Əməkdar mədəniyyət işçisi Nəriman Məmmədovun təsis etdiyi “SALAM” Beynəlxalq Uşaq və Gənclər Filmləri Festivalı avqustun 26-da Azərbaycan-Avropa Məktəbində keçiriləcək. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” AzərTAC-a istinadən xəbər verir ki, avqustun 29-dək davam edəcək festivalda Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Rusiya, Pakistan, Ukrayna, İtaliya, Almaniya, İsveç, Polşa, Belçika və Böyük Britaniya kimi ölkələrdən 600-ə yaxın məktəbli iştirak edəcək.

Festival 2019-cu ildə “Narimanfilm” Kinostudiyasının Baş direktoru və festivalın baş icraçı direktoru Nəriman Məmmədov tərəfindən təsis edilib. 

Azərbaycan Təhsil və Elm Nazirliyi və Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən dəstəklənən “SALAM” BUGFF həm yerli, həm də beynəlxalq aləmdə müsbət rəylər alaraq mədəni həyatda özünəməxsus yer tutub. Festival Azərbaycan gəncləri ilə müxtəlif ölkələrdən olan həmyaşıdları arasında dostluq əlaqələrinin formalaşmasına, Azərbaycan mədəniyyətinin təbliğinə və gənc nəslin qlobal mənəvi dəyərlərə uyğun tərbiyə olunmasına şərait yaradıb.

Festivalın builki buraxılışında iştirakçılarda xoş təəssüratın yaradılması və Azərbaycanın mədəniyyət sahəsində canlandırması gözlənilir. Festivalın proqramı və iştirak edən filmlərin siyahısı daha sonra elan ediləcək, yeniliklər festivalın internet səhifəsində və sosial mediada yerləşdiriləcək.

Festivalın əsas məqsədi yüksəkkeyfiyyətli peşəkar filmləri nümayiş etdirməklə gənclərdə bədii zövq və kino haqqında dərin anlayışın formalaşdırılmasıdır. Təşkilatçılar festivalın gənclər arasında mədəni mübadilə və sənəti qiymətləndirməyə davam edəcəyinə ümidlidirlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində bu gün tanınmış ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun Gənc yazarlar üçün nəzəriyyə dərsi təqdim ediləcək. 

Müxtəlif ölkələrin, eləcə də ayrıca bir xalqın ədəbiyyatında yaradılan əsərlərdə süjetlərin bir-birinə oxşaması, bəzən də əhvalatların bir-birini təkrarlaması nəzəri fikrin diqqət mərkəzində olan məsələlərdəndir və süjetlərin təsnifatı ilə bağlı bir neçə yanaşma mövcuddur. Keçən əsrin ortalarında Uilyam Foster-Harris “Bədii əsərin əsas düsturları” əsərində yalnız üç əsas süjet tipinin olduğunu iddia etmiş,  Kristofer Buker isə bu sayı yeddiyə qaldırmışdı. Yazıçı Ronald Tobias 20-yə qədər əbədi süjetin mövcud olduğu qənaətində idi... 

Bədii əsərlərdə təməl təşkil edən süjetlərin tipoloji ümumiliyi ilə bağlı Argentina yazıçısı,  XX əsrdə dünya ədəbiyyatında dərin  izi qalan Xorxe Luis Borxesin (tam adı Xorxe Fransisko İsidoro Luis Borxes Asevedo) də fərqli baxışı var.  

Uşaqlığından ispan, ingilis dillərini bilən, sonradan alman, fransız, latın, italyan və qədim skandinav dillərini öyrənən, ömrünün sonuna doğru ərəb dili ilə maraqlanan yazıçının fəlsəfə və psixologiya elminə də bələdliyi vardı. 

Dünyanın hər yanında maraqla oxunan esselər, şeirlər və hekayələr müəllifi kimi tanınan Xorxe Borxesin həyatının maraqlı faktlarından biri də budur ki, əsərlərinin böyük hissəsini yazarkən onun gözləri görmürdü. Atasından gələn irsi xəstəliyə görə 56 yaşından sonra görmə qabiliyyətini tamamilə itirmişdi. Lakin böyük iradəyə və yaşamaq əzminə malik, gözlərində işıqlı dünya sonsuz qaranlıqlara qərq olan yazıçı fəal həyat tərzini davam etdirmişdi, ömrünün qalan 30 ilinin bir hissəsini Argentina Milli Kitabxanasının direktoru vəzifəsində çalışmış, universitetlərdə mühazirələr oxumuş, 10 şeir kitabı və üç hekayələr kitabı nəşr etdirmişdi. 

