Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hüseyn Cavid bir günəş idi. Yüksəldi, parladı, yarasaların gözünü kor etdi. Lakin dumanlar onun qarşısını aldılar.

                                             Ərtoğrul Cavid

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi, milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri, eyni zamanda 1937-ci il represiyası qurbanlarından olan və dünyaya gözlərini sürgündə soyuq Sibirdə yuman qocqoca  ədibimiz Hüseyn Cavidin doğum günüdür.

Hüseyn Cavidin keçdiyi şərəfli ömür yolu və parlaq yaradıcılığı ilə hamımız tanışıq. 

Bəs Cavid bir insan kimi, bir həyat yoldaşı, bir ata kimi ailəsində necə bir xarakterə sahib idi?  Mənim üçün Cavidi daha da yüksəklərə ucaldan məhz bənzərsiz yaradıcılığı, şərəfli ömür yoluyla yanaşı, həm də onun bu yolda ailəsinə qarşı olan münsaibəti, verdiyi dəyər, göstərdiyi qayğı, xanımına savad öyrətməsidir.

Ömür gün yoldaşı Mişkinaz xanım Cavid haqqındakı xatirələrində bu barədə belə yazırdı:

“Mən Cavidin bacısı qızı ilə yaxın rəfiqə idim. Həm də qonşu idik. Cavidin bacısı həmişə öz ürəyində deyirmiş ki, kaş Hüseyn gələydi, Mişkinazı ona alaydım.”

O zaman Cavid Bakıda müəllimlik edirmiş. Cavid elə bu vaxt kitablarından bir neçəsini çapa veribmiş. Fikrində tutubmuş ki, kitablar çapdan çıxar, ev-eşik düzəldib sonra da evlənərəm. Sən saydığın qoy dursun, gör fələk nə sayır. Cavid bu fikirdəykən Bakını od-alov içində görür. Mətbəəni yandırırlar...

1918-ci ilin martında Cavid Təbriz mehmanxanasında yaşayırmış. İndiki Sabir bağından bir az aşağı tərəfdə beş-on başıboş erməninin sərəncamı ilə günahsız insanları vəhşicəsinə qırırmışlar. Bu vaxt mehmanxananı mühasirəyə alırlar. 70 nəfərdən ibarət olan sakinlərini əsir edirlər. Əsirləri indiki opera və balet teatrına aparırlar.

Cavid özü belə nəql edirdi:

“Ermənilər içəri girəndə mən dəftərlərimi, paltomu və bir düzüm bublikim vardı, onu da götürdüm. Oradakılardan biri:

Sağ qalmağa ümidin varmı? dedi.

Çıxmayan cana ümid çoxdu, dedim.

Yolun hər ayrıcında bizi aparanlar çəkilirdilər kənara və əsirləri atəşə tuturdular.

Bizi aparanlardan biri hər dəfə məni də özü ilə bərabər çəkirdi kənara. Birisi isə qabağa itələyirdi. Elə bu vaxt məni qabağa itələyən adama güllə dəydi. O biri isə deyirdi: 

-Gərək bu işi başlayanlar öləydilər....

70 nəfərdən qaldıq 10 nəfər, hamısını yolda qırdılar... Heç kəsin yadına yemək düşmürdü. Gətirdiyim bublikləri Seyid Hüseynə verib, "elə et ki, bir-neçə günə çatsın", dedim.

Bir həftədən sonra bizi azad etdilər.

Çıxdım. Ev yox, pul yox. Nə edim? Saatımı verdim bir nəfərə, dedim ki, «əgər pulunu qaytarsam, verərsən, qaytara bilməsəm, saat sənin olsun».

O pul ilə birtəhər gəlib çıxdım Naxçıvana”.

Bacısı illər uzunu ürəyində gizli saxladığı arzusunu Cavidə bildirir. Nə qədər tərifləyir, nə qədər yalvarırsa razı sala bilmir ki bilmir. Cavid şərt kəsir: Gərək özüm görəm, görməsəm «hə» deyə bilmərəm. Böyük qardaşının arvadı deyir: "- Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orda görərsən". 

Bu isə Mişkinazın xatirələrindəndir:

“Müsahibim olmadığı üçün onlara yaxın get-gəlim yoxdu. Bir gün qardaşı arvadı bizə gəldi. Anama: -Maşınım yaxşı tikmir, olarmı Mişkinaz bizə gedib maşına baxsın? -dedi.

Getdim. Böyük bir evdi. Yarı hissəsindən o yana iki dənə böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Cavid də oturmuşdu yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturtdular. Demə, işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmirmiş, ona görə də razılıq vermədi. Bir neçə gün götür-qoy etdilər. Axırda o qərara gəldilər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə çağırsınlar.

... İçəri girəndə gördüm, samovarı qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturtdular. Sən demə, Cavid də o biri evdə qapının arasından baxırmış. Razılıq verdi... 1918-ci ildə evləndik.

Mən savadsız idim. Oxumaq, savad almaq çoxdankı arzum idi.

Gələndən bir neçə gün sonra Cavid mənə dərs verməyə başladı. Özü də məktəbdə müəllimlik edirdi. Bir neçə aydan sonra onu maarif idarəsi tərəfindən Bakıya göndərdilər. Oradan böyük qardaşına məktub yazdı: "Münasib bir adamla Mişkinazı göndər".

