Niderlandda fəaliyyət göstərən tanınmış azərbaycanlı jurnalist Vüqar Abbasovun adı Avropa Xəbər Agentliyinin (European News Agency) 30 ən yaxşı jurnalisti (Top 30 ENA-journalisten) siyahısına salınıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı bu barədə sosial mediada paylaşım edən Vüqar Abbasovla əlaqə saxlayıb. Vüqar Abbasov deyib: “2008-ci ildən Niderlandda yaşayıram. Burada ikinci təhsilimi sosial xidmətlər üzrə almışam. Azərbaycanda isə Qərb Universitetini "Politologiya" ixtisası üzrə bitirmişəm. 1993-cü ildə AZTV-də fəaliyyətə başlamışam və elə o ildə də Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvlüyünə qəbul edilmişəm. Atam da jurnalist olub, “Günün Ekranı” xəbərlər proqramında işləyib. Bu sahəyə də məhz buna görə gəlmişəm. Niderlanda gəldikdən sonra xeyli müddət yerli jurnalistlər birliyinin üzvü oldum. Müxtəlif sayt və qəzetlərdə onlarla yazılarım, müsahibələrim yayımlanıb. Bir neçə dəfə yerli radiolarda qonaq olmuşam. Radio proqramların birində Azərbaycan musiqisindən söhbət açmışam və həmin proqramda musiqilərimiz səslənib. Burada dostlarımla birlikdə “Connect” təşkilatı yaratmışıq. 

Müxtəlif tədbirlərimiz olub ki, bunlar barədə Niderland mətbuatında çoxsaylı məlumatlar gedib. Hazırda təşkilat olaraq fəaliyyətimiz, bəzi səbəblərdən, ancaq lokal xarakter daşıyır. Artıq bir neçə ildir ki, mərkəzi ofisi Almaniyada olan GNS Press Jurnalistlər Birliyinin üzvüyəm və Avropa Xəbər Agentliyi (European News Agency) ilə əməkdaşlıq edirəm. Jurnalistlər birliyinin Avropa üzrə 8000 üzvü, agentliyin isə 146 əməkdaşı var. Mənim üçün olduqca xoş oldu ki, adım agentliyin 30 ən yaxşı jurnalisti siyahısına salınıb".

Biz də Vüqar bəyə uğurlar arzuyırıq. Avropa və Amerikanın media şəbəkəsində bizimkilərin sayı olduqca azdır, barmaq hesabı ilə hesablanacaq saydadır. Odur ki, Vüqar Abbasovun əldə etdiyi bu uğur sıradan uğur sayıla bilməz. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Günün fotosu: Avropaya dəhşətli istilər gəlir

 

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Foto: AP

 

Bizdə iyun hələ ki elə də isti keçmir. Şənbə günü səhər yağan leysan isə sanki ruhumuza bir sərinlik çilədi. Zira, Avropa dəhşətli istilərlə baş başadır. Xüsusən, Cənubi Avropa, ələlxüsus, İtaliya. 

 

Euronews kanalında nümayiş etdirilən bir süjetdə Şimali Afrikadan gələn qaynar küləklər tərəfindən idarə olunan isti hava axınlarının Cənubi Avropanı əhatə etməsindən danışıldı. Xüsusilə İtaliya və Balkanlarda temperatur sürətlə yüksəlir.

İtaliyanın səkkiz şəhərində yaxınlaşan dəhşətli istiliklə bağlı xəbərdarlıqlar yayılıb. 

 

Meteoroloqlar deyirlər ki, bu il özündə ən isti il olmaq riski daşıyır və Siciliyada 2021-ci ildə qeydə alınan rekord dərəcədə isti - kölgədə 48,8 dərəcə bu il dəyişilə bilər.

 

Bu arada onu da əlavə etmək istəyirəm ki, anomal isti hava insanlara yaşından, fitnessindən və sağlamlıq vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif yollarla təsir edir.

Londondakı bir qrup elm adamı, professor Lyuis Halsey ilə birlikdə istilik axınpndan  əziyyət çəkəndə insan orqanizminə nə baş verdiyini müəyyənləşdirməyə çalışıblar.

Lyuis Halsey fiziologiya professorudur, Rohampton Universitetində çalışır. O, deyir: 

"Əgər temperatur 40 dərəcədən yuxarı qalxarsa, biz artıq risk zonasındayıq. Bəzi insanlar keçinə bikəcək, bəziləri isə fəsadlarla üzləşəcək. 40 dərəcədən yuxarı istilərdə bəzi orqanlar fəaliyyətindən imtina etməyə başlaya bilər. Bunun səbəbi protein denaturasiyası ola bilər. Yəni istidə zülallar şəklini dəyişdirir, bu da bəzilərinin parçalanmasına səbəb olur. Bunlar bədənin həddindən artıq istiləşməsinin ilk qorxulu əlamətləridir."

Bəli, həyəcan təbili çalınır. Qlobal istiləşmə get-gedə özünü göstərməkdədir. 

Allah hər kəsin köməyi olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

Ölkəmizdə Kino ssenarilərini dərc edən bir mətbu orqan, dərgi yoxdur. Ümumən, son illərdə heç dramaturji kitablar da nəşr edilmir. Kinoşünaslıq, kinotənqid sahələri də öz qürub dövrünü yaşayır. Bu da kinomuzun inkişaf strategiyasının ziddinədir.

Hazırda həm Mədəniyyət Nazirliyinin, həm də Kino Agentliyinin reallaşdırmaq istədikləri geniş fəaliyyət spektrində bu nöqsanların aradan götürülməsi də aparıcı rol oynayır.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən tanınmış kinodramaturq, yazıçı, Azərbaycan Kini Agentliyinin direktoru Orxan Fikrətoğlunun “Kinocizgilər” adlı kitabı işıq üzü gördü.  Kitabda həm tammetrajlı, həm qısametrajlı bədii və sənədli film ssenariləri, ekran həlli üçün uyğunlaşdırılmış qısa hekayələr və novellalar yer alıb.

Oxucularımızın “Kinocizgilər” kitabındakı yazılarla tanışlığı davam edir. Xüsusən, kino sahəsi ilə maraqlananlar üçün, gənc ssenaristlər və rejissorlar üçün düşünürük ki, bu dərclər faydalıdır.

 

Kadrarxası mətn: “Əfsanə folklora aid termin deyil. İnsanlar da əfsanəyə çevrilir. İstənilən millətin taleyində sakral ruhlu insanlar olub. Belə insanların həyatı örnəyə çevrilərək millətlərinin təfəkkür tarixini dəyişib. Azərbaycan üçün belə mərhələ insanlardan biri də Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir. Tağıyevin gerçək həyatı ilə əfsanə reallığı arasında sərhəd yoxdur. O, həm tarixi fiqurdur, həm də əfsanədir. Dövlətinin olmadığı bir coğrafiyada millətini öz adı ətrafında toparlamağı bacarmış bu insan əməli ilə daha əfsanədir, adı ilə isə gerçək. İstənilən insanı zaman içində əfsanəyə çevirmək olar. İstənilən əfsanə də hacansa bir zaman gerçək insan olub. Əfsanə ilə gerçəyi bir-birindən ayırmağı bacarmaq cəmiyyətin görəvidir. Biz Tağıyevin ömrünü əfsanə etmişik. Onu insan etməyin zamanı deyilmi? Məncə, biz bu əfsanədən dərs almalıyıq. Ona görə ki, Tağıyev dərsdir. Milli yaddaş nədənsə bu dərsi əfsanə edib.

 

Mətn arxiv kadrları üstündə oxunur.

 

Dağüstü park. Bakının ümumi görünüşü. Kadrarxası mətn: “Azərbaycan türkləri müxtəlif əsrlərdə müxtəlif dövlətlər yaradıblar. Müxtəlif imperiyaların tərkibində yaşayıblar. Yaratdığımız dövlətlərin müstəqil olanı da olub, yarımmüstəqil olanı da. Dövlətyaratma gerçəkliyinin bir forması da var ki, bu yaşam modelini heç bir xalq bizə qədər düşünməyib. Mən dövlət içində dövlət-adam olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev fenomenindən və onun yarada bildiyi əfsanə reallığı deyirəm.

 

Arxiv kadrlar

 

Kadrarxası mətn: “Çar Rusiyasının tərkibində yaşamağa məhkum olunmuş Azərbaycan türklərinin Qacar dövlətçiliyi yaddaşı ilə bərabər min illik etnik dövlətçilk tarixləri də vardı. Bunu Rus imperiyasını idarə edənlər də bilirdilər. Elə buna görə də bizi milli özünüdərk prosesindən kənarda saxlayırdılar. Bizə tüfəngi, kitabı və ən başlıcası, milli yaddaşı qadağan edirdilər. İçi uralanmış mollaxana, kəmsavad molla, kefli İsgəndər görkəmli ziyalı, kökündən qoparılmış zabit o dövrün milli arxitipləriidi. Və bu gerçəklikdə necəsə qəfil bir əfsanə yarandı. Bu əfsanə milli burjuaziyanın üzünü müəyyən etmiş Tağıyev əfsanəsi idi. Doğrudan da, görəsən, dövləti, azad təhsili, qanun və qadağaları, parlamanı,  ordusu və ümumiyyətlə heç bir təşkilatlanma mexanizmi olmayan bir toplum Tağıyev fenomenini necə yaratdı? Onu millət deyil, zaman yaradıb. Tağıyev qanunauyğunluqdan kənardır. Məntiqlə dərk edilən deyil”.

