməyə çalışırdılar. Onlar bədii sözü yeni, canlı və ifadəli obrazlarla doldurmağa cəhd edir, bəzən orijinal forma yaratmaq həvəsi ilə söz və səs oyununa üstünlük verirdilər.

“Əbədi həqiqət” axtarışında olan simvolistlər mürəkkəb metaforlar, alleqoriyalar, eyhamlar, rəmzlər işlədir, sözün ahənginə, fikrin çoxqatlılığına, mücərrəd obrazlara xüsusi diqqət yetirirdilər.

Rus ədəbiyyatında simvolizmin banisi hesab olunan, ömrünün böyük hissəsini mühacirətdə – Parisdə yaşamış Konstantin Balmontun “Poeziya sehr kimi” traktatı bu cərəyanın mahiyyətini daha aydın başa düşmək üçün faydalıdır. Heç şübhəsiz ki, Ə.Haqverdiyev Peterburqda təhsil alarkən onda simvolizmlə ciddi maraq yaradan mənbələrdən biri də K.Balmontun yaradıcılığı olmuşdu. 

 

Konstantin Balmontun “Poeziya sehr kimi” traktatını Bazar ertəsi təqdim edəcəyik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Famil Hacısoyun şeirlərini təqdim edir. 

Hacıyev Famil Şamil oğlu 1962-ci ildə Cəbrayıl rayonununda anadan olub. Orta məktəbi Bakı şəhərində bitirib, “Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün 5 nömrəli xüsusi məktəb”də təhsil alıb, sonra M. Rəsulzadə adına Bakı Dövlət universitetinin filologiya fakültəsində oxuyub. 

O, yaradıcılığa orta məktəbdə oxuyarkən Famil Hacıyev imzası il başlayıb. Öncə  publisistik yazılar yazıb. İlk məqaləsi Cəbrayıl rayon “Kolxozçu” qəzetində dərc olunub. Respublika mətbuatındasa ilk olaraq “Bakı” qəzetində çap edilmişdir. ilk şeirisə 1982-ci ildə “Ulduz” jurnalında çap edilib. Hazırda Famil Hacısoy imzasıyla müxtəlif mətbuat orqanlarında çap olunur. Bəzi ədəbi mükafatlara layiq görülüb. İki kitab müəllifidir. Hal-hazırda müəllim işləyir.

 

 

 

SƏNSİZLİK

 

Öyrətdin yamanca səsinə məni

Mışıl-mışıl axan buz bulaq kimi.

Kəsib nəfəsimi mələrti səsi

Anasın gözləyən ac oğlaq kimi.

 

Sənsiz baş saxlamaq zülümdən zülüm,

Həsrətdən xilasa çarəmi ölüm?!

Sözünsüz, adınsız quruyan dilim

Toxtayar qolunda titrərkən əlim.

 

Sığmayır əlim də cibimə yaman,

Nayrandı saçında tumar sarıdan.

Gecəni ikiyə bölüb yarıdan,

Gündüzü də sənə kəsərdi qurban.

 

Meşənin güngörməz yeriydi könlüm,

Gözündən qor düşdü əridi könlüm.

Şıltaq uşaqlardan biriydi könlüm,

Əriyə-əriy kiridi könlüm.

 

Vüsala gedən yol çınqıl, daş-kəsək,

Həsrətin yolları torpaqtək kövrək.

Sənsizliyin səsdən, işıqdan yüyrək,

Çalışır tablaya bir təhər ürək.

 

 

ÜÇÜN

 

Sən zərif bir nanə, mən də meh ollam

Ətrinin mehində qalmağım üçün.

Sən səhra gülüykən dönüb şeh ollam

Sənə bir damcı su olmağım üçün.

 

Sən sevgi günəşi, mən sənin kölgən,

Canyaxan hikkə sən, mən müti qulkən.

Həsrətdən biçimmi özümə kəfən?

Ruh olub yuxuna dolmağım üçün.

 

Bir cavab vermirsən, sənə söz deyim.

Arzu nə çox? Bilməm hansın tez deyim?!