Cavidin kiçik qardaşı ilə, onun ailəsi də bizimlə bir yerdə, Bakıya gəldik. Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd- beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdı. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya. Kiçicik bir ev kirələdik. Evdə heç bir şey yoxdu. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey gətirə bilməmişdik... Cavid orta məktəbdə dərs deyirdi. Axır vaxtlar isə dərsi çox azaldı, vəziyyətimiz günü-gündən ağırlaşdı.

Bir dəfə evdə oturmuşdum. Gəlib gördü ki, bikefəm. Dedi: -Bax, əsl qaçqına bənzəyirsən. Boş ev, boş ocaq, boş bucaq. Buna bir şeir yazmaq lazımdı.

- Canın sağ olsun. Həmişə belə olmayacaq ki..., - dedim. 

"Qaçqın" şeirini o vaxt yazmışdı.

Maarif idarəsi tərəfindən guya nəzərə alaraq ona qız məktəbində əlavə dərs verdilər. Molla oğluydu deyə, şəriət müəllimi təyin etdilər. Buna çox əsəbiləşdi. Ona baxmayaraq, dərs deməyə getdi. Getməmək mümkün deyildi. Heç yerdən bir gəlir yox idi...”

Cavid yazır:

“Sinifə girdim. Dedim, qızlar. Məni sizə şəriət dərsi demək üçün molla göndəriblər. Ancaq mən molla deyiləm.

Qızlardan biri: -Yox, biz istərdik ki, siz bizə ədəbiyyatdan dərs verəsiniz, - dedi.

Mən də o fikirdəyəm, - dedim.

Bir neçə gün belə dərs dedim...

Bir gün müdir məni çağırdı:

- Cavid əfəndi, bu necə dərs verməkdi?

-Mənim şəriət dərsim budu.

O gündən dərs kəsildi”.

Mişkinazın xatirələrindən:

“1920-ci ildə xəstələndim. Bir gün kitablarından bir neçəsini ayırdı. Soruşdum:-Onları neynirsən?

-Bir nəfər istəyib, ona verəcəm,- dedi.

Kitabları götürüb getdi. Bir neçə saatdan sonra gəldi.

Mənim dərmanımı, qənd, çay, çörək, ət... alıb gətirdi. Onda bildim ki, kitabları satdırıb. Çünki pulu olmadığını bilirdim. Amma çox fikirliydi. Çünki hər kitabı bir neçə dəfə əlinə alıb yerə qoyurdu. Ağladım. Məni ağlayan görüb: -Adam dar gündə dözümlü olar. Həmişə belə olmayacaq ki - dedi.

Sən darıxdığın üçün ağladım.., -dedim. 

-Keçib gedər, darıxma. Dar günün ömrü az, acısı çox olar, - dedi. 

Amma özü daha çox qəmgin idi.

Bir azdan uşaq da xəstələndi. Ağ yun parçadan kostyumu vardı. Onu istədi:

-Verim satsınlar... Ancaq daha ağlamayasan.

-Yox, daha ağlamaram. Uşaq xəstədi. Ona xüsusi yemək, dərman lazımdı.

Uşağın biri öldü. Belə ağır bir vəziyyətdə Cavid üçün işləmək çox çətin idi. O ərəfədə yazdığı bir əsərini cırıb atdı: “Belə bir ovqatda yazılan əsər heç nəyə yaramaz”, dedi.

Xeyli əziyyətlərdən sonra onu Darülmüəlliminə müəllim təyin etdilər. Get-gedə vəziyyət dəyişdi.

Cavid sənətini çox sevirdi. Bir əsərinin üzünü dönə- dönə köçürərdi. Özü istədiyi kimi tamam hazır olmayınca üzə çıxarmazdı. Əl yazısı nə qədər qatmaqarışıq olurdusa, üzünü köçürəndə o qədər təmiz, o qədər səliqəli olardı ki, elə bil çapdan çıxıb. Dəftərin üstünə suçəkən kağız qoyardı ki, ləkə düşməsin. Əksərən gecələr işlər, gündüzlər üzünü köçürərdi... Yazı masası o biri evə keçən qapının yanındaydı. Evin quruluşunu dəyişmək mümkün deyildi. Ona görə də işlədiyi vaxt çox gir-çıx etməzdim. Uşaqları ona mane olmağa, səs salmağa qoymazdım. 

Bir gecə uşaqlar yatmışdılar, mən də oturub kitab oxuyurdum. Bir az sonra durub o biri evə keçmək istədim. Baxıb gördüm elə məşğuldu ki, keçmək mümkün deyil. Nə qədər yavaş keçsəm yenə fikri dağılacaq... Əl hərəkətləri ilə kiminləsə danışırmış kimi hərəkətlər edirdi. Qayıdıb yerimdə oturdum. Kitabın vərəqini çevirməyə də ehtiyat edirdim ki, birdən fikri dağılar. Bir xeyli sonra ayağa qalxdı. Gördü ki, oturmuşam. Soruşdu: - Sən yuxusuz qaldın, niyə gedib yatmadın? 

-Qıymadım. Sənin fikrini dağıtmaq istəmədim, -dedim. 

-Bu gecə çox yaxşı işlədim. Onun da səbəbi sən oldun. Sənə qurban olum, sən olmasan mən ölərəm, - dedi. 

Həmişə belə deyərdi. Hər gün nahardan sonra bir-iki saat yatardı. İşləməyə başlamazdan əvvəl arada bir fincan tünd qəhvə içərdi, ayaqlarını isti suya qoymağı çox sevərdi. Özünün xəbəri olmadan hazır edərdim, əziyyət olmasın deyə, razı olmazdı. O gün də belə etmişdim. Həmişə çalışardım ki, o rahat olsun. İşləyən vaxt heç kim ona mane olmasın.