 

“İsmailiyyə” binasının önü

 

Mətn: “Bu binanı Ağamusa Nağıyev oğlu İsmayılın şərəfinə tikdirib. Keçən əsrin əvvəllərində yaşanan erməni qırğınları zamanı bu bina ilə indiki Ədəbiyyat Tarixi muzeyi arasındakı ərazidə səngərlər qazılıbmış. Bakılılar bu tərəfdə, ermənilər isə o tayda səngərə düşüb tüfənglərdən bir-birinə doğru atəş açırlarmış. O zamanlar bu binada Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin idarə heyəti yerləşirmiş. Birinci Cahan savaşı zamanı Lənkəranda yerləşən hərbi hissənin silah-sursatını atıb qaçmış rus dezertirlərinin xəbərini alan Tağıyev bu binada fövqəladə iclas çağırır. Əvvəlcə Nağı bəy Şeyxzamanlının Nuru paşanın arxasınca İstanbula getmə xəbərini müsəlmanlara çatdırır. Sonra Tağıyev silah dalınca Lənkərana gedəcək kiçik dəstənin siyahısını təsdiq edir. O siyahıdakı mücahidlər gülləbaran altında Lənkərana gedib oradakı silah-sursatı Bakıya gətirməliydilər. Qoçu Nəcəfqulunun rəhbərliyi ilə ermənilərlə vuruşan dəstələrin o zamanlar da, həmişə olduğu kimi, silahı çatışmırmış. Tağıyev bu dəstəyə rəhbərlik etməyi oğlu Mir Kazıma tapşırır. Və onun 23 yaşlı oğlu atasının tapşırığı ilə Lənkərana yollanır. Fikir verirsiniz, Tağıyev oğlunu Parisə qaçırmır. Onu haradasa gizlətmir. Əksinə, ona ən çətin işi tapşırır. Və Tağıyevin oğlu Mir Kazım bu tapşırığın öhdəsindən uğurla gəlir. Tağıyevin oğluna olan münasibəti sonralar Stalinlə oğlu haqqında yaranacaq əfsanəyə də təsir edib. Tağıyevin bu hərəkəti yerli burjuaziya üçün bu gün də örnək ola biləcək addımdır. Bizim üçün isə dərsdir. Amma tipik deyil. Dövlətin və qanunların işləmədiyi bir zamanda, görəsən, Tağıyevin atdığı bu addım əfsanədir, ya gerçək?”

 

Tarixçi Nailə Vəlixanlının şərhi

 

Mərdəkan. Tağıyevin bağı.

 

Kadrarxası mətn: “Deyilənə görə, Tağıyev həyasından ölüb. Artıq yüz yaşını adlamış Tağıyev Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasına baxmayaraq, Mərdəkandakı bağında yaşayırmış. Bir zamanlar illərlə təhsil haqqını ödəmiş olduğu student Nəriman Nərimanovun təzə hökumətdəki mövqeyi onun ömrünü xilas etsə də, yaşamını əvvəlki kimi edə bilməmişdi. Bir gün evinə qonaqların gələcəyini eşidən Hacı qulluqçusunu yanına çağırıb ona yaxındakı qəssabdan ət almağı tapşırır. Qulluqçu: “Ağa, qəssablar borcumuz olduğu üçün daha bizə ət vermirlər” deyir. Bir zamanlar dünyanın və zamanın ən varlı adamlarındna biri sayılan Tağıyev bir kiloqram ət pulunun qarşısında aciz qaldığını görüb qulluqçusuna bir söz demir. Yataq otağına keçib üzü divara sarı çarpayısına uzanır. Səhər onu elə bu vəziyyətdəcə ölmüş aşkar edirlər. Gözlədiyi qonaqlar da onun qonaqlığına deyil, yasına gəlib çıxırlar. Evinə gələcək qonaqları layiqincə qarşılaya bilməyəcəyini özünə sığışdırmayan Tağıyevin, deyilənə görə, həmin gecə abrından ürəyi partlayıb. Görəsən, bu hadisə əfsanədir, ya gerçək?”

 

Tarixçi Yaqub Eyyubovun şərhi

 

Pir Həsən ağa ziyarətgahı.

 

Kadrarxası mətn: “Bu məzarda Hacı Turab ağa dəfn olunub. Onun ayaqları altında isə əfsanə adam Tağıyev uyuyur. Bu iki azman adamın qəbirləri təsadüfən yan-yana deyil. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Hacı Turab ağanın ayaqları altında öz vəsiyyətinə görə dəfn olunub.

Bir dəfə dünyanın düz zamanı Hacı Turab ağa ilə iqamətgahında şam edən Tağıyev var-dövlətinə işarə edərək: “Hacı, mənim bu var-dövlətim haçansa tükənərmi?” – soruşur. Hacı Turab ağa Tağıyevə: “Hər şey Allahın əlindədir, elə ola bilər ki, səni bir yamaqlı şalvarla dəfn edərlər. Bu var-dövlətinə çox güvənmə!” – deyir. Son günlərini yoxsulluq içində yaşayan Tağıyev Hacı Turab ağanın bu sözlərini tez tez xatırlayarmış. Onun arif adam olduğunu anladığından ayaqları altında basdırılmasını istəyərmiş. Onun vəsiyyətinə, deyilənlərə görə, Nəriman Nərimanov əməl edib. Və deyilənlərə görə, həqiqətən də, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gecə köynəyi bir neçə yerdən yamaqlı imiş. Görəsən, bu danışılanlar necə, gerçəkdir, ya əfsanə?”

 

Tarixçi Yaqub Eyyubovun şərhi

 

Vağzal binasının önü.

 

Kadrarxası mətn: “Lap bu yaxınlara qədər bu küçədən şəhərin yaraşığı olan tramvaylar keçərdi. Deyilənə görə, Tağıyevin həyat yoldaşı Sona xanım keçən əsrin otuzuncu illərində bu tramvayların birində həyatını dəyişib. O zaman çox yoxsul olduğundan bir neçə gün heç nə yeməmiş Sona xanıma, danışılana görə, bir hərbçi tramvayda kökə verir. Və acından boğaz yolları daralmış Sona xanım ona verilmiş bu kökəni həzm edə bilməyib boğulur. Deyilənə görə, sovetlər gələndən Tağıyevin ailəsi aclıq çəkirmiş. Tağıyevin ölümündən sonra isə bu aclığın şiddəti lap artır. Artıq bağı da əlindən alınmış Sona xanım küçələrdə yaşamalı olur. Millət bir zamanlar “ata” dediyi Tağıyevin qadınına yiyə çıxmır. Və o, aclıq, səfalət içində yaşayır. Tağıyevin qızı Sara xanım xatırlayırdı ki, bir gün onların evində qonaqlıq imiş. Hacı Zeynalabdin Tağıyevın yaxın ətrafı, şəhər qubernatoru, Buxara əmiri, İran konsulu və digər rəsmi şəxslər də qonaqlıqda iştirak edirlərmiş. Qəfil mətbəxdən gurultu eşidilir. Nə baş verdiyini öyrənmək üçün mətbəxə girən Tağıyev qadını Sona xanımın əlindəki yun çubuğu ilə aşpazı döydüyünü görür. Sona xanımın fəna xasiyyəti varmış. Çox sərt, ötkəm qadın imiş. Tağıyev aşpazı zorla Sona xanımın əlindən alıb nə baş verdiyini soruşur. Sona xanım aşın duzlu çıxmasından gileylənir. Və onun üçün də əliylə bütün aş qazanlarını yerə dağıtdığını söyləyir. Döşəməyə dağılmış aşa heyrətlə baxan Tağıyev üzünü Sona xanıma tutub deyir: “Sən acından öləcəksən, belə yaşamaq olmaz. Onun da Allahı var”. Və Tağıyevin sözü həqiqət olur. Sona xanım, doğrudan da, acından ölür. Görəsən, bu əhvalat necə, əfsanədir, ya gerçək?”

 

Tarixçinin Nailə Vəlixanlının rəyi.

 

Tağıyevin evi. Qış bağı.

 

Kadrarxası mətn: “Tağıyev bizim üçün Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri qədər əfsanədir. Onun ətrafında yaşananlar da eləcə. Biz xalq olaraq bu əfsanələri yaradan və onlardan ibrət alanlarıq. Tağıyev bir zamanlar, dövlətimizin olmadığı zamanlarda bizə sərhəd və ruhaniyyət düşündü. Bizə təhsil və mədəniyyət gətirdi. Onun olması mətbuata da təsirsiz ötüşmədi. Bu gün necə, bizlər onun əfsanəyə çevrilmiş həyatından dərs ala bilirikmi? Bu fikrimin özü necə, görəsən, gerçəkdir, ya əfsanə? Əfsanənin gerçəyə, gerçəyin əfsanəyə çevrilməsi zaman məsələsi ilə bərabər həm də milli taledir”.

 

İzdihamlı küçə ilə tələsə-tələsə harasa gedən insan dəstəsi.

Get-gedə insanların sürəti lap artır.

Artıq onların üzləri görünmür.

Smazka...

Rəng qarışıqlığı içində, nəhayət ki, filmin adı kadrda görünür:

“ƏFSANƏ” 

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

 

 

 

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix və  Etnologiya İnstitutunun

"Qərbi Azərbaycantarixi" şöbəsinin rəhbəri t.ü.f.d.dosent Cəbi Əmirvar oğlu Bəhrəmovun məqaləsi təqdim ediləcək.

 

 

 

Cəbi Əmirvar oğlu BƏHRAMOV

 

ŞİMALİ AZƏRBAYCAN ƏRAZİLƏRİNİN RUSİYA İMPERİYASI TƏRƏFİNDƏN İŞĞALI VƏ QƏRBİ AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ERMƏNİLƏRƏ GÜZƏŞTƏ GEDİLMƏSİ.