Zülmün qurub dar ağacın, yüz deyim,

Yubatma kəndiri boğazım üçün.

 

Səsindən səsini dərə biləydim,

Dərib də sinəmə sərə biləydim.

Səsinçün bir qala hörə biləydim

Səsinlə birgə qocalmağım üçün.

 

 

OLLAM

 

Sən körpə bir ağac olası olsan,

Yayın istisində yağışın ollam.

Azıb səhralarda ac-susuz qalsan,

Tapdığın tikəyə alqışın ollam.

 

Vüsalın gözümün üfüqü, bəlkə,

Həsrətin yanımca sürünən kölgə.

Ruhunun ruhuma yazığı gəlsə,

Cismimlə qəbrində başdaşın ollam.

 

Həsrətin uzunu səcdədə durram,

Hər gecə sevgidən bir koma qurram.

Məndən bezdiyini çoxdan duyuram,

Dalımca söylənən qarğışın ollam.

 

 

*

 

Gündüzlərin yuxusudu gecələr,

Yuxu adlı beşiyində dincələr.

Qapandıqca kirpikləri gündüzün

Bir yuxuda neçə ömrü heç elər.

 

 

QAYITMA BİR DƏ

 

Qayıtma, sən Allah, birdə geriyə!

İçimdə qasırğa başlayasıdı.

Dönüb məhləmizin uşaqlarına,

Dünənim bu günü daşlayasıdı.

 

Qaytarma səsinin həzinliyini,

Daha qulaqlarım kar olub mənim.

Qayıdıb qaytarma mətinliyimi,

Həsrətə dözümüm yorulub mənim.

 

Vüsal ayaq tutub çətin yeriyə,

Qayıtma, gözəlim, qayıtma bir də!

İstəməm qayıdıb kimsə geriyə,

Gözümün könlünü ala, kiri də! 

          

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“Cümə günü Əbülfəzqızının 10 sualı ilə" rubrikasının budəfəki qonağı “Mənim səndən uzaqlarda yamandır halım, necəsən?"- söyləyən və misraları böyüklü- kiçikli hər kəsin dilində səslənən, sevilən şairimiz, ictimai xadim, Sumqayıt şəhər Poeziya Evinin direktoru, bir çox mükafatların laureatı, Prezident təqaüdünə layiq görülən İbrahim İlyaslıdır.

“Mən müsahibə verməkdə çətinlik çəkirəm. Ya mən danışa bilmirəm, ya da məni danışdırmaq çətindir...” - onun sözləridir. 

 

1).

Haqqın görkü - ODam, SUyam,

Haqqa varan bir yolçuyam.

Mənəm, sənəm, oyam, buyam,

Adamam, axır adamam.

(İbrahim İlyaslı)

Dəyərli şairimiz, mənəvi və ruhi inkişaf səviyyəsində olanlar "Mən kiməm?" sualına, yəqin ki, cavab tapdı, elə deyilmi?

 

-Əvvəla, çox istəyərdim ki, mənə ünvanlanacaq bütün sualların cavablarını mənim şeirlərimdə axtarasınız. Mən şeirlərim boyda bir adamam, sadəcə. Nə az, nə də çox. Ona görə də bütün sorğularınıza şeirlərimdən örnəklər göstərməklə cavab verməyə çalışacam. Mənim bütün mahiyyətim orda cəm olub.

 

Tanrım, görən mən kiməm,

Nəçiyəm bu dünyada?–

Bir payı quru torpaq,

Üç payı su dünyada!

 

Adım Peyğəmbər adı,

Özüm adi bir adam.

Bir də bu adilikdən

Bezib çıxan fəryadam.

 

Qənşərində durduğum,

Aynadakı mənəmmi?

Ruhum mənə dardımı,

Mən ruhuma binəmmi?

 

Əvvəl-axır deyilən

Bir ölçü-biçi varmı?

Varsa, bəs ölçüsüzlük

Nədi, bilmək olarmı?

 

Bu cismi-can varlıqdı,

Yoxluq divanəsiyəm.