Çox əsəbiydi. Deyərdi ki, sənin iki yox, üç uşağın var, özünə işarə edərdi, biri lap cəncəl, nadincdi. 

Bir qonaqlığa, ya bir toya gedəndə deyərdi:

-Gec gedib, tez gələk. Adam da dörd-beş saat bir yerdə otura bilər?

Amma işlədiyi vaxt nəinki üç-dörd saat, ondan da çox oturduğu vaxtlar olurdu.

İstirahətə və sağlamlığa fikir verərdi. Deyərdi: "Sağlam bədəndə sağlam fikir olar. Çürük ağacın çürük də meyvəsi olar. Geyimin sadə olmasının eybi yoxdu, mümkün qədər o da yerində olsa daha yaxşı".

Bir dəfə ayaqqabısı və kostyumu çox köhnəydi. Ha fikirləşirdim, necə edim ki, heç olmasa ikisindən birini ala bilim. Özünə deyəndə cavab verirdi ki, özün bil, ancaq bazardan kəsmə, bir az gözlə.

Bir qədər sonra gedib bir cüt ayaqqabı aldım. Sabahı gün geyib getdi. Evə gələn kimi dedi:

- Sağ ol ki, bu ayaqqabını aldın. Bu gün bir neçəsi dedi ki, bax, Cavid Əfəndi, bu sənə yaraşır, o nə idi geyirdin?

Mərdiməzarlara, evyıxanlara lənət. Zaman gəldi, həmin ayaqqabıya da pənah gətirdim.

Yay mövsümündə, bağda üzümü dənəli, qabıqlı yeməyə qoymazdı. Deyərdi: «Sıxın, suyunu için». Bir də görürdün, qollarını çirmələyib üzümü yığıb çilovsüzənə, ləyəni qoyub altına sıxır və deyir: "Tənbəllik içinizi alıb, hər gün belə etmək lazımdı".

Qəndlə şəkərə fərq qoyardı. Deyərdi: "Bəzən şəkər təmiz olmur. İmkan daxilində qənd al"

"Mümkünüm olaydı, bütün ehtiyacı olanlara kömək edə biləydim. Ən çətin iş odur ki, ürəyindən keçə, imkanın olmaya".

Bu da onun sözləridir. 

Cavidin bacısı deyirdi: 

“Hüseyn uşaq vaxtı çox nadincdi. Məktəbə gedəndə qonşu arvadların hamısı deyirdilər: "Heç olmasa, gündə uşaqlarımız bir neçə saat rahat olarlar". (Sakit oturduğu vaxtlar anası onu belə əzizləyərmiş: "Ay qara Hüseyn, göy Hüseyn, uşaqları döy Hüseyn").

O nadincliyindən yenə də qalmırdı. Gecə vaxtı bir yerdən gələndə, tanış bir qapıdan keçəndə qapını döyərdi. Uşaqlar nadinclik edəndə deyərdi: "Darıxma, nadinc uşaq yaxşıdı. Ziyanəvər, mərdiməzar yox, ağıllı, xeyirxah olmalı".

Mişkinaz xanımın xatirələrindən:

“Cavid ən dəyərli, qayğıkeş, qədirbilən bir ailə başçısıydı. Yadıma gəlmir ki, mən səhərlər durub uşaqları məktəbə yola salım. Həmişə özü durar, onların çay-çörəklərini verib yola salardı...”

Və sonda sizə Mişkinaz xanımın xatirələrində qeyd etdiyi həmin "Qaçqın" şeirini təqdim etmək istəyirəm.

Örtünmə, dur! Kimsən, nerəlisən sən,

Gözəl qaçqın, başı bəlalı qaçqın!

Gülümsə nur saçılsın üz gözündən,

Ey hər halı mələk ədalı qaçqın!...

Zülfünü qoynunda bəsləmış gecə,

Süzgün gözlərin, gül üzün pək incə,

Künül məst olur sən gülümsədikcə,

Ey nazlı dağların maralı qaçqın!

Mən istərəm ömrüm səninlə gülsün,

Söylə, nə dərdin varsa anlat bütün;

Aman, nə oldu ki, sən böylə düşdün

Yurdundan, elindən aralı qaçqın!

Ah, səni gördümdə dağıldı huşum,

Vuruldum sənə sanki bir sərxoşam,

Mən də sənin kimi qərib bir quşam,

Gəl mənə, ey könlü yaralı qaçqın!...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu günə olan əlamətdar hadisələri təqdim edirik.

24 oktyabr. Ümumdünya inkişaf barədə informasiya günü

1972-ci ildə BMT təqvimə belə bir gün salıb, məqsəd də o olub ki, dünya ictimaiyyətinin fikri inkişaf problemlərinə yönəldilsin, bu problemlərin həlli yolunda beynəlxalq əməkdaşlıq möhkəmləndirilsin. Xüsusən, gənclər cəmiyyətlərinin səfərbərliyi, inteqrasiyalar inkişaf təməyyülünü əsaslandırır, tənəzzüldən xilas yollarını arayıb tapmaqda rol oynayır. Maraqlıdır ki, bu mövzu BMT üçün prioritet olduğundan, seçilən tarix - 24 oktyabr günü həm də BMT günü olması ilə diqqət çəkir. İnkişaf – realda olan bir prosesdir, onun yalnız təbliğatda mövcud olan “qardaşı” da var ki, onun doğulması bic uşağın doğulması kimi arzuolunmazdır.