(1813, 1828, 1918, 1920-1929-CU İLLƏRİN QISA TARİXİ OÇERKİ)

 

Azərbaycan ərazilərinin çar Rusiyası və Qacarlar dövləti arasında 12 oktyabr 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il fevralın 10-da imzalanmış Türkmənçay müqavilələrinə əsasən, Azərbaycan törpaqlarının bölüşdürülməsi onun sahibi Azərbaycan xalqının Avropada tətbiq olunan hər bir xalqın təməl hüququnun-legitimlik hüququnun  pozulması ilə nəticələndi.Yəni Azərbaycan xalqının razılığı olmadan onun özü və  ərazi bütövlüyü pozulmuş oldu.  Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci maddəsinə əsasən, Qacarlar dövləti və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən ermənilərin Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunmuş Şimali Azərbaycan ərazilərinə kütləvi şəkildə köçürülməsinə başlanıldı. 1826-1828-ci illərdə II çar Rusiyası-Qacarlar dövləti müharibəsi gedişində Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqları ərazilərinə8 min 249 erməni ailəsi köçürüldü. 1828-1830-cu illər ərzində isə Cənubi Qafqaza Qacarlar dövləti ərazisindən 40.000, Osmanlı Türkiyəsi ərazilərindən isə 85.000 nəfər erməni köçürüldü və onlar Yelizavetpol (1868)(Gəncə)  (1804-cü ilin yanvarınadək keçmiş Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının əraziləri) və İrəvan (1849) quberniyalarının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildi, onlara 200.000 desyatindən çox xəzinə torpağı ayrıldı. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində yenə Azərbaycan xalqının iradəsinin əleyhinə olaraq ermənilər üçün qondarma "Erməni vilayəti" yaradıldı. Bu addım çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququnun növbəti dəfə pozulması idi.  XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqazda həyata keçirilən xristian etiqadlı xalqların bu ərazilərə köçürülməsi işi getdikcə ardıcıl xarakter almaqla, məqsədyönlü siyasətə çevrilmişdi.XIX əsrin axırlarında isə çar hökuməti köçürmə üzrə qanunvericilik aktlarının hazırlanmasına başlamışdı. 1899-cu il aprelin 15-də II Nikolay tərəfindən "Cənubi Qafqazda köçürməyə icazə" haqqında qanun imzalanmışdı. 1900-cü il dekabrın 22-də elan olunmuş yeni qanunda isə Qafqazda mülkü işlər üzrə baş rəisə icazə verilmişdi ki, "rus mənşəli və pravoslav dininə mənsub kəndlərin" vəsatətlərini yalnız ilkin qaydada müzakirə etməklə, onlar xəzinə torpaqlarında yerləşdirilsin. Yerli hakimiyyət orqanları çarın bu sərəncamını həyata keçirərək artıq 1901-ci ilin martında köçürmə sahələrini müəyyənləşdirməyə başladılar. 1904-cü ilin iyulunda çar Rusiyası hökuməti tərəfindən daha yeni bir qanun verilmişdi: "Kənd əhlinin və əkinçi meşşanların könüllü surətdə haqqında müvəqqəti qaydalar" qanuna görə yalnız rus mənşəli, pravoslav dininə mənsub yerli adamların və ya üç idarənin – Daxili İşlər Nazirliyinin, Hərbi İdarənin və Qafqazda Mülkü İşlər üzrə Baş rəisin mülahizəsi ilə bölücü dini sektantlarına mənsub şəxslərin imperiyanın müsəlman ucqarlarına, o cümlədən də Cənubi Qafqaz diyarına köçürülməsinə icazə verilmişdi. Çar hökuməti tərəfindən aparılan bu məqsədyönlü siyasət bütün XIX əsr ərzində davam etmiş və nəticədə Şimali Azərbaycan ərazilərinə köçürülən ermənilərin sayı çar məmuru və publisist N.Şavrovun 1911-ci ildə yazdığı kimi: "...hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 mln. 300 min erməninin 1 mln nəfəri yerli əhali olmayıb, bizim tərəfimizdən buraya köçürülənlərdir".XX əsrin əvvəlində onların Cənubi Qafqazda ən başlıca himayədarı olan Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1912-ci il oktyabrın 12-də çar II Nikolaya məktubla müraciət edərək yazırdı: "Həmişə bizə böyük xidmətlər göstərmiş ermənilərə himayədarlıq etməklə biz etibarlı müttəfiq qazanmışıq". Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda təşkil etdiyi milli toqquşmalarla müşayiət edilən dağıdıcı müstəmləkə siyasətinin mahiyyətini I Dövlət Dumasının Yelizavetpol (Gəncə – C.B.) quberniyasından seçilmiş deputatı İsmayıl xan Ziyadxanov 12 iyun 1906-cı ildə keçirilən I çağırış I sessiyanın 25-ci iclasında 1906-cı il mayın 27-də İrəvanda tatarlarla (azərbaycanlılarla – C.B.) ermənilər arasında baş vermiş toqquşmalar, əhalinin təhlükəsizliyinin təmin olunması tədbirləri barədə Nazirlər Şurası sədrinə verilən sorğuya dair müzakirələrdə iştirakı zamanı etdiyi çıxışında belə qiymətləndirirdi: "Biz-müsəlmanlara onlar deyirdilər ki, siz iqtisadi cəhətdən erməniləri kölə vəziyyətinə salmısınız, onlar öz çarlığını yaratmaq istəyərək güclü silahlanırlar, bir gün görəcəksiniz ki, siz artıq yoxsunuz. Ermənilərə isə deyirdilər ki, panislamizm ideyası müsəlman cəmiyyətinin bütün təbəqələrinə dərin kök salmışdır və bir gün müsəlmanlar sizi tikə-tikə doğrayacaqlar. Fitnəkarlıq bu yolla gedirdi". İ.Ziyadxanovun Dövlət Dumasında etdiyi bu çıxışdan 115 il keçməsinə baxmayaraq, 1988-ci ildən bu günə qədər keçən dövrün hadisələrini analiz etdikdən sonra İ.Ziyadxanovun nə qədər uzaqgörən və müdrik bir insan olduğunun şahidi olursan.