La İlahə İlləllah!

Kimdi məni səsləyən?!

 

2) 

Aşiq Yunus söylər sözü,

Qan-yaş dolu iki gözü.

Bilməyən nə bilsin bizi,

Bilənlərə salam olsun. 

(Yunus Əmrə)

İbrahim  İlyaslını "bilənlərin", yoxsa "bilməyənlərin" sayı çox?

 

-Yunus Əmrəyə varmaq ağır söhbətdir. İbrahim İlyaslı bu konuda uzağı iynə ulduzu boyda bir zərrədir. Əslində, mən heç bilinmək də istəmirəm. Heyif deyil sirr olaraq qalmaq...

 

Qadam, sənlə nə işim var? –

Mənim işim fələknəndi.

Yerin təkində iblisnən,

Göy üzündə mələknəndi.

 

Sizindi yer-göy arası,-

Abadanı, xarabası.

Qurun, dağıdın... sonrası

Şadaraynan, ələknəndi.

 

Düyün vurulmaz ilməknən,

YAZI pozulmaz silməknən.

Sənin azarın bilməknən,

Mənimki bilməməknəndi.

 

3) 

Səni qana- qana yazmaq olmur,

yaza- yaza qanmaq.

Sənə yetməyin bircə yolu var:

Yanmaq!!!

Yanmaq!!!

Yanmaq!!! 

(İbrahim İlyaslı)

Əziz şairimiz, şeir yazarkən ruh halınızın necə olduğunu Sizdən soruşsaq, sözlə təsviri mümkün olarmı?

 

-Mümkün deyil deyə düşünürəm. Çünki özünüzün də dediyiniz kimi o bir haldır. Halın təsviri olursa o ya bir rəsm əsərinə, ya bir bəstəyə, ya da bir şeirə yansımaqla öz ifadəsini tapa bilər. Elə sitat gətirdiyiniz şeir parçasında olduğu kimi – yanmaq… Yanğının görünən tərəfi alov, tüstü, köz, nəhayət kül olur… Özgə nə deyim?! Məsələn, yalqızlığın halı deyək;

 

Bu gecədə mən duyanı,

Bir bəndə-bəşər duymasın.

Bu qədər zülmü, yazıqdı,

Allah heç kəsə qıymasın.

 

Bu gecənin ortasında,

Məndən özgə oyaqmı var?!

Çıxmağa cığırmı qalıb,

Yeriməyə ayaqmı var?!

 

Yalqızam YERin üstündə,

GÖYün altında yalqızam.

AZƏRBAYCAN söylənilən

Öyün altında yalqızam.

 

Nə təkəm, nə də tənhayam

Dörd yanım millət, məmləkət.

Yalqızlıq yalquzaqlıqmış,

Ulaya bilmirəm fəqət.

 

4)

İbrahim bəy, bir könlü fəth etmək çoxmu çətin?

 

-Tanrıdan rüsxət olursa, heç bir çətinlik yoxdur. Rüsxət yoxdursa, bu fatehlik iddiası bir ömür ancaq cəhd olaraq qalacaq… Amma bu cəhdin özündə də bir gözəllik var - Ömrə məna qatır.

 

Bundan gözəl ömür olmaz,

Sən olan dünyada varam.

Göy məni Yerə qısqanar,

Bilsə, necə bəxtiyaram.

 

Nolsun adın Günəş deyil,

Sənə bənddi axşam-səhər.

Sənə nisbət dövr eləyir

Kainatda səyyarələr.

 

Bir kirpiyinə minnətdi

Yerin, Göyün yeddi qatı.

Cəhənnəm olsa, cənnətdi

Sən olan göylərin altı.

 

Bir arılar bilər nədi -

Gül dalının gerçəkləri.

Kimin ətridi süsləyən

Çəmənlərdə çiçəkləri.

 

Bundan gözəl ömür olmaz,

Sən olan dünyada varam...

Sənin həsrətindən özgə

Nəyim var haramdı, haram!