Ən uzun əsərinin həcmi 14 səhifə olan Borxes qısa yazmağa üstünlük verirdi. Şifahi şəkildə beş dəqiqəyə ifadə edilməsi mümkün olan fikri uzadıb, qalın kitab yazmağa isə ağılsızlıq kimi baxırdı.  

Nobel mükafatına ilk dəfə 25 yaşında təqdim olunsa da, bu mükafatı heç vaxt almadı... 

Borxesin dünya ədəbiyyatında ciddi maraq doğuran, dalğalanma yaradan yazılarından biri də oxuculara 1972-ci ildə təqdim etdiyi “Dörd dövrə” essesidir. Bu yazıda söhbət bədii əsərlərdəki süjetlərin tipoloji təsnifatından gedir. Müəllifin qənaətinə görə, dünya ədəbiyyatı tarixində yaranmış bütün süjetli əsərlər dörd təməl əhvalata əsaslanır:

Şəhərin mühasirəyə alınması;

Yurda qayıdış;

Axtarış;

Tanrı səviyyəsinə yüksələn insanın özünü fəda etməsi.

Yazıda göstərilən anlayışlara aydınlıq gətirmək üçün bu yığcam qeydləri nəzərinizə çatdırmağı zəruri hesab etdik. 

Şəhərin mühasirəyə alınması əhvalatının mahiyyəti bundan ibarətdir ki, düşmənin hücumuna məruz qalan şəhər qalasının arxasındakı insanlar döyüşdə məğlub olacaqlarını əvvəlcədən bildikləri halda, şəhəri sona qədər qoruyurlar. Bu cür əsərlərdə baş qəhrəman qələbəni görmədən öləcəyini bilir. Borxes məğlub olacağını bilən, lakin son nəfəsinə qədər döyüşən qəhrəmanın əhvalatına antik yunan mifologiyasından Axillesin süjetini nümunə göstərir.

“Dörd dövrə”nin birincisi barədə öz mülahizəsini əsaslandırmaq üçün müəllif Gözəl Helenin əhvalatını da xatırladır. Yunan mifologiyasında Helen Troya müharibəsinin başlanmasının əsas səbəbkarı hesab edilir. Qeyri-adi gözəlliyi ilə kişilərin ruhunu yerindən oynadan bu qadın Sparta hökmdarının arvadı idi. Lakin Troya şahzadəsi Paris onu qaçırmışdı. Ehtimallardan biri bu idi ki, Paris Helenin özünü deyil, onun ruhunu qaçırdıb. Borxesin  fikrincə, Helenin ruhunun qaçırdılması, yaxud axeylərin içində gizləndikləri nəhəng içi boş taxta at kimi elementlər əsas əhvalatı – şəhərin mühasirəyə alınmasını sehrlə yükləyir.

Yurda qayıdış əhvalatının öz kökündən ayrı düşən baş qəhrəmanı böyük macəralar yaşayır, geriyə, öz yurduna qayıtmaq üçün çoxlu əngəllərdən aşmalı, sınaqlardan keçməli olur. Borxes bu əhvalatın qəhrəmanına nümunə göstərmək üçün də Homerin yaradıcılığına, “Odisseya” eposuna üz tutur. 

Odisseyin səyahəti də Troyadan başlayır. O, başının dəstəsi ilə adadan-adaya səyahət edir, onu öz vətəninə qaytaran yolda çoxlu sınaqlardan keçməli olur. Sınaqlardan biri də onun dəniz tanrısı Poseydonun qəzəbinə gəlməsidir. Odissey bu sınaqdan keçmək üçün dalğır canavarlarla vuruşur, o biri dünyaya gedib çıxır, hiyləgər qüvvələrin tilsimini sındırmalı olur. Ətrafındakı insanları itirən, gəmisindən uzaq düşən, təklənən Odisseyin öz yurdu İtaka adasına qayıtması ilə əhvalat sona çatmır. 10 il sürən macəralarla dolu səyahətdən sonra evinə qayıdan Odisseyi burada yeni sınaq gözləyir. Doğma yurdun kişiləri Odisseyin öldüyünə əmin idilər və arvdı Penelopanı almaq üçün  onun evinə basqın etmişdilər. Odissey sədaqətli arvadına göz dikənləri öldürür və uzun ayrılıqdan sonra həm öz yurduna, həm də xoşbəxtliyinə qovuşur.