1917-ci il oktyabrın 26-da Rusiyada ABŞ və Avropa maliyyə maqnatlarının yardımı ilə bolşeviklərin həyata keçirdikləri hərbi çevriliş nəticəsində Petroqradda hakimiyyət onların əlinə keçdi. Sovet Rusiyası XKS-nın sədriV.İ.Leninin imzaladığı sənədlərə əsasən,Polşa, Finlandiya və Pribaltika ölkələrinin dövlət müstəqilliyi tanınsa da, Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət müstəqilliyi tanınmadı. Bunun isə əsas səbəbi Bakı neftini əldən verməmək idi. Buna görə də hakimiyyəti silahla ələ alan bolşeviklər çarizmin Şimali Azərbaycana qarşı yeritdiyi siyasətə daha sərt xarakter verərək daşnak-kommunist ermənilərdən istifadəyə üstünlük verdilər. 1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninin sərəncamı ilə S.G.Şaumyan Qafqazın Fövqəladə və səlahiyyətli Komissarı təyin edildi və ona burada öz fəaliyyətini təşkil etmək üçün 500.000 rubl qızıl pul ayrıldı.Cənubi Qafqaza gələn S.G.Şaumyan Bakıda bütün anti-Azərbaycan siyasi qüvvələrlə birləşərək hakimiyyəti ələ keçirdi. Bolşevik-daşnak hakimiyyətini burada möhkəmləndirmək üçün 1918-ci il fevralın 13-də RSFSR XKS yeni qərar qəbul etdi. Bu qərara əsasən,S.G.Şaumyanın sərəncamına 31,8 mln. rubl qızıl pul, 5 min tüfəng, 2 mln. patron, 35 pulemyot, 2 aeroplan, 2 zirehli maşın və döyüşçü dəstələri, o cümlədən Moskva Hərbi Dairəsinin 4-cü səyyar inqilabi dəstəsi göndərildi. Nəticədə 1918-ci ildə Bakı şəhəri və onun ətrafında olan ərazilərdə yaşayan azərbaycanlı əhaliyə qarşı ən ağır cinayət-soyqırımı cinayəti törədilərək ən azı 12 mindən artıq azərbaycanlı məhv edildi. 1918-ci ilin martından 1921-ci il avqustun 1-dək isə bütün Şimali və Cənubi Azərbaycan ərazilərində 700.000-dən çox azərbaycanlı soyqırımı cinayətlərinin qurbanı oldu. Bu cinayətlərin hansı səbəbdən törədildiyini S.G.Şaumyan RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninə 13 aprel 1918-ci il tarixində ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Əgər onlar qəbula gəlsəydi, Bakı Azərbaycanın paytaxtı elan edilər və bütün qeyri-müsəlman ünsürlər tərki-silah və məhv edilərdi". S.G.Şaumyanın I Dünya müharibəsi zamanı Osmanlı Türkiyəsinə qarşı vuruşan və 1917-ci il 5 oktyabr Ərzincan müqaviləsinə görə,Qafqaz Cəbhəsindən geri qayıdan daşnaklardan istifadə edərək azərbaycanlılara qarşı soyqırımı cinayətləri törətməsi və ən başlıcası, Bakı şəhərində hakimiyyəti ələ keçirməsi V.İ.Lenin tərəfindən çox böyük razılıqla qarşılanmışdı. S.G.Şaumyanın Bakı Neft Komitəsinin sədri təyin etdiyi Saak Ter-Qabrielyan 7 ədəd neftlə doldurulmuş gəmi ilə əvvəlcə Həştərxana, sonra isə Moskvaya gələrək V.İ.Leninlə görüşmüşdu. Bu görüş zamanı V.İ.Lenin S.G.Şaumyanın törətdiyi cinayətlərin miqyasından heyran qaldığını söyləyərək: "…Bakı "proletariatına" həm mənəvi, həm də maddi kömək göstərməyə hazır olduğunu" bildirmişdi. I Dünya müharibəsində iqtisadi baxımdan çökmüş ölkəni dirçəltmək üçün Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı neftinin ələ keçirilməsi məsələsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Buna görə də RSFSR XKS-nin 1918-ci il 22 may tarixli qərarı bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Qəbul olunmuş qərarda deyilirdi:"…ən çox miqdarda neft yola salınması birinci növbədə və sözsüz təmin edilməlidir". 1918-ci il iyunun 5-də V.İ.Lenin Saak Ter-Qabrielyana vurduğu teleqramda S.G.Şaumyanın sərəncamına əlavə olaraq 50 milyon pul ayırdığını və "nefti birinci yerə qoymaq" tapşırığını vermişdi. Lakin bununla yanaşı, 1918-ci il iyunun əvvəlində bolşevik-daşnak hakimiyyətinin məhv olacağını görən Sovet Rusiyasının rəhbəri V.İ.Lenin Bakı Sovetinə vurduğu teleqramda yazırdı: "Əgər hücum baş tutarsa, mümkündürsə, siz Terə (yəni Ter-Qabrielyana – C.B.) xəbər verəsiniz ki, o,Bakını tam yandırmaq üçün tədbirlər görsün və bu barədə Bakı mətbuatında elan versin". Sonralar bolşeviklərin başçısının bu göstərişi ilə əlaqədar pof. E.Razin yazırdı: "....Bakının mədənlərini yandırmaq əmrini yalnız və yalnız İnsanlıq hissini itirmiş cinayətkar verə bilərdi". 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstan Cənubi Qafqaz Seyminin tərkibindən çıxmaq haqqında qərar qəbul etdikdən sonra, həmin ayın 28-də Şimali Azərbaycan quberniyalarından seçilən deputatlar Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdilər. Maraqlıdır ki, ermənilər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hansı ərazilərdə elan ediləcəyini gözləyirdilər.Onlar Azərbaycan Milli Şurasına müraciət edərək Aleksandropolun (Gümrünün – C.B.) Osmanlı Türkiyəsi Ordusu tərəfindən tutulduğunu qeyd edir və siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəştə gedilməsi mümkün olabiləcək ərazilərin məsələsini müzakirə etməyi təklif edirlər. Bu baxımdan Fətəlixan Xoyskinin Ermənistan hökuməti başçısının məktubuna verdiyi cavabla bağlı onun AXC-nin Xarici İşlər naziri M.H.Hacinskiyə 1918-ci ilin mayın 29-da göndərdiyi məktub çox maraqlıdır. Fətəlixan Xoyski məktubunda yazırdı: "Biz ermənilərlə bütün mübahisələri qurtarmışıq və onlar bizim ultimatu-mumuzu qəbul edəcəklər və müharibə qurtaracaqdır. Biz İrəvanı ermənilərlə güzəştə getdik". Lakin bu məsələyə aid arxiv sənədlərinin son dərəcə dəqiqliklə öyrənilməsi və elmi təhlili qəbul edilən taleyüklü qərarın bütün beynəlxalq hüquq prinsiplərinin pozulması ilə müşaiyət olunduğu və Azərbaycan xalqının rəyi soruşulmadan qəbul edildiyi faktı təsdiq olunur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ilin əvvəlində Ağdam rayonuna səfəri zamanı 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən qəbul edilən bu qərarın çox səhv və yanlış bir addım olduğunu qeyd etmişdi. Bu məsələyə aid əsərlər içərisində arxiv sənədlərinin zənginliyi ilə seçilən əsərlərdən biri t.e.d.dos. V.V.Qafarovun 2011-ci ildə "Azərnəşr" nəşriyyatında çap olunmuş "Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1920)" adlı monoqrafiyasıdır ki, bu əsərin V fəslində bütün Azərbaycan xalqını daima maraqlandıran ən ağır suallardan birinə – İrəvan şəhərinin ermənilərə necə verilməsi məsələsinə müəllif tərəfindən Türkiyə Cümhuriyyəti BBA-də aşkar edilmiş sənədlərdə aydınlıq gətirilmişdir. Bu fakt da məlumdur ki, o zaman Bakı şəhəri Sovet Rusiyasının əlində idi. Bütün bunlarla yanaşı, Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində erməni quldur dəstələri yerli azərbaycanlı əhaliyə qarşı talan və quldur hücumlarına davam edirdi. Çıxılmaz vəziyyətə düşən Azərbaycan əhalisi öz nicat yolunu Osmanlı dövlətinə müraciət etməkdə görürdü və bunu nəzərə alan Seymdə təmsil olunan azərbaycanlı deputatlar da belə bir fikrin tərəfdarı idilər. Bakı neftinə sahib olmaq üçün Sovet Rusiyası ilə bərabər, Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ və Almaniya dövlətləri bir-biri ilə kəskin mübarizə aparırdı. Həmin dövrdə Böyük Britaniyanın Baş naziri olmuş L.Corc yazırdı: "…müharibənin sonunda Antantanın üstünlüyünə baxmayaraq, alman bloku Bakı neftindən istifadə edərdisə, hərbi əməliyyatlar xeyli uzanar və onun hansı nəticələri verəcəyini qabaqcadan söyləmək olmazdı". İranda Böyük Britaniyanın Əlahiddə Korpusunun komandanı general Denstervil bu fikri təsdiq edərək yazırdı: "Bakının əhəmiyyəti böyük idi… Bizim planımız Xəzər dənizində üstünlüyü ələ almaq idi, bunu isə yalnız Bakını tutmaqla həyata keçirmək mümkün idi, yəni bu şəhəri "düşmən işğalından müdafiə etmək lazım idi". Sonralar İngiltərənin "The Times" qəzeti elə belə də yazırdı: "Biz ora getdik ki, Bakının neft mənbələrini ələ keçirək". Bu fikrin təsdiqi olaraq Uinston Cörçil 1918-ci ildə Böyük Britaniyada nəşr olunan "Nur İST" jurnalında çap etdirdiyi məqaləsində yazırdı: "Neft məsələsində Bakının tayı-bərabəri yoxdur. Bakı dünyanın ən böyük neft mərkəzidir. Əgər neft kraliçadırsa, Bakı onun tacıdır". Regionda baş verən hadisələrlə yanaşı, onun hüdudlarından kənarda da Bakı nefti ilə bağlı yeni gizli və açıq siyasi sövdələşmələr aparılırdı. Belə ki, 1918-ci il avqustun 27-də Sovet Rusiyası və Kayzer Almaniyası arasında Osmanlı Türkiyəsindən gizli şəkildə bir saziş imzalanmışdı. Razılaşmaya əsasən, Bakıda neftin çıxarılması Sovet Rusiyasının iştirakı və nəzarəti altında olmalı, onun dörddə biri isə Almaniyaya verilməli idi". Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən dövrdə Bakı neftini ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparan dövlətlərin Cənubi Qafqaz siyasətində erməni amili, onlardan istifadə hər addımda özünü büruzə verirdi. Buna görə də bütün bu dövrdə gedən hərbi-siyasi proseslər fonunda Azərbaycan xalqı Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin göstərə biləcəyi yardıma ümid edirdi. 1918-ci il may ayının 24-də Tələt paşa Batum konfransındakı Osmanlı Türkiyəsi nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşəyə göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Ermənilərin bir hökumət halında təşəkkül etməsinə qətiyyən razı deyiləm. Kiçik bir erməni muxtariyyəti beş il sonra beş milyon əhalisi olan bir erməni dövləti halına gələcək və bütün Qafqaza hakim olaraq Şərqin Bolqarıstanına çevriləcək. İran və Amerkada olan bütün ermənilər orada toplanaraq, ingilis və fransızlardan hər cür yardım alaraq, gələcəkdə xristian gürcülərlə və çox asanlıqla birlikdə bizim əleyhimizə hərəkət edəcəklər". 103 il bundan əvvəl çox müdrikliklə deyilən bu sözlər bu gün artıq öz ağır dəhşətləri ilə reallığa çevrilmişdir. 1918-ci il mayın 29-da keçirilən ikinci iclasda İrəvandan olan Milli Şuranın üzvləri M.H.Seyidov, M.B.Rzayev və N.Nərimanbəyov yazılı şəkildə iki dəfə Milli Şuranın İrəvanın ermənilərə güzəşt gedilməsinə səlahiyyəti olmadığı halda,onun güzəştə gedilməsinə  qarşı etiraz ərizəsi ilə müraciət etsələr də, iştirak edən 20 nəfər Milli Şura üzvü məsələyə münasibət bildirmədən qəbul edilmiş qərarın qüvvədə saxlanılmasına razılıq verdi.Burada təbii olalar sual olunur:İrəvan şəhəri ermənilərə güzəştə gedilərkən şəhər əhalisinin və onları təmsil edənlərin rəyi soruşulmuşdurmu? Sənədlər təsdiq edir ki, heç bir rəy sorğusu və yaxud bu istiqamətdə hər hansı bir addım atılmamışdı. Bütün bunlar bu qərarın həm siyasi, həm də hüquqi cəhətdən nə qədər səhv və bağışlanılmaz bir siyasi addım olduğunu bir daha təsdiq edir.Bu zaman da Azərbaycan xalqının  legitimlik hüququ pozulmuş oldu. Çünki güzəştə gedilən ərazinin mülkiyyət hüququ ona məxsus idi.Bu hüququ çox təəssüflər olsun ki, biz özümüz pozmuş olduq. Digər tərəfdən, İrəvan şəhərinin ermənilərə verilməsi məsələsi Erməni Milli Şurası tərəfindən Azərbaycan XC Milli Şurasına müraciətindən sonra müzakirə olunmuşdu və çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan şəhəri və onun quberniya əraziləri güzəştə gedildikdən sonra 1918-ci il mayın 28-də özünün müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi 100.6 min kv.kmtəşkil edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, dövrün arxiv sənədlərində bu tarixə qədər bütün Cənubi Qafqazın ərazisi 210.000 kv.km. olmuşdur ki, onun da 61.5 min kv.km.-i Gürcüstana, 9.000 kv.km-i güzəştə gedilən ərazi kimi ermənilərə, Brest və Batum konfranslarının qəbul etdikləri qərarlara görə, 45.5 min kv.km isə Osmanlı Türkiyəsinə məxsus idi. Ermənilər onlara edilən güzəşt nəticəsində hüquqi məkan əldə etdikdən dərhal sonra Şimali Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağın dağlıq ərazilərinin Ermənistana birləşdirilməsi iddiası ilə çıxış etdilər, halbuki ermənilər 1918-ci ilin mayında Batum danışıqları zamanı bu ərazilərə iddia etməyəcəkləri barədə öhdəlik qəbul etmişdilər. Lakin 1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyasından başqa əraziləri ələ keçirə bilməyən ermənilər 1920-ci il aprelin 28-də Şimali Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra bolşeviklərin himayəsi ilə yeni ərazilər əldə etməyə nail oldular.Sovet Rusiyası hökuməti Gürcüstan və Daşnak Ermənistanı ilə ərazi məsələlərini Azərbaycan SSR hökumətindən gizli aparırdı. Ən dəhşətlisi isə o idi ki, Azərbaycan SSR nümayəndə heyəti belə danışıqlara cəlb edilərkən onları ya milliyyətcə ermənilər, ya da gürcülər təmsil edirdilər. 1920-ci ilin iyunundan avqustun 10-dək aparılan danışıqların nəticəsi olaraq İrəvan şəhərində Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasında müqavilə imzalanarkən, bir sıra diplomatik sənədlərin də sübut etdiyi kimi, burada Azərbaycan SSR-in milli-dövlət mənafelərinə ciddi qəsdlər edilərək Zəngəzur və Naxçıvanın Daşnak Ermənistana verilməsi planlaşdırılmışdı. Bu zaman Sovet Rusiya hökuməti S.Orconikidzenin belə bir iddiasından çıxış edirdi:"…məlum siyasi şəraitdə Ermənistan bizə lazım ola bilər". İrəvandakı danışıqlar tərəfləri gələcək sülh müqaviləsini tanımağa məcbur edən protokolun imzalanması ilə qurtardı, ki, həmin sazişlə də Ermənistan Qarabağdan imtina etməli, ancaq Zəngəzur və Naxçıvanı almalı idi. Əslində,Azərbaycanın tarixi torpaqlarının Daşnak Ermənistana verilməsi planı V.Leninin razılığı ilə İ.Stalin tərəfindən hazırlanmışdı. Çünkisonrakı illərdə bu torpaqların hissə-hissə zəbt olunması və bu ərazilərdə yaşayan əhalinin deportasiyası da İ.Stalin tərəfindən həyata keçirilmişdi. 1920-ci il noyabrın 4-də İ.Stalin, S.Orconikidze, T.Qabrielyan, Leqran, Ə.Qarayev və başqalarının iştirakı ilə keçirilən iclasda Sovet Rusiyası ilə Daşnak Ermənistanı arasındakı müqavilənin şərtlərinə toxunularkən İ.Stalinin fikri əsasında belə bir qərar qəbul edilmişdi: "Naxçıvan və Zəngəzurun Ermənistana verilməsi haqqında təklif olunan maddə nə siyasi, nə də strateji cəhətdən sərfəli deyildir və yalnız son halda baş tuta bilər". İclasda həmçinin Siyasi Büronun Naxçıvan və Zəngəzura aid fikrinin əsaslandırılmasını hazırlamaq N.Nərimanova həvalə olunmuş, habelə İ.Stalinin bu məsələ ilə RK(b)P MK ilə danışıqlar aparmasınadək Ermənistana təqdim edilən müqavilə barədə qəti qərar çıxarmamaq haqqında razılaşma əldə olunmuşdu. Bu qərarın özü bir daha göstərir ki, Azərbaycan torpaqları Sovet Rusiyası tərəfindən hərraca qoyulmuşdu.Həmin qərarın "B" bəndində yazılırdı: "Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir". Qərarın "Q" bəndində Zəngəzur və Naxçıvanın Ermənistana verilməsi, "D" bəndində isə Qarabağın dağlıq hissəsinə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verildiyini göstərilirdi.Zəngəzurun Qərb hissəsinin ermənilərə verilməsi, sadəcə Sovet Rusiyasının təzyiqi ilə "bağışlanması" istiqamətində daha bir ciddi addım 1920-ci il dekabrın 1-də atıldı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana bağışlanmasını həyata keçirən İ.V.Stalin Bakı Sovetinin 1920-ci il dekabrın 1-də qəbul etdiyi qərara münasibətini belə bildirmişdi: "Dekabrın 1-də Sovet Azərbaycanı mübahisəli vilayətlərdən könüllü olaraq əl çəkir, Zəngəzur, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağın Sovet Ermənistanına verilməsini elan edir". 1920-ci il dekabrın 2-də İ.Stalinin "Azərbaycanın fatehi" adlandırdığı S.Orconikidze V.İ.Leninə və onun özünə Bakı Sovetində qəbul edilən qərarın məzmununu çatdırmışdı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Zəngəzurun qərb hissəsinin Ermənistan SSR-ə verilməsi rəsmən elan olunsa da, qəzanın onun idarəçiliyinə keçməsi dərhal baş vermədi. Belə ki, 1921-ci il yanvarın 12-də Azərbaycan KP MK Siyasi və Təşkilat Bürolarının iclasında Zəngəzurun müsəlman əhalisi yaşayan hissəsinin inzibati cəhətdən təşkili haqqında qərar qəbul edildi. Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisini sıxışdırmaqda davam edən ermənilər bununla kifayətlənməyərək sonralar bir sıra ərazilərin də ələ keçirilməsinə nail oldular. Belə ki, Cənubi Qafqaz MİK Rəyasət Heyətinin 1927-ci il 1 yanvar tarixli iclasında Mehri-Cəbrayıl qəzasında 24 kəndin, 1927-ci il 20 iyun tarixli iclasında isə Zəngəzur-Kürdüstan qəzasının 1.065 desyatin ərazisinin bu və ya digər qəzalara aid edilməsi məsələləri müzakirə edildi. Yenə də bu qanunverici hakimiyyət orqanının 1929-cu il fevralın 18-də M.Sxakayanın sədrliyi, Azərbaycan nümayəndələrindən isə D.Bünyatzadə, M.Bağırov və S.Yaqubovun iştirakı ilə keçirilən iclasda Mehridə erməni rayonu yaratmaq adı altında Zəngilan rayonunun üç kəndi: Nüvədi, Ernəzir və Tuğut-Ermənistan SSR-ə verildi. Beləliklə, Zəngəzurun cənub-qərb hissəsindəki torpaqların da ermənilərə "bağışlanması" və burada Mehri rayonunun təşkili ilə Azərbaycan SSR özünün tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarından ayrı salındı, bu bölgə ilə əlaqə çətinləşdi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 1921-ci il Qars müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş sərhədlərinə gəldikdə isə, həmin müqavilədə Naxçıvan ərazilərinin qarantı kimi çıxış edən Osmanlı Türkiyəsi dövlətinin razılığı olmadanCənubi Qafqaz Sovet MİK Rəyasət Heyətinin 1929-cu il 18 fevral tarixli qərarı ilə bölgənin 657 kv.km. ərazisi Ermənistan SSR-ə verildi.Bu orqanın 1938-ci il 5 mart tarixli iclasının qərarına əsasən isə Şərurun Sədərək və Kərki kəndləri ətrafındakı müəyyən ərazilər Ermənistan SSR-ə keçdi.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 