24 oktyabr. Baykonur faciəsi, Böyük Depressiyanın başlanğıcı

Yeyib-içməyin ən müxtəlifliklərini təqvimə salıb qeyd edən amerikalılar bu gün baltanı lap dibindən vurublar, bu gün onlarda sadəcə Yemək günüdür. Amma təbii ki, davamı da var, tək bir bayramla kifayətlənməzlər axı. Bu gün həm də Milli Bolonya kolbasası günüdür.

1986-cı ildə Londonda dünyanın ən böyük val mağazası açılıb. Gənc nəsil valın nə olduğunu bilməz, radionun üstünü açırdın, orda patefon deyilən bir şey var idi, fırlanan disk idi, yumru olan bu val adlı nəsnəni onun üstünə qoyurdun, val fırlandıqca patefonun iynəsi ona yazılmış musiqini səsləndirirdi.

1963-cü ildə Sovet dövlətinin uzun müddət gizlətdiyi bir hadisə baş verib, Baykonur kosmodromunda MBR raketi partlayıb, 8 nəfər həlak olub. Qəribədir ki, düz üç il əvvəl eynən həmin bu 24 oktyabr günündə Baykonurda daha dəhşətli bir hadisə baş vermişdi, P-16 raketi partlamışdı, ümumilikdə 126 adam həlak olmuşdu.

1939-cu ildə ABŞ-da, Delaver ştatında ilk neylon corablar istehsal olunub. 1929-cu ildə ABŞ-da Qara cüməaxşamı adlı böyük birja böhranı yaşanıb, nəticədə ölkəni böyük məhrumiyyətlərə düçar edəcək Böyük depressiya başlayıb.

1861-ci ildə ABŞ prezidenti Avraam Linkoln Kaliforniyadan tarixdə ilk teleqraf məlumatı alıb.

1857-ci ildə İngiltərənin Şeffild şəhərində ilk futbol klubu yaradılıb.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Şəki-Zaqatala təmsilçisi

Oktyabrın 22-də Şəki-Zaqatala Regional Mədəniyyət İdarəsinin təşkilatçılığı ilə "Regionun sevimli qonağı" layihəsi çərçivəsində Şəki şəhərində yaşayan şair, nasir, publisist, müəllim və tərcüməçi Vaqif Aslanovla Qax rayon Heydər Əliyev Mərkəzində oxucularla görüş keçirilib. 

Layihənin məqsədi ölkəmizdə tanınan simaları şəhər əhalisi və oxucularla görüşdürmək və təcrübələrini bölüşmələrini təmin etməkdir. 

Görüşdə mədəniyyət işçiləri və poeziyasevərlər iştirak ediblər. Həmçinin, şairin sevilən şeirləri səsləndirilib, maraq doğuran suallar verilib.

Sonda şair sevilən əsərlərindən ibarət kitablarından bir neçəsini  imzalayaraq oxuculara hədiyyə edib və xatirə şəkilləri çəkdirib.

Qeyd edək ki, layihə çərçivəsində mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat xadimləri ilə görüşlər davam etdiriləcək. 

Vaqif Aslanov 1950-ci il 5 iyul tarixində Şəki rayonunun Kiş kəndində anadan olub. İbtidai təhsilini Kiş kənd ibtidai, 8 illik təhsilini Kiş kənd səkkizillik, 10 illik təhsilini isə qonşu Oxud kənd orta məktəbində alıb. 1968-1973-cü illərdə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunun “Fransız və Azərbaycan dilləri” fakültəsində təhsil alıb.  1973-1993-cü illərdə Şəkinin Kiş kəndindəki orta məktəbdə öz ixtisası üzrə müəllimlik etmişdir. 1994-1997-ci illərdə Şəki Regional Elmi Mərkəzində “Folklor və el sənətləri” laboratoriyasının rəhbəri olmuşdur. 1998-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Şəki bölməsinin sədridir.

Ədəbi fəaliyyətə “Vaqif Aslanov”, “Vaqif Cumayoğlu” imzaları ilə gəlmişdir. 1970-ci illərin ortalarından “Vaqif Aslan” təxəllüsü ilə tanınmağa başlayıb.  Elmi-ədəbi məqalələr müəllifidir. Fransız və rus dillərindən tərcümələr edir.

İlk mətbu şeiri 1967-ci ilin may ayında Şəkidə çıxan “İpəkçi” qəzetində dərc edilmişdir. İlk kitabı “Aydın” poemasıdır.Türkoloq, dilçi alım və tədqiqatçı Aydın Məmmədova həsr edilmiş bu kitab 1993-cü ildə nəşr edilmişdir. Vaqif Aslanın  Səməd Vurğunun “Vaqif” pyesinin motivləri əsasında, yeni traktovkada və nəzmlə yazdığı "Vaqif" dramı Şəki Dövlət Dram Teatrında (mart, 2016) və Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrında (7-8 iyun, 2016) tamaşaya qoyulub.

Vaqif Aslan tərcümələri ilə də məşhurdur. O, fransız dilindən Pol Verlenin şeirlərini, Öjen Dabinin "Tətil" hekayəsini, Erve Bazenin "Rədd olsun şapkalar!" hekayəsini, Jan Batist Şardenin "Səyahətnamə" və Jermen Giyomun "XVII əsrdən XIX əsrin əvvəllərinədək Fransa və İran arasındakı bədii mübadilədə səfirliklərin rolu" əsərlərini dilimizə tərcümə edib.