Borxesin yurda qayıdış əhvalatına əsaslanan süjetlərə nümunə kimi göstərdiyi “şimal tanrıları” isə  Skandinviya mifologiyasının qəhrəmanlarıdır – onlar göylərdə yaşayan varlıqlardır.   

Axtarış süjetinin qəhrəmanları daimi axtarışdadırlar, kimi özünü axtarır, öz başlanğıcına çatmağa can atır, kimi də xəzinə, sərvət tapmağın həvəsindədir. 

Bu süjetə aid nümunə də yunan  mifologiyasından gətirilib. 

Yason öz qanuni taxt-tacına sahib olmaq üçün qızıl qoç dərisini axtarmağa məcbur olur. Bu axtarışın müsbət nəticə verəcəyi qeyri-mümkün görünsə də, Yason cadugər Medeyanın köməyi ilə öz axtardığını tapır.

Borxes bu süjet tipindən danışarkən Azərbaycan nağıllarında, eləcə də klassik ədəbiyyatımızda adı sıx çəkilən mifik Simurq quşu obrazına da istinad edir və diqqəti insanın özünə səyahətinə yönəldir. Simurqla bağlı süjetin mərkəzindəki başlıca fikir insanın özünü fiziki və mənəvi cəhətdən tanıması, içindəki Allahı kəşf etməsidir. 

Qeyd edək ki, Şərq ədəbiyyatında da bu quş özünü axtarmağın rəmzi kimi mənalandırılır. 

Axtarış əhavalatı üzərində qurulmuş süjetlər barədə danışan müəllif müqəddəs kasanı (qraal) da xatırladır. Xristianların İsa peyğəmbərlə əlaqələndirdikləri bu obraz ədəbiyyatda  əlçatmaz məqsədi ifadə edən bir metafora kimi qəbul olunub. 

Tanrı səviyyəsinə yüksələn insanın özünü fəda etməsi əhvalatının mahiyyəti isə bundan ibarətdir ki, baş qəhrəman ümumi maraq naminə qurban getməyə  hazırdır. Bu hekayə, əslində, qəhrəmanın intiharından bəhs edir. Burada bədii əsərin baş qəhrəmanının ali məqsədə nail olmaq üçün özünü fəda etməsi, qurban verməsi nəzərdə tutulur.

Borxes “Dörd dövrə” essesində dördüncü dövrəyə aid bu nümunələri xatırladır:

•İsa Məsih müqəddəs kitabda – “İncil”də xalqının günahlarını yumaq üçün çarmıxa çəkilib.

•Yunan mifologiyasının qəhrəmanlarından olan Attis tanrılar anası Kibelanın həm oğlu, həm də sevgilisi idi. Ananın bu sevgisindən ağlını itirən Attis özünü axtalayıb, kişilikdən məhrum və sonda məhv edir. 

•Skandinaviya mifologiyasının qəhrəmanı Odin "qadın" xasiyyətlərinə malik müharibə və poeziya tanrısıdır. Rəvayətə görə, o, hikmət qazanmaq üçün gözünü qurban verib, nizə ilə ağaca sancılmış vəziyyətdə qalıb. 

Onu da deyək ki, 2016-cı ildə tədqiqatçılar süni intellektdən istifadə edərək maraqlı bir esperiment aparıblar. Qutenburq universal elektron kitabxanası layihəsi çərçivəsində 1737 bədii əsərdəki əhvalatlar təhlil olunub və bu nəticəyə gəlinib ki, həmin əsərlər altı təməl süjet xətti üzərində qurulub.  

Xorxe Borxesin “Dörd dövrə”si sizlərə sabah təqdim ediləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.08.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Sumqayıt özünün növbəti yubileyini qarşılayır. Noyabrda şəhər 75 illiyini qeyd edəcək. Bu rubrikada sizləri Sumqayıtın görkəmli simaları ilə tanış etməkdəyik. Bu dəfə Minarə Tahirova barədə danışacağıq. 