 

 

 

Üç dildə yazıb yaratmış və dünya ədəbiyyatına təsir etmək iqtidarına malik olmuş Imadəddin Nəsiminin 600 illik yubileyinin UNESKO səviyyəsində bütün dünyada qeyd edilməsi, 650 illik yubileyinin isə ölkəmizdə qeyd edilməsinin qərara alınması, 2019-cu ilin Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyevin sərəncamı ilə “Nəsimi ili” elan edilməsi də şairin irsinin əbədiyaşarlığının göstəricisidir.

 

İ.Nəsimi əsərlərində bütün bəşəriyyəti düşündürən  mövzulara müraciət etmiş nəhəng ədəbi simalardan biridir. Onun şeirlərində dövrə, zamana sığmayan mübariz ideyalar və çağırışlar öz əksini tapmışdır. Həmin əsərlər indi də insanlara dəyişdirici və saflaşdırıcı təsir göstərməkdədir. Bu isə onların ölməz sənət nümunələri olduğunu sübut edir.

Nəsiminin şeirlərində insana böyük dəyər verilir. Ümumiyyətlə, “Nəsimi sənəti bütövlükdə insanın qüdrətinə heyranlıqla dolu bir himn kimi səslənir.” (H.Araslı) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Böyük Azərbaycan şairi İ.Nəsiminin 650 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” sərəncamında oxuyuruq: “Nəsimi dünya poeziyasının ən kamil nümunələri arasında diqqətəlayiq yer tutan əsərlərində daim insanın əzəmətini, insani məhəbbəti və şəxsiyyətin azadlığını tərənnüm etmişdir.”

Nəsiminin həmişyaşar əsərlərində kamil insan olmağa qüvvətli çağırışlar ifadə olunur, kamil insan təlimi və kamil insan obrazı xüsusi maraq doğurur. Nəsimi bu barədə ona qədər irəli sürülmüş bədii-obrazlı düşüncələri, qazanılmış poetik düşüncəni daha da inkişaf etdirmişdir. Onun qənaətinə görə, küllü-aləmdəki bütün canlı və cansız varlıqların ən qiymətlisi insandır. Bu səbəbdən də  filosof şairin yaradıcılığının mərkəzində yaranmışların ən kamili olan insan dayanır:

 

Ey daşəvü turaba deyən qiymətli gövhər,

İnsan öz hüsnü lütfilə gövhər deyimi ?

 

“Onun ilhamla vəsf etdiyi kamil insan obrazı orta əsr ədəbiyyatımızda sözdən yoğrulmuş insan heykəlidir. Orta əsrlər Azərbaycan poeziyasında insanı Nəsimi qədər uca və möhtəşəm səviyyədə, qüdrətli təqdim edən sənətkar olmamışdır.” (İ.Həbibbəyli) Onun ümumbəşəri dəyərləri, insanın fövqəlbəşəri varlıq olmasını tərənnüm edən əsərləri dünya ədəbiyyatında bənzərsiz poeziya nümunələri sayılır.

Şairin humanizminin özəlliyi onun insana olan böyük məhəbbəti ilə bağlıdır. Nəsiminin şəxsiyyət haqqında təsəvvürləri olduqca yüksəkdir. Bunu onun avtoportreti sayılan və Şərq poeziyasında insan haqqında ən möhtəşəm monoloq hesab olunan “Sığmazam” qəzəlində də aydın görmək və duymaq mümkündür.