 

5) 

Nə gözəl toxunub fələyin toru?-

Adam özü qaçır ağzına doğru.

İçində quldurdu çölündə oğru,

İçini-çölünü xışla da getsin. 

(İbrahim İlyaslı)

Dəyərli şairimiz, "dərininə  düşünmək" niyə hər kəsə nəsib olmur? Bəlkə, özləri bu bacarığı görmək istəmir?

 

-Dərininə düşünmək dərinə düşmək kimidir. Düşməyin bir çıxmağı da var axı… Adamların nəyinə lazımdır bu əzaba qatlansın?! Hər kəs dalğıc(qəvvas) olamaz ki, dəryaların dibinə baş burub da geri dönsün. Yarı yolda boğulmaq təhlükəsi var…

 

Dünyanın ikicə rəngi varıymış,-

Bildim qara nədi, ağ nədi, bildim.

Balamın dilindən bir söz eşitdim,

Dağ üstən çəkilən dağ nədi, bildim.

 

“Yox”dan yola çıxdım, yol məni getdi,

Kəm məni kəsdirdi, bol məni getdi.

Mən sağı getdikcə, sol məni getdi,

Axır ki, sol nədi, sağ nədi, bildim.

 

Doldu piyalələr, boşaldı camlar,

Sərxoş damağımı dəyişdi tamlar…

Qaranlıq könlümdə yandıqca şamlar

Ürəkdən əriyən yağ nədi, bildim.

 

Adlayıb dünyanın Hun hasarından

Qopdu şah millətim şah damarından…

Sındı məmləkətim sınırlarından,-

Çəpəri pozulan bağ nədi, bildim.

 

İbrahim İlyaslı, budurmu qanmaq?-

İşin-peşən oldu tutuşub yanmaq.

Haqqı buluncaymış fələyi danmaq,-

Bildim nahaq nədi, haqq nədi, bildim.

 

6) 

Gör mən nə saymışam, fələk nə sayıb,

 Dönüb sənə baxmaq sayılır ayıb...

 Aradan qırx igid ömrü adlayıb,

 Mən həmən dəliyəm, sən həmən gözəl! (İbrahim İlyaslı)

Qəlblərin odunu duyan şairimiz, o obrazların məbəbbətindən qalanan ocağı zaman kül edə bilməmişdir. Əksinə, ayrılıq zamana meydan oxuduqca sevgi alovu daha da güclənmişdir. Bəzən söyləyirlər ki, artıq sevgi yoxdur. Bu fikrə İbrahim İlyaslının münasibəti necədir? 

 

-Necə yəni sevgi yoxdur? Sevgi yoxdursa, bəs bunu söyləyən adam necə yarandığının fərqində deyilmi? Mövcud olan bütün canlı varlıqlar sevginin ifadəsi deyilmi? Sevgi yoxdursa aşağıdakı hissləri bizə yaşadan və bu şeiri yazdıran hansı qüvvədir?

 

Gözəllik bəşərə görk olsun deyə,

Qıydı Yer üzünə fələklər səni.

Dayandı səcdənə ulduzlu Göylər,

Qısqandı Allaha mələklər səni.

 

Billah, belə sevda gəlməz hər başa–

Od suya calandı, alğış qarğışa.

Yanıb kül olunca qıldı tamaşa

Şövqündən əriyən bəbəklər səni.

 

Şimşəklər teyləndi qəfil üstümə,–

Döndü qəflətxanam altı-üstünə.

Susadı qanıma, durdu qəsdimə

Öpüb oxşadıqca küləklər səni.

 

Qüdrətim çatmadı vəsfi-halına,

Pir deyib, əyildim gül camalına.

Belə çoxmu gördü qul misalına,

İblis yuvalanmış ürəklər səni?

 

VARsansa – varımsan, YOXsansa yoxum,

Ən halal zülmümsən, ən haram yuxum.

Sağ qalınca cismim, ölüncə ruhum

Müdam ayağına iməklər sənin.