İlk təhsilimi Sumqayıtın məhşur liseylərindən biri olan TTEL-də almışam. Sumqayıtlı olan bir çox insana Minarə xanım kimdir desəm, bu suala sevə-sevə, ətraflı cavab verə bilər. Ancaq bir çox insan təəssüf ki, bizim qədər şanslı deyil. Çünki, biz- məhz TTEL-in 1987-2011 dönəminə - yəni Minarə xanımın direktorluğu dönəminə düşən şagirdləri olaraq Minarə müəllimədən əsl təhsil xadimi necə olar, elm-irfan ocaqlarında ön plana nələr çəkilməlidir, rüşvətsiz və sadəcə savad dərəcəsi ilə şagirdlər, hətta, müəllimlər necə bir-birindən ayırd edilər onu öyrənmişik.

Minarə Məmməd qızı Tahirova 1936-cı ildə Göyçayda ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. Əvvəlcə 12 saylı məktəbdə ibtidai sinif müəllimi, sonra indiki 10 saylı məktəbdə direktor müavini, 23 saylı məktəbdə direktor vəzifəsidə çalışmışdır.

1981–1983-cü illərdə Sumqayıt Şəhər Təhsil Şöbəsinin müdiri, 1983–1986-cı illərdə Sumqayıt şəhər Partiya Komitəsinin ikinci katibi vəzifəsində işləmişdir.

1987-ci ildən 2011-ci ilədək Sumqayıt şəhəri N.Gəncəvi adına Texniki və Təbiət Elmləri təmayüllü Liseyin direktoru olmuşdur. Həmin lisey uzun müddət Sumqayıtda "Minarənin liseyi" adı ilə tanınıb.

O eyni zamanda :

Respublika qabaqcıl maarif xadimi" döş nişanları;

2000-ci ilin 18 martında Prezidentin Fərmanı ilə "Əməkdar müəllim"

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdü;

2006-cı il "Şöhrət" ordeni kimi bir sıra fəxri fərman və dövlət ordenlərlə tətlif olunmuşdur.

Ətraflı məlumat almaq istəyən hər kəs bu məlumatları vikipediadan əldə edə bilər ancaq, bizim Minarə xanım haqqında olan fikir və düşüncələrimiz 5-6 elmi cümlə ilə kifayətlənmir. Biz Minarə müəlliməni bir ana, bir nənə qədər doğma bilirdik. Əfsuslar olsun ki, hal-hazırda adı bəzən neqativ işlərdə hallanan bizim gözəl liseyin hər qarışında Minarə müəllimənin çox əməyi var. Bir müəllim düşünün ki, 15sentyabr bilik günündə çıxış edən zaman məktəblilərin valideynləri tərəfindən ona hədiyyə olunan gül buketlərini masasının üstünə düzür və məktəbində çalışan xadimə xanımları ilk öncə məktəbin mərkəzinə çağırır, ona hədiyyə olunan bütün gülləri həmən xanımlara təqdim edib, adəta bir ana şəfqəti ilə onlarla qucaqlaşardı. Sonra isə üzünü bütün kolleqalarına və valideynlərinə tutub deyərdi: “Bilin ki, savadlı kadrlar hər zaman yetişə bilər, lakin savaddan öncə mərhəmət, vicdan, əməyə sayğı kimi ali duyğuları övladlarınıza aşılamağa çalışın.

Qoymayın ki, onlar cəmiyyətdə varlı və kasıb arasında təbəqələşmə yaratsınlar”. Yadımdadır ki, Minarə xanım məktəbi buraxmalı olduğu zaman bütün müəllimlər onunla sağollaşarkən gözləri dolu-dolu ondan danışıb məktəbdə nə qədər əziyyəti olmasını dil boğaza qoymadan bizlərə anlatırdılar.

Bir direktor düşünün ki, məktəb təmirə bağlanan zaman əlinə boyanı alsın və divarları özü boyasın.

Bir direktor düşünün ki, şagirdlər məktəbə rahat gələ bilsin deyə öz şəxsi vəsaiti hesabına məktəbdən mərkəzi yola qədər asfalt çəkdirsin.

Bir direktor düşünün ki, həftədə mütləq ən azı bir dəfə bir sinifə baş çəkib müəllimlərin dərs metodlarını dinləsin, onları incitmədən rəy bildirsin.