Nəsimi öz əsərlərində insanı ilahi qüdrətə malik ülvi varlıq kimi vəsf edir, onu Allahın yaratdığı ən kamil yaratıq olaraq qələmə verir. O, insanların qəlbini, mənəvi dünyasını özünəməxsus şəkildə araşdırır, saf-çürük edir, mənalandırır və tərənnüm edir. Belə qənaətə gəlir ki, ancaq kamil insan Yer üzünün ən ali varlığı ola bilər. Şair belə insanları “canımın cananəsi” adlandırır:

Mərhaba, insani-kamil, canımın cananəsi,

Aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dürdanəsi?

 

İ.Nəsimi zahirən insana bənzəyən hər varlığı insan hesab etmir. Onun sevdiyi və hörmət bəslədiyi insan ancaq kamil insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji-içtimai və mənəvi-ruhani varlıqdır. Kamil insan Yaradana məhəbbət bəsləyən, ruha qida verən, könlündə ilahi nuru gəzdirən, idealını arayıb axtaran, ona ayrılmış yüksək tarixi-humanist missiyanı dərk edən və yerinə yetirən insandır. Nəsiminin özü kimi. Çünki “Nəsimi özü də keşməkeşli həyatı və mübariz ruhlu şeirləri ilə kamil insan obrazının möhtəşəm şair-mütəfəkkir abidəsi kimi ucalır.”

Şair kamil insanı təkcə real dünyanın yox, geniş mənada kainatın ən uca varlığı kimi vəsf edir:

 

Mərhaba, ey bəhri-zatın kdanəgövhəri-yesi,

Şəmi-vəhdətdir cəmalın, kün-fəkan pərvanəsi,

Ta əbəd hüsnün önündə səcdəyi-şükr eylərəm,

Ey cəmalı Kəbə, sənsən kümtə-kənzin xanəsi.

 

Kamil insanın ən gözəl xüsusiyyəti özünü anlaması və dərk etməsidir. İnsanı kamilliyə aparan yol özünüdərkdən keçir. İnsan özünü dərk etdikcə kamilləşir, bütöv bir aləm olur. Şairin fikrincə, insan özünü dərk edib kamilləşdikcə Yaradanın dərgahına yaxınlaşır.

Nəsimi idealla insanlıq arasında bərabərlik yaradır. İnsanı Yaradanın mahiyyətinə yaxınlaşdıraraq onun yer üzündə nümayəndəsi sayır, üzündə Allahın nişanələrini görür, kamil insanı həqiqətin aşiqi və keşikçisi adlandırır. Şairə görə, “kamil insan elmə vaqif olub öz xilqətini dərk etdikcə anlayacaqdır ki,  Haqq-Tala elə onun özüdür.” O, fəxrlə deyir ki, adamlar Allaha şərik qoşmamaq üçün insanı Haqq (Allah) adlandırmağa qorxublar:

 

Səni bu hüsnü camal ilə, bu lütf ilə görüb,

Qorxdular Haqq deməyə, döndülər insan dedilər.

 

Bu, insana verilən müdhiş və möhtəşəm bir qiymətdir. İlahi varlıq səviyyəsinə yüksələn insan böyük mənəvi sərvət olub, ədalətli cəmiyyət qurmağın əsasını təşkil edir. Filosof şair belə insanların səcdəyə layiq olduqlarını söyləyir.

Şairin fikrincə, insan özünü dərk etmək üçün ilk növbədə nəfsinə qalib gəlməli, qəflət yuxusundan ayılmalıdır. Böyük mütəfəkkir anladır ki, nəfsinə düşkün olan insan adi heyvandan fərqli deyil. Nəfsinə hakim olmayanlar əzab və gərəksiz yükdən başqa heç bir şeyə sahib ola bilməzlər:

 

Bir ovuc tozdur küləklər qarşısında bədən,

Ömrümüz qor tək ərir hər an günəşdən, şölədən,

Insan üçün mərifətdən özgə yoxdur bir bəzək,

Aqil insan zər üçün öz ömrünü verməz bada.

 

Nəsimi cəhaləti bir bəla hesab edir. Onun fikrincə, savadsız və nadan, səhvlərindən əl çəkməyən, dəyişməyə və tərəqqiyə açıq olmayan insan çox təhlükəlidir. “Onun həyat tərzi heyvanatın tərzi həyatı ilə uyğundur.” Belələri cəhalət üzündən özlərinin xaliq olduqlarını anlamırlar. Ona görə də şair öz əsərlərində insanları cəhalətdən ayılmağa, ayıq olmağa, vəhşi instiklərdən əl çəkməyə, şər işlərə və əməllərə səsləyən “nəfsi əmmarədən” uzaqlaşmağa və biliyə açıq gözlə baxmağa, həyat və kainatın sirlərini öyrənməyə - kamilləşməyə çağırır.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qısa fikirlər xəzinəsi”ndə bu dəfə Erix Mariya Remarkın aforizmlərini təqdim edir. Toplayanı və tərtib edəni: C.Məmmədovdur.

 

 

Qaranlıq zamanlarda parlaq insanlar aydın görünür.

***

Pul-parayla həll edə biləcəyiniz hər şey ucuzdur.

***

İnsan nə qədər bəsitdirsə, özü haqda bir o qədər yüksək fikirdə olur.

***

Ağıl insana verilibdir anlasın ki, bir tək ağılla yaşamaq olmaz.

***

Düşünmək vərdişi Yer üzündəki ən pis xəstəlikdir; onun müalicəsi yoxdur.

***

Üşüyürsünüzsə, özünüzü səmimi aparın...

***

Bir halda ki yaşamaq istəyirsən, deməli, sevdiyin nələrsə var.

***

Səni başqalarının var-dövləti qəzəbləndirirsə, o zaman özün də zəngin ol.

***

Deyirlər, çətini əvvəlinci yetmiş ili yaşamaqdır. Sonra işlər yoluna düşəcək.

***

Tənhalığın bizim tanış-tunuşların çox, ya da az olmağıyla bağlılığı yoxdur.

***

İndinin gəncləri necə əcaibdirlər. Keçmişə nifrətiniz var, indiyə xor baxırsınız, gələcəyə də biganəsiniz. Çətin ki, bunun axırı yaxşı ola.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

 

 

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

        

 

Motivasiya ədəbiyyatı içərisində oxucularıma nümunə gətirəcəyim daha bir təlim Rusiya siyasətçisi və publisisti İrina Xakamadaya məxsusdur.

Atası yapon, anası rus olan İrina Rusiya kimi mürəkkəb bir ölkədə uğurlu siyasi karyera qurması ilə məşhurlaşaraq Rusiya tarixində seçkidə ən çox səs toplayan prezidentliyə namizəd qadın olması, Rusiya Federasiyası Dövlət Dumasının sədrinin müavini postunadək yüksəlməsi, aparıcı bir siyasi partiyaya həmsədrlik etməsi kimi uğurlar əldə edib, bunlar ona nə qədər nüfuz gətiribsə iqtisadiyyat üzrə elmlər namizədi mərtəbəsinədək yüksəlməsi, məşhur teleradio aparıcısı olması, Moskva Beynəlxalq Munasibətlər İnstitutundakı pedaqoji fəaliyyəti, yazdığı populyar roman və pyeslər, «uğurlu insan olmaq» mövzusunda oxuduğu master-klasslar da ona bir o qədər nüfuz gətirib. Təsəvvür edin ki, «Taym» jurnalı onu dünyanın XXI əsrdəki 100 ən məşhur qadınları reytinqinə daxil edib. Bu «uğurlu» qadın barədə onun, hədsiz nüfuzu barədə bircə fakt söyləmək istəyirəm: 2002-ci ildə Moskvanın Dubrovka adlı ərazisindəki Teatr mərkəzində terrorçular dinc insanları girov götürərkən İrina onlarla danışıqlar apararaq üçü uşaq olmaqla dörd girovu azad etməyə müvəffəq olub.

 Onun, xüsusən, uğurlu karyera qurmaqla bağlı fərqli və kreativ məsləhətləri çox maraqlıdır. (Məsələn, Təqribən ayda bir dəfə ölüm haqqında bədii filmlərə baxın ki, həyatı qiymətləndirə biləsiniz).

Gəlin bunlara diqqət yetirək:

10

Əgər siz ölüm döyüşündə qalib gəlmək istəyirsinizsə qabaqcadan ölməlisiniz. Çünki ölünün əsəbləri olmur.

 

Bu isə öncəki gün paylaşdığımdır:

1.

Hədəfə, məqsədə doğru deyil, özünə tərəf hərəkət etməlisən. «Məqsədə doğru nə qədər sürətlə getsən, o sürətlə də məqsəd səndən kənarlaşacaq. Səadətə doğru irəlilə», - deyə öyrədirlər daosistlər. Eynən serfinqist kimi səni yuxarı qaldıracaq öz dalğanı tapmalısan. Buna görə də mütləq axından qopub özünü dinləməlisən.

2.

Rəsmi TV kanallara az baxın, orada göstərilənlərin real həyatla əlaqəsi yoxdur. Daha yaxşısı – əyləncəlilərdir. Əgər mütləq informasiya lazımdırsa, onu da internetdən götürün. Ümumən isə informasiyanı ətrafdakı insanlardan alın. Taksi sürücüsüylə, zərgərlə ünsiyyət qurmaqla heç bilirsiniz, nə qədər informasiya ala bilərsiniz? Dünyanı dinləyin ki, öz dalğanızı tutasınız.

3.

Cəsur olmanız üçün sizə yeni fəlsəfə kömək edə bilər: bu həyatda sizin cəmi bir arxanız var. Vəssalam. Bu nə ailədir, nə ölkədir, nə sosial-müdafiə fondudur, nə məmurlardır. Yalnız özünüzsünüz.

4.

Uğurlu olmaq istəyirsinizsə hansı zəmanədə yaşadığınızı dərk etməli, bunu öz fəaliyyətinizdə əks etdirməlisiniz. Biz elə bir anlaşılmaz, şərholunmaz zamanda yaşayırıq ki, yeni texnologiyaların hesabına informasiya və hadisələr elə sürətlə dəyişir ki, sabitlik itir.