 

7)

“Qəlbin özünə xas bəzi səbəbləri vardır ki, ağıl onu heç vaxt anlaya bilməz." (Paskal)

Əziz İbrahim bəy, heç qəlbinizin sözünə əməl edib peşman olmusunuzmu, o zaman İbrahim İlyaslı öz qəlbini necə danlayıb, nə söyləyib?

 

-Bu hər kəsin həyatında baş verə biləcək bir haldır. Məndə də olmamış deyil. Bəzən hisslər adamı aldadır. Amma mən taleyə inanan adamam. “Deməli bu da olmalıymış” deyə düşünüb, yoluma davam etmişəm. Əslində, ömür özü də bir aldanışdı…

 

Məni aldanmağa yaradıb Allah,

Düşmənim aldadır, dostum aldadır.

Zalımlar elə bil himə bənddilər,

Dindim – günahkaram, susdum – aldadır.

 

8) 

İbrahim bəy, nə üçün Şair olmaq zülmdür? 

 

-Zülmdür. Çünki:

 

Mən bir söz bilirəm – dilimə gəlsə,

Sədası qanıma bələyər məni.

Şahlar yeddi yerə şaqqalayarlar,

Rəiyyət daş-qalaq eləyər məni.

 

Mən bir söz bilirəm – onu söyləsəm,

Kafirlər tonqala atarlar məni.

Möminlər üzərlər başımı, sonra

Başlarından uca tutarlar məni.

 

Mən bir söz bilirəm – dilimə alsam,

Alimlər dilimi kəsərlər mənim.

Sözümü asarlar dar ağacından,

Özümün üstümdə əsərlər mənim.

 

Mən bir söz bilirəm – ağzımdan çıxsa,

Aqillər adıma dəli deyərlər.

Dərvişlər o sözə heyran olarlar,

Olmayan aşiqlər «bəli» deyərlər.

 

Mən bir söz bilirəm,  axı nə olsun?-

Ağacda yuvam var, içində balam.

Mən heç nə bilmirəm, ay dostum, ancaq

Mən bir söz bilirəm – yaxşı ki, lalam.

 

9) 

Qanında yoxdursa, ha daşdan süzül,

 Ha əlləş, ha çarpış ha əri, üzül,

 Nə qeyrət dəvədir, nə namus qızıl,

 Qardaşdan qardaşa pay olmaz-olmaz. ( İbrahim İlyaslı)

İbrahim bəy,  yaş artdıqca xarakter də dəyişə bilərmi, yoxsa, "ilan ancaq qabığını dəyişir?"

 

-Yaş artıqca təcrübə artar, bilgi çoxalar, xarakter isə dəyişməz. Sadəcə, xarakter bir mühitdə özünü daha çox büruzə verər, başqa bir mühitdə ilk baxışda gizlində qalar. İndilərdə vaxtaşırı orta məktəb yoldaşlarımızla görüşürük. Hər kəs birinci sinifdə oxuarkən mahiyyət və xarakter etibarı ilə kim idisə, eləcə də qalmışıq.

 

10)

İbrahim İlyaslının ilk mətbu şeiri  - "Bu bahar oldu"  hələ qəlbində həzin- həzin səslənirmi? İlk dəfə mətbuatda şeirini görən İbrahim bəyin ozamanki duyğularının sözlə təsvirini istəsək, İbrahim bəy xahişimizi yerinə yetirərmi?

 

-İlk mətbu şeirini qəzetdə görmək hər bir şairdə kövrək hisslər oyadır, deyə düşünürəm. İndilərdəki kimi adi hal deyil, əlbəttə. Bu şeir təhsil aldığım Politexnik İnstitutun çoxtirajlı “Politexnik” qəzetində çap olunmuşdu. Arxivimdə saxlayıram. Ancaq çap olunmaq adına ən sevincli günüm isə “Gənclik” jurnalında bir səhifə şeirimin çap olunmağıdı. Az qala bütün ölkə bu jurnalı, xüsusən də poeziya səhifəsini izləyirdi. Metroda gedərkən az qala hər kəsin əlində bu jurnalı görmək olardı. Gənc oğlan və qızların əlində fotonla birlikdə çap olunmuş şeir səhifəsini görməyin bir ayrı zövq-səfası vardı. Yeri gəlmişkən, “Gənclik” jurnalının qurucusu və baş redaktoru olmuş ünlü şairimiz Məmməd İsmayıla vəfa və təşəkkür borcumun olduğunu demək istəyirəm. İndi biraz xəstəhal olan ustadımıza cansağlığı diləyirəm.