Həmçinin qeyd edək ki, Vaqif Aslanov 2009-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü kimi bir illik Prezident təqaüdünə layiq görülüb. 27 may 2019-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1205 nömrəli sərəncamı ilə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi” yubiley medalı ilə təltif edilib.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Onsuz bir il keçdi. O unudulmadı. Bir ömür keçəcək. O yenə unudulmayacaq! 

Baş qərargahı İstanbulda yerləşən Türk Ədəbiyyatı Vəqfi mərhum millət vəkili, böyük türkçü, hamımızın sevimlisi Qənirə xanım Paşayevanın vəfatının birinci ildönümündə onun beş əsərini nəşr edib. 

Qənirə xanımın həmin əsərlərinin müəllif hüquqları və satışından əldə ediləcək gəlir 

türk ölkə və topluluqlarından Türkiyəyə ali təhsil üçün gələn tələbələrə “Qənirə Paşayeva təqaüdü” olaraq veriləcək. 

Çox təqdirəlayiq, gərəkli bir projedir. 

Bu layihənin həyata keçirilməsində dəstək olan hər kəsə, xüsusən də, Vəqfin başqanı, dəyərli xocanız Serhat Kabaklıya sonsuz təşəkkür edirik.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının nəhənglərindən biri də Hüseyn Cavid olub. Əzab dolu həyat yaşasa da yaradıcılığı ilə insnların ağlında, şüurunda, ürəyində yuva qura bilib. 1938-ci ildə həbs olunaraq "əks-inqilabi əlaqələr saxlamaq", "bir sıra müsavatçılarla müsavatçı söhbətlər aparmaq", "öz ətrafında millətçi düşüncələrlə köklənmiş cavan şairləri toplayıb müsavatçı ruhda təkmilləşdirmək" kimi ittihamlarla günahlandırılaraq, 9 iyun 1939-cu ildə 8 il islah əmək düşərgəsinə məhkum edilib. O, 1941-ci ildə 59 yaşında ikən İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonununda dünyasını dəyişib. Ölümündən sonra 1956-cı il martın 6-da Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü ilə bəraət alıb. Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Hüseyn Cavid Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilib...

Hüseyn Cavid Naxçıvanda anadan olmuşdu. Ondan 85 il sonra eyni gündə, 1967-ci ilin oktyabrın 24-də Gədəbəy rayonunun Arabaçı kəndində bir oğlan uşağı dünyaya gəldi. Adını Ayaz qoydular. Ayaz Hüseyn Caviddən fərqli olaraq qorxu-hürküsüz həyat yaşadı. 1984-cü ildə Arabaçı kənd orta məktəbini bitirdi. Artıq bir neçə il idi ki, şeir yazırdı. Doğulduğu kəndin adını özünə təxəllüs götürdü. Orta məktəbdə oxuduğu illərdə şeirləri "Azərbaycan gəncləri" qəzetində, "Ulduz" jurnalında dərc olundu, radionun uşaq verilişlərində səsləndirildi. Arada hərbi xidmətə çağırıldı və hərbi xidmətdən qayıtdıqdan sonra ali təhsilinə yiyələndi. Mütəxəssis kimi Təhsil Nazirliyində fəaliyyətə başladı, bir müddət sonra ictimai-fəlsəfi qəzet olan "İdrak" qəzetində baş redaktor, "Diplomat" nəşriyatının direktoru, Ali Diplomatiya Kollecinin İcra Aparatının rəhbəri, "Xudafərin" jurnalının redaktoru işlədi. Şeirləri Türkiyənin bir sıra ədəbi dərgilərində çap olunub. Türkiyədə çap olunmuş Avrasiya Antologiyasında dərc edilmiş şeirləri xüsusi mükafata layiq görülüb. 10-a yaxın şeir kitabının müəllifidir. Xeyli sayda ədəbi-bədii, publisistik və tarixi kitabların redaktorudur...

Deyir ki:- “Bu yaşımda az-çox ovqatımı təzələyəcək bir şey varsa o da ədəbiyyatdır. Ədəbiyyat mühüm prinsiplərimi həyata keçirə biləcəyim yeganə vasitədir. Bu həm də yazı -pozu adamının duruluğunu, saflığını saxlayan, büdrəmələrdən qoruyan bir məharət mənbəyidir. Ədəbiyyatdakı ovqatım demək olar ki, yaxşıdır. Estetik konsepsiyaları əsas tutsam belə bu sahədə çox az xəyal qırıqlığı yaşayıram. Yeri gəldikcə mütaliyə edirəm və mütaliəyə daha çox vaxt ayırmağa çalışıram.  Ədəbiyyata kimin necə və hansı niyyətlə soxulmasından asılı olmayaraq, o təravət və gözəlliyini saxlamaqdadır. Bizdə zamanın hüdudlarını aşıb keçə biləcək kifayət qədər imzalar və əsərlər mövcuddur. Hətta böyük inqilabi ideyaları gerçəkləşdirə biləcək əsərlər belə var. Gözəlliyə, incəliyə və dərinliyə baş vuran gənc nəslin uğurlu eksperimentləri də göz qabağındadır. Əsas silah kimi pulu yox, sözü seçə bilsək nailiyyət özü gələcək.”

Çox qətiyyətli və əzmkar insandır. Məqsədinə çatmaq üçün hər cür çətinliyi aşmağa hazırdır və bu yolda heç nədən çəkinmir. Güclü iradəsi onu həyatdakı maneələri dəf etməyə ruhlandırır. Eyni zamanda, o çox sadiqdir. Sevdiklərinə və yaxınlarına dərindən bağlıdır və bu bağlılıq onun üçün çox əhəmiyyətlidir...