Sabitlik arzulayan hər kəs uduzur. Amma epoxanı qeyri-sabit, dəyişkən görməyə alışıb yeni çağırışlara uyğun olaraq hər gün yenidən doğulanlarda da, həyatın sürpriz və hədiyyələrinə istehza ilə yanaşanlarda da hər şey alınar.

5.

Riskli insan olun, amma riskləri xırda addımlarla atın ki, yıxılmayasınız. Yıxılmalara, pauzalara, depressiyalara hazır olun, çünki həyat büsbütün xalça döşənmiş yollardan ibarət deyil. Risk – problemsiz olmur.

6.

İnsanı öyrənmək istəyirsinizsə, melodramlara, kino dramlarına tamaşa etməli,  klassik ədəbiyyatı oxumalısınız.

7.

İnternet və televizordan üstünüzə tökülən bütün informasiyaları qəbul etsəniz keyləşəcəksiniz, ümumiyyətlə nə investisiya, nə idarəçilik, nə şəxsi həyatınız üzrə bircə düzgün qərar verə bilməyəcəksiniz.

8.

Əgər siz sonsuz dərəcədə varlısınızsa, amma həm də qulsunuzsa, xoşbəxtlik duyğularınız itəcək. Amma siz tam azad şəkildə karyera üstünlükləri qazanmısınızsa bundan həzz duyacaqsınız. Karyera xoşbəxtliyinin bax belə bir metodikası var: drayv, kayf və karyera.

9.

Hədsiz uğurlu olmaqçün fasilələr seçməyi bacarmalısınız. Bəzən hiss edirsiniz ki, bir yerdə dayanmısınız. Bu o deməkdir ki, öz potensialınızı xərcləmisiniz, beyninizi «cari məsələlərlə» doldurmusunuz. Belə vəziyyətdə pauza götürmək, necə deyərlər, «valı dəyişmək» lazımdır. Bağa getmək, kitab oxumaq, tam gərginlikdən çıxmaq lazımdır. Təklik çox faydalıdır. Bax belə bir pauza prosesində siz düzgün yolu seçə bilərsiniz.

 

Sabah davamı olacaq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə təqdim etdikləri BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gündən etibarən sizlərə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun və “Ulduz” jurnalının birgə keçirdikləri Xalq Yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi mkünasibətilə hekayə müsabiqəsinin mükafatçılarının hekayələri təqdim ediləcək.

 

 

2-Cİ YER

Orxan CUVARLI

 

Mən Cuvarlı Orxan Ramin oğlu 1994-cü il oktyabrın 28-də Bakı şəhərində anadan olmuşam. 2012-2016-cı illərdə Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində bakalavr təhsili almışam. Magistr təhsilimi 2016-2019-cu illərdə Türkiyə Burslarının qalibi kimi Akdeniz Universitetinin jurnalistika fakültəsində tamamlamışam. 2019-cu ildə namizədlik dissertasiyamı uğurla müdafiə etmişəm. Rus, ingilis və türk dillərini bilirəm. Hazırda İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətində redaktor vəzifəsində çalışıram. 

2015-ci ildən Orxan Cuvarlı imzasıyla ədəbi fəaliyyətə başlamışam. 2016-cı ildə Üçüncü Gənc Ədiblər Məktəbinin iştirakçısı olmuşam. 2022-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüyəm. 2023-cü ildə Gənclər və İdman Nazirliyinin "Gənclər mükafatı"nın "Ədəbiyyat" nominasiyası üzrə laureatı olmuşam.

 

 

 

DAŞ

 

Sürməyi səmada süzən buludlar ayın qabağını kəsdi. Ayın üzünü duvaqtək örtən kövrək ziyası görünməz oldu, ətraf zil qaranlığa büründü.

Otuz il bu yerdən baxdığım, arabir tutqunlaşan, bəzən də apaydın olan səmada buludlardan savayı bircə qımıltı da gözə dəymirdi. Bulud topalarının süzüldüyü hissələr lacivərdə boyanırdı.

Bu səma illərdir gördüyüm yeganə mənzərə idi. İstəsəm də, bundan nə bir çərək əskiyi, nə bir qırıq artığını görə bilərdim. Sanki kimsə göy üzünü gözlərimin önündə bir rəsm tablosu kimi asıb getmişdi.

Gecə və gündüz növbələşəndə bu tablonun rəngindən başqa hər şeyi – eni, uzunu, genişliyi, hüdudsuzluğu yerli-yerində qalırdı.

Səhərlər rəssam bu xəyali tablonu açıq rənglərlə fırçalayırdı. Elə ki şər qarışırdı, tablodakı açıq rənglər qatı boyalarla əvəzlənirdi. Bu qatılıq buludların barmaqlarının ucunda gəzən adamlar kimi səssiz-səmirsiz çəkildiyi yerlərdə dərinləşirdi.

Az qala yaddaşıma həkk olunan bu rəsm tablosunda hərdənbir yeni şeylər; perik düşən bir dəstə sərçə, gözqamaşdıran günəş, bədirlənmiş ay, göy üzünə duz kimi səpələnmiş ulduzlar, səmanın canına yayılan göy qurşağı peyda olurdu.

Neçə gündür bu mənzərələrə baxa-baxa darıxmaq barədə düşünürəm. Darıxmaq hissi mənə ucsuz-bucaqsız səhranı xatırladır. Hərdən bu səhrada az qala dizlərinə qədər quma batırsan, arabir isti qumsal ayaqlarını yandırır. Məni ən azı darıxmaq qədər fanilik hissi də sıxcalayır.

Bəzən həyat adlı yarışın sonunu düşünəndə bu hiss içimi çulğayır.

Dünyaya gəlirsən, qayğıların da səninlə bərabər böyüyür, gündəlik məişət təkrarları səni təngə gətirir. Bu qapalı dövrəyə özün də bilmədən öyrəşirsən. Zaman keçdikcə təəccüb hissini itirməyə başlayırsan. Hər şeyin parıltısını itirməsi, adidən adi, sadədən sadə olması içindəki fanilik hissini ərşə çıxarır.

Tez-tez keçmişimə qayıdıram. Keçmiş etibarlı, sınaqdan üzüağ çıxmış dostsayağıdır. Keçmiş indinin dolaşığından, gələcəyin bilinməzliyindən fərqlidir. Keçmişdə hər şey donub. Sən həmin dövrdəki səhvlərini, peşmanlıqlarını, təəssüflərini, sevinclərini, kədərlərini, doğrularını ölçüb-biçsən də, dəyişə bilmirsən, olduğutək qəbul edirsən.

Keçmişdən nigaran qalmaq olmur. Sən olub keçənləri kiçik bir təbəssümlə və ya acı bir təəssüflə xatırlamaqla kifayətlənirsən. Keçmiş gələcəklə bağlı narahatlıqlardan, nigaranlıqlardan uzaqdır…

Hərdən ötüb keçən vaxtlar quduz it kimi üstümə cumur. Hafizəmin illər əvvəlki hissəsindən sivişib irəli atılan xatirələr uzun labirintlərdən yarısağ, yarıölü gözlərimin önünə dikilir. Elə indi də bu tutqun səmaya baxıb bulanıq yaddaşımı ələk-vələk edirəm.

Bu otuz ildə çox şeyi unutmağa çalışmışam. Bəzən bu evin sevinc dolu günləri yadıma düşür. Biz heç kimə dəyib-dolaşmayan bir ailə idik.

Biz deyirəm, çünki mən də bu evin məhrəm, ad verə bilmədiyim rahatlığına isinişmişdim. Bu dördgöz evə neçə səadətli, bəxtiyar illər sığışmışdı. Ta ki o məşum günə qədər.

İnsanın ürəyi də daşlaşa bilərmiş. Mən xırda bir daş parçası olsam da, bu həqiqəti qavradığım gün heyrətləndim. İlahi, adamlar necə də qəddar olurlar!

Həmin gecə indi zilləndiyim səma mənə aydın görünmürdü. Bizi otağın tavanı, evin damı ayırırdı.

Xocalı günlərlə mühasirədə qaldı. Bu günlərdə adamlar bir qırıq qorxunu, vahiməni ürəklərinə yaxın buraxmırdı. Heç kim varidatını, uşaqlığını, gəncliyini burada qoyub gedəcəyinə inanmırdı. Bəlkə də, inanmaq istəmirdi.

Son günlər bir neçə ailəni təxliyə etmək üçün helikopterlər gəlirdi. Həmin an o adamların çöhrəsinin büründüyü təəssüfü, ağlamsınan sifətlərini unuda bilmirəm. Onlar son dəfə evlərinə, həyətlərinə, ağaclara, dağlara, quşlara, səmaya baxıb doluxsunurdular.

Bizim bünövrəsini qoyduğumuz yuvalar ağlaya-ağlaya keçmişiylə vidalaşan adamlar üçün göz dağı idi. Onlar sanki təkcə bu evləri yox, xoşbəxtliklərini, firavan günlərini də kərpic-kərpic hörmüşdülər. İndi həmin evlər, xoşbəxtliklər intəhasız bir naməlumluğun qoynuna sığınmışdı.

Evindən ayrılmaq istəməyənlər müqavimət göstərməyə çalışırdılar. Əlisilahlı düşmən dəstələrinin qabağında gündən-günə zəifləyən, gücsüzləşən, əliyalın müqavimət.

Bu evin adamları tələm-tələsik getdilər. Silah səsləri get-gedə yaxınlaşdıqca onlar o qədər tələsirdilər ki, qazanları ocaqda, balaca qızcığazın kuklası divanın bir küncündə qaldı. Evin ağsaqqalı heç ayaqqabılarını geyinməyə macal tapmadı, məstlərini sürüyə-sürüyə ailəsini meşəyə tərəf apardı.

Həmin sabah şəhər ağappaq qarı yorğan kimi sinəsinə çəkmişdi. Axşama doğru müqavimətin zəiflədiyi anlarda dümağ yorğan qeybə çəkildi, qocaman şəhər bahar laləzarları kimi al-qırmızı rəngə təslim oldu.

Görəsən, o məşum gecə, həmin laləzarda kürəyi üstə canını tapşıran neçə şəhər sakininin son gördüyü şey indi baxdığım tutqun səma olmuşdu?