 

-Dəyərli şairimiz, rubrikamıza ömrünüzdən pay ayırdığınız üçün Sizə minnətdarıq. Yaradıcılığınızdan biz gənclərin öyrənəcəyi çox məqamlar var. Ruhən təmizlənmək, "dərininə düşünmək", cümlələrin təsir gücündə sehrli aləmi hiss etmək İbrahim İlyaslı yaradıcılığının bizlərə ən gözəl töhfəsidir. İbrahim bəy, sözünüzün gücü ilə zamana qalib gələnlərdənsiniz, uğurlarınız bol olsun!

Sonda ənənəvi sualımız: İbrahim İlyaslı hansı sualımızı daha çox sevdi?

 

-Bütün suallarınız maraqlıdır. “Nə üçün şair olmaq zülümdür?” sualınız isə daha ilginc sual idi. Çünki bu sualı yetərincə, ürəyim istəyən kimi cavablandıra bilmədim.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Tarixin müxtəlif dövrlərində ədəbiyyatda metamorfoz əsərlərinə yer verilmişdir. Olduqca diqqət çəkən mövzu sanki xüsusi bir janr kimi ayrılır digər əsərlərdən. 

Metamorfoz-insandan heyvana, bitkiyə və ya başqa canlıya dəyişmə kimi izah oluna da bilər.

Metamorfoz ədəbiyyatının tarixi Qədim Roma dövlətindən başlayır. İlkin metamorfoz əsəri Ovidi tərəfindən e.ə. 2-ci və 8-ci illər arasında Böyük Yuliya və Ovidin sürgünü illərində yazılmışdır. Əsər olduqca məşhurdur, 15 kitabdan ibarət mifoloji abidədir. Tam formada əsəri oxuya bilməsək də, sonrakı dövrlərə ilham mənbəyi olduğu dəqiqdir. 

Növbəti metamorfoz əsəri Apuleyus tərəfindən yazılmış 11kitabdan ibarət antik romandır ki, bu əsər günümüzə gəlib çatmışdır. Hal hazırda Florensiyada Laurensiya kitabxanasında saxlanılan “Metamorfoz” şahəsərinin yazılma tarixi bizə dəqiq deyil. Əsərin mövzusu haqqında qısa məlumat verməyi özümə borc bildim. 

Metamorfoz, digər adıyla “Qızıl eşşək” əsərinin əsas hissəsi Lussi adlı baş obrazın yardımçı olaraq yaşadığı evin sahibəsinin sehrbazlıqla məşğul olduğunu bilməsi, onun quşa çevrildiyini görməsiylə başlayır. Evin digər yardımçısı Lussiyə onu da quşa çevirə biləcəyini, iksirlərin yerlərini söyləyir. Lakin səhv salınan şüşələr nəticəsində Lussi quşa yox, eşşəyə çevrilir. Bu isə tamamilə onun faciəsi olur. Çünki bugünkü heyvan cinayətləri, qətllərinə baxaraq deyə bilərik ki, əsrlər dəyişsə də insanlar elə tarixdəki kimidir bugün, dəyişməyib. Yazıq heyvancığaz şiddət görür, təcavüzə uğrayır, əziyyətlərə dözür. Tək ümidi, çıxış yolu isə bir qızılgül yemək imiş ki, yenidən öz cildinə dönsün. Buna isə İlahə yardım edir və Lussi insan cildinə geri dönür.

Əsərdə həm həyatın sorğulanması, həm maraq dairələrinin və fantaziyaların genişliyi olduqca fərqli formalarda öz əksini tapıb. Sehrbazlıq öyrənmək istəyən Lussi əslində həyatının, insan olmanın dəyərini anlayır bir baxımdan baxanda. Digər yandansa insanların necə vəhşi, necə düşüncəsiz olduğu gerçəyiylə rastlaşır. 