“Əslində biz Allahı demək olar ki, tamam unutmuşuq. Allaha olan sevgi ya cahilcəsinədi, ya da ki, qorxudandı. Hara baxsan,  Allahsızlıq açıq-aşkar görünür. İndi biz daha çox haram pulların at oynatdığı bir səltənətin məzlum və fəqir adamlarıyıq. Ona görə də ədəbiyyatda Allaha şikayət məzmununda şeirlər, hekayələr çoxalır. Müqəddəs kitablardan ancaq təsəlli tapır, ümidimizi o bir dünyaya bağlayırıq. Nə qədər çaba göstərib, zehni qüdrətimizi işə salsaq belə Allahı dini kitablardan real dünyaya çıxarda bilmirik.”- söyləyir...

Güclü hissiyatı var, çox ehtiraslı insandır. Hər şeyi ürəkdən yaşayadığından, bu xüsusiyyəti onu hədsiz enerjili və hərəkətli edir. O, öz ideyalarını həyata keçirmək üçün bütün gücünü sərf etməyə hazırdır. Bəlkə də həyatdakı uğurlarının əsas səbəblərindən biri də budur...

Deyir ki:- “ Bu gün ədəbiyyatımızın kifayət qədər problemləri var. Çünki ədəbiyyatı əsl fədailər yaratmalıdır. Çünki ağır güzəranın altında inləyərək, evsiz-eşiksiz, xirtdəyədək məişət ağrılarıyla dolu bir zamanda ədəbiyyata könül verib vəfa göstərmək asan iş deyil. Bu cür adamlar böyük hünər sahibi olmalı. Xüsusən nırxı pozulmuş bazarda yaralı qəlbinin brilyant göz yaşlarını layiqli qiymətə satmaq, özünü təsdiq etmək çətindir. Çözüm bu ki, maddi rifah yüksəlməlidir. Bir ucaboylu, qədd-qamətli maaş hər şeyi həll edə bilər.”

Ən böyük mənfi cəhətlərindən biri gizlilikdir. O, çox vaxt özünü başqalarından gizləyir və hisslərini paylaşmaqdan çəkinir. Bu xüsusiyyət, onun daxili dünyasının dərinliyini başqalarına açmağı çətinləşdirir və bəzən yanlış anlaşılmalara səbəb ola bilir. Onun sirli təbiəti həyatın daha dərin və mənalı tərəflərinə olan marağını artırır. O, həyatda daha çox araşdırmağı və hər şeyin arxasındakı həqiqətləri öyrənməyi sevir. Onun üçün həyatın gizli tərəflərini kəşf etmək böyük bir ehtirasdır. O, mistik və ya metafizik mövzulara xüsusi maraq göstərir və bəzən ölümdən sonrakı həyat və kainatın mənası kimi böyük suallarla məşğul olur...

“Mən sonluq deyə bir şey düşünmürəm heç vaxt, bu ifadəni də qəbul etmirəm. Ən azı özümçün. Mənə qalsa ölüm ruhumuzun qaranlıqlardan sıyrılıb çıxmasının xilas yoludur. Sözsüz ki, hansısa kövrək məqamda kimlərisə – yaxınları, dostları ağlada biləcək zərif, dəbdəbəli, ağrılı nəsə yazmaq keçib könlümdən. Bilmirəm, bəlkə də səmimi ola bilmədim. Amma bir vaxt belə misralar yazmışam:

Baharda bənövşələr xəzanı heç düşünmür,

Ömrün qısa olmağı gəlmir ağıllarına.”

Bəli, Ayaz Arabaçı komandanı Nizami Gəncəvi olan Azərbaycanın şairlər ordusunun cəsur əsgərlərindən biridir. Ən böyük mükafatını zaman verəcək. Oktyabrın 24-də 57 yaşı tamam olur. Hələ ki, iki il Hüseyn Caviddən cavandır...

Onu təbrik edir, uzun və firavan ömür arzulayırıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Rəhilə Bağırova, Sumqayıt Gənclər kitabxanasının böyük mütəxəssisi, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu gün dünyanı narahat edən qlobal problemlərdən biri də iqlim dəyişmələridir. İqlim dəyişiklikləri və onların canlı aləmə təsiri dünya birliyini getdikcə daha çox narahat etməkdədir. 

Ölkəmiz də qlobal iqlim dəyişmələrinin təsirindən kənarda qalmamışdır. Kənd təsərrüfatı, su resursları, enerji, meşə, turizm, səhiyyə sektoru və sahilyanı zonaları Azərbaycanda iqlim dəyişikliyinə həssasdır. Bu problemə qarşı mübarizədə diqqətin artması, beynəlxalq həmrəyliyin gücləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 25 dekabr 2023-cü il tarixdə 2024-cü ilin “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. 

Abşeron-Xızı Regional Mədəniyyət İdarəsinə tabeli Sumqayıt şəhər Gənclər kitabxanasında “Dostluq” mədəniyyət evinin müəllim və şagird heyətinin və 12 saylı tam orta məktəbin şagirdlərinin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsi haqqında sərəncamına əsaslanaraq “Təbiət bizim evimizdir” adlı ədəbi-bədii gecə keçirilib. Tədbirin aparıcısı Gənclər kitabxanasının müdir vəzifəsini m.i.e. Leyla Mahmudova mövzu haqqında ətraflı çıxış edərək qeyd edib ki, beynəlxalq həmrəyliyin gücləndirilməsi məqsədilə imzalanan bu sərəncam Azərbaycanın qlobal təşəbbüslərə ilk qoşulan ölkələrin sırasında olduğunu bir daha sübut etdi. 