Kim bilir, bəlkə, bir möcüzə olsaydı, şaxtada bədəni qaxaca dönən cansız uşaqlardan biri dirilsəydi, sevinə-sevinə ilk dəfə gördüyü bu qəribəliyi dostlarına müjdələyərdi: “Uşaqlar, qırmızı qar yağıb”…

O gecədən sonra evlərdəki yemək qoxusu pəncərədən içəri dolan barıt iyiylə əvəzləndi. Soyuq aralı pəncərələrdən, açıq qapılardan dalğa- dalğa evlərə doldu, otaqlar buz kəsdi. Divanın küncündə unudulan kuklanın sarı saçları qırov bağladı.

Soyuqdan sonra hərbi geyimli, tanımadığım adamlar da bu evə girdi. Əvvəlcə bu şəhərin sakinlərinin ürəyini sökdülər, sonra evlərini.

Kərpic-kərpic tikilən bu yuva, indi də daş-daş, himinə qədər sökülürdü.

Günlər keçdikcə o əzəmətli ev qəfil xəstəliyə tutulan adamlar kimi əriyirdi. Əvvəlcə evin damı, sonra otağın tavanı yoxa çıxdı. O gündən səmayla məni ayıran bircə maneə qalmadı.

Sonra bu evin taybatay qapılarını, sobasını sökdülər, masanı, taxtı, divanı, stulları, dolabları, qab-qacaqları, sarı kuklanı daşıyıb apardılar.

Aradan keçən otuz ildə o uca evdən geriyə tanımadığım adamların söküb aparmaqda çətinlik çəkdiyi mən və bənzərlərimdən ibarət bünövrə, üzündəki mamırlardan başqa həyat əlaməti olmayan daş parçaları yadigar qalıb.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan təmsilçisi Əli Çağla bu gün sizləri Vəhid Məlekin şeirləri ilə tanış edir. 

 

I.

Əlimdə beynimə dayadığım qədim koltla

Qaçıram şəhəri

Və qayıtmaq daş olmaq deməkdir, arxaya baxmaqda

Hər bir acı gülüş,

Hər bir acığım gələn üz,

Hər bir çığırtı,

Ayağım altında qalan daş,

Çəkə bilər də koltun tətiyini.

Qayıtmamalı,

Arxana baxmamalı,

Göz yaşını silmə

Donacaq bu qış.

Donunu geyib, oynamasan gözümün bəbəyində

Səni mənə gətirməyən hansı yolun yaxasından yapışım?

Hansı səni gətirməyən yolun üzünə yumruqlar çırpım?

Hər yan yoldur,

Hər yan da yolsuzluq

Bu qara-qışlı şəhərin adı Təbriz deyil,

Sənsizlikdir xanım!

Əlimdən kim ala bilər qaça-qaça beynimə dayadığım tapançanı?

İstəsəydin tapardım səni,

Tapsaydım sevərdim səni,

Sevsəydim ölərdim səni,

Var olmağı unutdurub,

Yoxluqla istedadını mədə becərdən qadın.

Sən qadın olmayacaq idin

Sənə baş Şaman yoxluqları doğan tanrıça ad qoyacaq idi,

Mən axşamlar odlanacaq idim Kərəm kimi, yox ürəyim kimi.

 

İndi haradasan bir çiçək al özün üçün,

Qəfil bir axşam üstü gəl.

De “Gözləyirəm, tez yetir özünü”

Sonra

Boş yerini də yığışdır apar bu şəhərdən,

Apar əllərimdən əllərinin yoxluğunu.

Ürəyimdən sevgisizlik boşluğunu,

Apar çay içdiyimiz günün qoxusunu,

Amma,

Getmədən öncə bir də bax gözlərim, de:

- Sən yoxsan Vəhid.

 

II.

Davam etmişdi məndən öncələr torpaq

Və

Sonrası da

Mənim görüşümə gəlib daşa rastlaşan hər kimi

Aldadıb məzarların memarı

Hansı funtda yazsalar adımı, yalandır

“Gördüyün yer daşdır, torpaqdır”.

Əlim, ayağım, gözüm çürüdükcə,

Gözün işlədikcə,

Unudulmaq yolundayıq.

Çıx şəhər qırağında təpə üstünə Xəlil Şəbani,

Məsələn yüz iyirmi il sonra bir nəfər də qalmayıb bu şəhərdə.

Yeni torpaq olmaq potensiyalı daşıyan adamlar gəlib

Yeni xəyanətlər, sevgilər,

Mən hər zaman əlvida dediyimdə bitir hər nə

Monro demişdi: “Ağıllı qız tərk olunmadan öncə tərk edər”.

Ağıllı oğul da əlvida eşitmədən, əlvida deyər.

Torpaq olmasına qalan hər bir şeyə,

 

Qucağımda pişik oturub indi.

Qucağımda sevgilim oturmuşdu illər öncə,

Ürəyimdə kədər oturub,

Kürəyimdə əzrail daşıyıram.

Sağ gözüm zəifləşib,

Şeirlərim kütləşib,

Kəlmələrim itib Xəlil.

Sənin adaşının qılıncı kimi mina dağında,

Şeirin ardın yazmağım gəlmir, son qoyuram başlamadan buna da.

 

III.

Yorğun bir pəncərəyəm

İki adam əlində

Baxılmağa yaradılmış.

 

Nisgil məndən baxılmayan bir cüt gözdür hər axşam,

Açılmağa iki əldir həsrətim.

Yorğunluq, sənsizlik kəlməsinin başqacasına yazılışıdır

Fasilədən yaranan qucaqsızlığının fotosu olmalı.

Köhnə bir kafedə tam bir leş kimi sərilməkdir sənsizlik,

Bunu pəncərəliyimin dilindən yazıram sənə.

Pəncərə açılmasa, qolları bağlıdır,

Qollarını uzat, nə qədər uzaq olsan da

Divarlardan aç məni.

Sən məni sevməyə çatan günə qaçım səni,

Divar, sənsizlik kəlməsinin başqacasına yazılışıdır;

Bunu sənsizliyimin dilindən yazıram sənə.

Yalqızlığıma toxunurlar yoldaşlarım,

Ara-sıra çoxlu qadınlarla yatmaqlarını özlərinə üstünlük sanırlar.

Məni “modern”

“ləş”

“məmiş”

Birisi sayırlar.

Yol-daşlarımın daşı sındırır şüşələrimi

Aç məni divarlardan bir mahnı kimi.

 

Bunu gecəliyimin dilindən yazıram sənə,

Arxadan vurulan yaralar çox olsa da,

Qulağım boş qalmasın mahnıdan ən azı.

 

Bəşər haqlarının mənşuruna de bunu da artırsınlar;

“Vurmayın kimsəni qaranlıqda

Qaranlıqda hardan vursan birisinin arxası sayılar.”

Biraz səsindən göndər, vurum yaralarım sağalsın.

Yorğun bir pəncərə var köhnə bir kafedə,

Əllərinsiz,

Gözlərinsiz,

Divar da bezib onu saxlamaqdan.

 

IV.

İndisə nə varlığın, nə yoxluğun

Nə də sevgiyə yazdığım şeirlər

Aldatmır həyatın acısını;

Sən düşünməyəcəksən

Şairləri axtardıqca şəhərdən bezməyi;

Bu gecə son əfyun olacaq

Şairlərin ağzından acıları gözəl eşitmək.

Sonralar bezəcəksən

Əllərimdən,

Gözlərimdən,

Şeirlərimdən,

Siqaretimin ucuzlu markasından,

Bir çiçək arzulayarsansa məndən

Səni aldatmaq üçün, mənimlə qalmağa...

Burax! Bu işlər bizə yaraşmaz dirilikdə

Çiçəklər başqa insanlarındır.

Vidalaşmadan telefonu bağla

Bir gecə başlansın yenə

İndisə polislər də çörək ümidini kəsiblər məndən.

Daha dindirmirlər əllərimi,

Bəlkə sanırlar bir kölgəyəm şəhərin ortasında,

Bəlkə də qaranlıq mənim kölgəmdir

Sərilib şəhərin üstünə.

Birazdan gündüz başlanacaq şair olmayan adamlara,

Zibilçilər süpürürlər göz yaşlarımı küçələrdən.

- Sən nə axtarırsan oğlan?

İtirdiyin, axtardığın nədir?

- Kaş o qıza heç nə deməyəydim.

- Burax, ümid ölmüşdü sən doğulanda

 

İndisə itlər də çörək ümidini kəsiblər.

Zibil qabılardan

Küsürlər, gedirlər şəhərdən.

Tulaları bizim daşlarımıza tuşlanmasın deyə

- Sən nə axtarırsan oğlan?

İtirdiyin, axtardığın nədir?

- Bəlkə bir itin yuvasından həyata baxmaqdır arzum.

- Burax! Şəhər itlərinin evi olmaz,

 

Dayan, dayan!

Getmə! O itin də evi yoxdur.

 

V.

Nə bir saz çala bildim,

Nə bir ay bacardım, rəsm edəm gecələrə.

Nə ata ola bildim, nə oğul,

Öz boğazını öz əllərindən qurtarmağa çalışan bir reformist

Həm silah sevdim, həm çiçək, həm qadın,

 

-Şəkillərdə sınıq-salxaqlığını “Gizlədənliyim”

Özünü inkar etdi dünən,

İfşa olmadan öncə-

Mən yollara baxıb getmək düşünən

Yollar isə yerdən qopa bilməyən çarəsizlər.

 

-Yollar özləri hardan getməlidirlər?-

Addımı yox imiş,

Yolların beyni boş imiş yoldaş.

Təkcə mən,

Dözümümü itirmişdim.

Yubandıqca,

Baxdıqca ala-toranlığa,

Gəl bir də

Əlimi boğazımdan qurtar.

Tut əlimi öz əlinlə

Burax məni,

Ayını çəkə bilmədiyim gecədə,

Sevdiyim silahla, güllə ilə.

Bir çiçək qoy yaramın üstünə

Və bir qadın mən üçün yox,

Yolların yolsuzluğuna ağlasın...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.06.2024)