Bir digər əsərdə, əksəriyyətimizin oxuduğu, bildiyi Franz Kafkanın “Çevrimə”  əsərindəysə biz insan olmanın dəyərini yox, əslində daha çox öz dəyərimizi anlayırıq. Əsərin baş qəhrəmanı Qreqor Zamza olduqca ağır həyat tərzi keçirir və bir gün oyananda gözünü qocaman bir həşərat olaraq açır. Əzabları azalmır, eyni Lussi kimi, daha da artır. İndiyədək evin bütün maddi yükünü çiyinlərində daşıyan Qreqor indi isə ailənin mənəvi yükünü kürəklənir. Atasından olduqca sərt reaksiya görür, anası ondan qorxur, müdiri onu belə görcək arxasına da baxmadan qaçır. Yeganə olaraq bacısı ona hər gün yemək gətirir, onun qayğısına qalır. Özünü günahkar hesab edən Zamzanın halı vaxt keçdikcə daha da ağırlaşır. Atası onu yaralayır, evin maddi yükü azalsın deyə qəbul edilən kirayəşinlərin narazılıqları, əsəbləri nəticəsində hətta bacısı da ondan  üz döndərir. Öz yatağında canını tapşırır, bir kibrit qutusunda basdırılır. 

Əsərdəki ən maraqlı təzadlardan biri də məhz budur. Kitabın qapağındakı təsvirdə, əsərdə Qreqorun həşrata çevrilmiş bədəni olduqca böyükdür, bir yataq boydadır, o ayağa durduqda ailə fərdləriylə göz-gözədir. Lakin cəsədi bir kibrit qutusuna yerləşəcək qədər kiçikdir. Bu necə olur? 

Qreqor əslində tam mənada antiqəhrəmandır. Antiqəhrəman nədir? Bizim oxuduğumuz əsərlərdə əksər hallarda qəhrəmanın müsbət və ya mənfi xarakterindən asılı olmayaraq savaşçı ruhu, kəskin zəkası ön planda olur. Lakin Kafka Qreqoru olduqca aciz, zəif bir xarakter olaraq yazıb yaratmışdı. Ailəsinin borclarını ödəmək üçün gecəsini gündüzünə qatıb işləyən, özüylə bağlı heç bir hədəfi, heç bir istəyi olmayan bir obrazdır Zamza. Yox, əslində bir istəyi var. Borcları ödəyib bitirən kimi müdirinə onun necə pis bir insan olduğunu deməyi xəyal edir, sonra bu xəyaldan daşınır. Necə də zəifdir, o hələ də öz içindən keçənləri nəinki demək, hətta xəyal etməyə də qorxur. Qəribə olan bir digər təzad da məhz burasındadır ki, ailənin borcu çoxdur və Zamzanın maaşıyla çətinliklə dolanırlar. Lakin evdə xidmətçi var. Xidmətçinin aqibətini soruşanlara isə belə bir məlumat verək ki, Qreqorun yeni cismini gördükdə o da qaçır.

Əsərin həcmi olduqca kiçikdir, lakin yazılma müddəti heç də qısa olmamışdı. Kafka inanırdı ki, bu hekayəni bir-iki uzun oturumda yazsa, o, daha yaxşı alınacaq. Ancaq o, bir neçə fasilə verməli olur və Felitsiyaya yazır ki, bu gecikmələr hekayəyə ziyan vurur. Üç həftə sonra, dekabrın 7-də hekayə tamamlanır. Ancaq o, yalnız daha üç ildən sonra işıq üzü görür.