Sonra “Təbiət bizim evimizdir” adlı sərgidə əks olunan kitabların xülasəsini verib.

Tədbir 12 saylı tam orta məktəbin və “Dostluq” mədəniyyət evinin şagirdlərinin “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” nə həsr olunmuş rəsm sərgilərinin təqdimatı və təbiətə həsr olunmuş şeir və mahnı ifaları ilə davam edib.

Sonda çıxış edən “Dostluq” mədəniyyət evinin bədii rəhbəri İlahə Hüseynova və 12 saylı tam orta məktəbin kitabxana müdiri Fəridə Həsənova tədbirin keçirilməsinin gənclərin maaariflənməsində, dünya görüşünün artmasında əhəmiyyətini vurğulayaraq kitabxana əməkdaşlarına təşəkkür ediblər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu və Macarıstanın Azərbaycan Respublikasındakı Səfirliyinin birgə təşkilatçılığı ilə bu gün - 23 oktyabr 2024-cü il tarixində Fondun qərargahında Macarıstanın nüfuzlu türkoloqlarından olan və bu il 80 illiyi qeyd edilən İştvan Mandokiyə həsr olunmuş tədbir keçirildi. 

Tədbirdə Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndələri, Türk dövlətlərinin Azərbaycan Respublikasındakı səfirləri və diplomatları, eləcə də elmi dairələrin təmsilçiləri və ziyalılar iştirak edirdi. 

Tədbiri açan Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti, professor Aktotı Raimkulova təşkilatın müşahidəçi dövləti olan Macarıstanın dilçilik və etnoqrafiya sahəsində tanınmış alimi Mandokinin nailiyyətlərindən söz açdı, alimin ömrünün əsasən Türk xalqlarının mədəniyyətinin, dilinin və tarixinin araşdırılmasına həsr etdiyini qeyd etdi. 

A. Raimkulova Mándokinin türkologiyanın inkişafına verdiyi töhfələr sayəsində bir körpü yaratdığını bildirərək, öz elmi əsərləri ilə macar-türk dostluğunu möhkəmləndirdiyini vurğuladı.

Macarıstanın Azərbaycan Respublikasındakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Tamaş Yojef Torma tədbirdə çıxış edərək Türk dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin ölkəsi üçün önəm daşıdığını vurğuladı. Səfir Macarıstanın 2018-ci ildə Türk Dövləltəri Təşkilatına müşahidəçi qismində qatıldığını bildirdi. O, Macarıstan türkoloqlarının Türk Dünyasına dair vacib araşdırmalar yürütdüyünü qeyd etdi. Tamaş Yojef Torma tədbirin yüksək səviyyədə təşkil olunmasına və səmərəli əməkdaşlığa görə Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna təşəkkürünü bildirdi. 

Tədbirdə Azərbaycanda səfərdə olan Macarıstanın tanınmış türkoloqu, Macarıstan Elmlər Akademiyasının üzvü Devid Somfai Kara və Macarıstan İrs Evinin tədqiqatçısı Gergeli Agoqs Mandokinin həyat və yaradıcılığı, eləcə də Kıpçak-Türk-Macar əlaqələrinə həsr olunmuş təqdimatlarla çıxış etdilər.

Onların tədqiqatları barədə vodeogörüntülər nümayiş olundu. 

Tədbirdə Özbəkistanın və Qırğızıstanın Azərbaycandakı səfirləri Bahrom Aşrafxanov və Maksat Mamıtkanov, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi, Macarıstan-Azərbaycan əlaqələrinə töhfələr vermiş Həsən Həsənov, AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru Nadir Məmmədli çıxış etmiş, türk birliyində Macatıstanın yeri, türk dövlətlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin inkişafına verilən töhfələr barədə fikir bildirdilər. 

Musiqi nömrələri ilə davam edən tədbir çay süfrəsi arxasındakı maraqlı, polemik söhbətlərlə yekunlaşdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İki gün öncə, oktyabrın 21-də Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, filosof və mütəfəkkir şair Xəlil Rza Ulutürkün növbəti doğum günü idi. Səssiz və səmirsiz keçdi. 

Kim xatırlamır, ötən əsrin səksənlərinin sonunda xalq azadlıq hərəkatının meydan dönəmində Xəlil Rza lider idi, milyonların kumiri idi. Onu rus imperiyası həbs edib Lefortovo zindanına salanda hamı göz yaşı tökürdü…

Bəli, Xəlil Rza milli-demokratik hərəkatımızın yorulmaz mücahidlərindən idi. O, Azərbaycan ədəbiyyatında türkçülük, azərbaycançılıq və istiqlalçılıq ideologiyasının ən yaxşı davamçılarından olub. Xəlil Rza Ulutürk çoxlarından fərqli olaraq poeziyada vətəndaşlıq motivlərini həmişə qabardıb.

Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürkün anadan olmasının 92-ci ildönümü, qeyd etdiyim kimi səssiz-səmirsiz keçdi.

Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Salyan rayonunun Pirəbbə kəndində anadan olub. Ona babası Xəlil öz adını verib. Xəlil qayğı və nəvazişlə böyüyüb. Yeddi yaşı olanda 2 nömrəli Salyan rayon orta məktəbində təhsil almağa başlayıb. Məktəb illəri Xəlilin bədii ədəbiyyat aləminə, poeziyanın əzablı, romantik yaradıcılıq meydanına çıxması üçün bir hazırlıq dövrü olub. Şifahi xalq ədəbiyyatını, klassik və müasir yazıçıların əsərlərini mütaliə etməsi istər-istəməz onda yazıb-yaratmağa güclü həvəs oyadıb. Xəlil Rza hələ gənc yaşlarından onu həyəcanlandıran, düşündürən hadisələri bəzən poetik dillə ifadə etməyə çalışıb.

Xəlil Rzanın ilk mətbu şeiri 1948-ci ildə “Azərbaycan pioneri” qəzetində dərc olunub. 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olması, Bakı ədəbi mühiti onun yaradıcılıq imkanlarına geniş yol açıb. Universitetdə ədəbiyyatşünas alim Cəfər Xəndanın, sonralar şair Bəxtiyar Vahabzadənin rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəkdə, istərsə də Azərbaycan Yazıçılar Birliyində Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun başçılığı ilə keçirilən “Gənclər günü” məşğələlərində fəal iştirak edən Xəlil Rzanın şair kimi yetişməsinə ciddi təsir göstərib.

1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirən Xəlil Rza əmək fəaliyyətinə “Azərbaycan qadını” jurnalında ədəbi işçi kimi başlayıb, mətbuatda çap etdirdiyi məqalə və şeirlərlə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edib.

1954-cü ildə Xəlil Rza SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilir. 1957-ci ildə onun ilk şeirlər toplusu -“Bahar gəlir” kitabı nəşr olunur. 1957-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Xəlil Rzanı Moskvaya, M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində olan ikiillik ali ədəbiyyat kurslarına göndərir. Xəlil Rza institutda rus ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Pavel Antokolskinin rəhbərlik etdiyi bölmədə poeziyanın nəzəri əsaslarını öyrənməklə yanaşı, dünya xalqlarının mədəni irsi ilə də yaxından tanış olub.

1959-cu ildə Xəlil Rza Bakıya qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirib. 1984-cü ildə şairin “Ömürdən uzun küçələr” kitabı və SSRİ xalqlarının dillərindən tərcümə edilmiş poetik əsərlərdən ibarət “Qardaşlıq çələngi” adlı toplusu cəmiyyət tərəfindən Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına təqdim olunsa da, bu fikir hakim dairələrin etirazına səbəb olub. İstedadlı şair Xəlil Rza 1985-ci ildə “Maqsud Şeyxzadənin bədii yaradıcılığı və Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. 1986-cı ildə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərinə görə ona “Əməkdar incəsənət xadimi” adı verilir.

Ötən əsrin 80-ci illərinin axırlarında xalq azadlıq hərəkatı genişləndiyi zaman Xəlil Rzanın gur səsi Azərbaycanın hər yerindən eşidilir. Xəlil Rza 1990-cı il yanvarın 26-da SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi əməkdaşları tərəfindən həbs edilərək Moskvaya – Lefortovo həbsxanasına göndərilib. Aramsız sorğu-sual, ağır ittiham şairin iradəsini qıra bilmir, o, zindanda da azadlıq uğrunda mübarizəsini davam etdirir. 8 ay 13 gün öz mühitindən təcrid olunmuş şair, odlu-alovlu qəlbinin işığında “Lefortovo gündəliyi”ni, 200-dən çox şeir, poema və məktubunu qələmə alır.

1991-ci il mayın 6-da şair “Türk milləti mükafatı laureatı” fəxri adına layiq görülüb. Bir ildən sonra ona “Xalq şairi” fəxri adı verilib. İstiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparan Azərbaycanı körpə ikən beşiyində boğmağa uzanan əlləri kəsmək üçün onu müdafiəyə qalxan və bu müqəddəs amal uğrunda ölümün şəhidlik zirvəsini fəth edən igidlərdən biri də məhz Milli istiqlal şairi Xəlil Rza Ulutürkün oğlu Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Təbriz Xəlilbəylidir. Qəhrəmanlıq bir neçə anın, saniyənin işi deyil, qəhrəmanlıq fərdin, şəxsiyyətin iliyində, qanında, sümüyündədir.

Vətənini, millətini canından artıq sevən, “Biz Türküstan elləriyiz, qeyrət, qüdrət selləriyik” deyən Xəlil Rza Ulutürk 1994-cü il iyunun 22-də vəfat edib və Fəxri xiyabanda dəfn olunub.

Azərbaycan xalqının milli mübarizəsində xüsusi xidmətlərinə görə Xalq şairi Xəlil Rza Ulutürk ölümündən sonra “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilib.

Ruhu şad olsun!

Növbəti - 93-cü ildönümündə daha çox xatırlanması arzusu ilə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Dünyanın ən zəngin 10 müsəlman dövləti”nin reytinq siyahısı Vaşinqton post və digər aparıcı nəşrlərdə yer alıb. Dünyanın ən kasıb ölkələri Afrika ölkələridir, bunu yəqin bilirsiniz, ən varlı Avropa və Yaxın Şərqdəki ərəb dövlətləridir. Dünyanın ən çirkli dövləti də əfsus ki, müsəlman dövlətidir. Söhbət Banqladeşdən gedir. 

İndi isə ən zəngin müsəlman dövlətlərinin onluğunu təqdim edirik:

Qətər

Küveyt

Bruney

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ)

Oman

Səudiyyə Ərəbistan

Bəhreyn

Türkiyə

Liviya

Malayziya

Şəkildə: Qətər

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.10.2024)