İndi isə gəlin başdakı sualımıza geri qayıdaq. Dəyişən bədənlər idi? Yoxsa beyinlər, düşüncələr, ruhlar? Metamorfoz ədəbiyyatı əsrləri əhatə edərkən yazılışlarındakı məqsədlər də müxtəliflik yaradır. Mənim fikrimcə, çevrilmə əslində insanların daxili aləmini əks etdirmək üçün vasitədir. Xüsusilə antik və orta dövr ədəbiyyatları insani keyfiyyətləri, insanların zəif, mənfi xüsusiyyətlərini, maraqlarını olduqca dərin araşdırır, onları öyrənir. Bu dünyada daim nələrsə dəyişir. Və biz də nələrisə dəyişirik, dəyişmək istəyirik. Bəzən isə ən təhlükəli olanı, özümüzü dəyişirik. Bu da bir insanı hətta həşərata belə çevirə biləcək yeganə mistikadır. Çevrilmə sadəcə cismani olmur. Gərək ki, hər insan özündəki doğru və yanlışların fərqinə varsın, maraqlarını tanısın, ən əsası özünü tanısın və sevsin. Bu dünyada ən qorxunc insan özünü öyrənməmiş, kəşf etməmiş, anlamamış insandır. Yoxsa sonu sadəcə kibrit qutusundakı həşəratdan və ya şiddətə məruz qalan eşşəkdən fərqsiz ola bilər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Bu günə təsadüf edən əsas tarixi hadisələri diqqətinizə çatdırırıq.

22 dekabr, Energetiklər günü

Fizika alimləri iddia edirlər ki, elektrik cərəyanı kütlə və çəkisi olmadığına görə əslində özlüyündə əsla təhlükəli deyil. Amma bu cərəyan yüklü hissəciklərin – elektronların axınını özündə ehtiva etdiyindən kütləsi və çəkisi olan, habelə işıq sürətinə yaxın sürətlə irəliləyən  elektronlar aşkar təhlükə törədirlər. Bu təhlükə öldürücü dərəcədədir. Ona görə də elektriklərin tövsiyələri boşuna deyil, onlar deyir ki, əgər siz hansısa elektrik cihazının detalı deyilsinizsə, onda bu axının qarşısına nəbadə çıxasınız.

 

Həsən Seyidbəyli, Nəsir İmanquliyev və Cakoma Puççini

Amerikalılar bu dəfə Milli qozla və iydə ilə çörək gününü qeyd edəcəklər. Düzü, mən bu şeylərlə şörəyin miksinin nə dad verəcəyindən bixəbərəm, bu birləşməni heç təsəvvür də edə bilmirəm, amma fakt faktlığında qalır. Rumınlar isə 1989-cu ilin bu günündə Çauşesku rejimini devirib milli xilas fondunu hakimiyyətə gətirmələrini qeyd edəcəklər. Yenə həmin ilin həmin günündə Brandenburq qapıları açılıb, iki Almaniyanın əhalisi bir-birinə gedib-gəlməyə başlayıb.

1938-ci ildə Cənubi Afrika sahili sularından müasir balıqlardan ən qədimi hesab edilən latimeriyanı tutublar. 1920-ci ilin bu günündə tanınmış Azərbaycan kinodramaturqu, kinorejissoru, “Cəbhədən cəbhəyə” və “Uzaq sahillərdə” kimi iki şedevrlə mədəniyyətimizə töhvələr vermiş Həsən Seyidbəyli doğulub. 1911-ci il dekabr ayının 22-də Bakıda Nəsir Əsəd oğlu İmanquliyev anadan olub. Bu gün 110 yaşı qeyd edilən Nəsir İmanquliyev ölkənin birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın babasıdır, Azərbaycan mətbuatının inkişafında böyük xidmət göstərib, 87 il ömür sürüb.

1895-ci ildə alman fiziki Vilhelm Rentgen həyat yoldaşının əlini şüalandıraraq dünyada ilk dəfə rentgen fotosu çıxarıb. 1876-cı ildə Filippo Marinetti – Avropa ədəbiyyatı və incəsənətində futurizmin təməlini qoymuş italyan yazıçısı doğulub. 1858-ci ildə isə digər məşhur italyan – 12 opera müəllifi, bəstəkar Cakoma Puççini dünyaya gəlib. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.12.2023)