Bir direktor düşünün ki, övladı olmasa belə yüzlərlə şagird onun vəfatını eşidib tabutunu çiyinlətinə alsınlar. 

Bir direktor düşünün təhsilə, elmə can qoysun və bu gün onun yetirmələri Azərbaycanın hər yerindən səs salsın.

Bu gün istənilən sektoru ələk-vələk etsək, sizə arxayınlıqla deyə bilərəm ki, siz oralarda Minarənin yetirmələri, davamçıları ilə rastlaşacaqsınız.

Minarə Tahirova 20 oktyabr 2017-ci ildə Sumqayıt şəhərində vəfat etmişdir.

Bu gün mən öz növbəmdə qələminə güvənən gənc yazar, həyatının başlanğıcında olan, özü üçün dönüm nöqtəsi yaratmağa çalışan bir xanım olaraq onu hörmətlə yad edir və düşünürəm ki, Minarə müəllimənin həyat hekayəsinə yaxından şahid olan hər kəs bu yazdığlarımı oxuyan zaman daha çox təsirlənəcək, TTEL-də keçirdikləri Minarə müəlliməli günlərini yad edəcəkdir.

Minarələr təkcə məscidləri yox, elm ocaqlarını da gözəlləşdirərmiş. Qəbriniz nurla dolsun Minarə müəllimə!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)

Rubrikanı aparır: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Unudulmaz sevgi şeirlərindən növbəti təqdim edəcəyim sevilən şair Ayaz

Arabaçıdandır. O da çox içdən yazır, çox kövrəldir, duyğulandırır. 

Xoş mütaliələr! 

Ağ duvaqlı duman kimi gəlmisən,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan.

Gözlərimi yuman kimi gəlmisən,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan. 

Məəttələm bu sevdanın oynuna,

Yol almısan xəyallardan qoynuma,

Uşaq kimi sarılmısan boynuma,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan. 

Birdən-birə çiçəkləyib linc əlim, 

Könlüm saptək incəldikcə incəlib. 

Həsrətimiz bir yastıqda dincəlib,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan.. 

Qurban olum kitabına-dərsinə..

Çırpındıqca balıq kimi tər sinə,

Çevirmişəm balıncımı tərsinə,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan. 

Yuxuda da bəxt arallar ay dəli, 

Buna ayrı vaxt arallar ay, dəli, 

Demirsənmi axtarallar ay dəli,

Bütün gecə çıxmamısan yuxumdan.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Ən yeni poeziya rubrikasında bu gün şair ibrahim İlyaslı  “Bu axşam sevgi qoxuyur” söyləyəcək. 

Bu axşam sevgi qoxuyur,

Sumqayıtda hər künc-bucaq.

Yağış, külək və yarpaqlar,

Avtobuslar... dayanacaq!

Səriliblər üzü üstə

Yollar duyğulu-duyğulu.

Səkiylə bir qız yürüyür,

Arxasınca zeytun kolu.

Çiçək kimi pardaqlanır

Binaların daş-divarı.

Heyrətindən xumarlanır

Odaların eyvanları.

İşıqforda sıralanır

Qırmızı da yaşıl kimi.

Hər ağac bir aşıq olub,

Dilləndirir “sarı sim”i.

Ürəklərə sığal çəkir

O qızın ayaq səsləri...

Bir də nə görsəm yaxşıdı -

Söyləmək mənə ar gəlir...

Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

1.

Kişi gəlib restoranda yemək istəyir, amma görür ki, bütün masalar tutulub. 

Belədə o, düz ortaya gəlib telefonu götürərək ucadan deyir:

-Xanım, siz düz şübhələnirsiniz, əriniz indi gəzdiyi xanımla restoranda şam edir. Gəlib öz gözünüzlə görə bilərsiniz.

Bunu eşidən kimi ayrı-ayrı masaların arxasından iyirmiyə yaxın cütlük durub restoranı tərk edir.

2.

Məşhur deputatımız abituriyent övladının filoloq olmaq istəyini eşidəndə bərk əsəbləşərək deyib: 

-Sənin başına at təpib? Nə filoloq?

Sən qurtarandan sonra elə bilirsən iş tapacaqsan? Bura Hindistan deyil, anladımmı? Burda fil nə gəzir?

3.

Vəkil:

-Siz zərərçəkmişi son dəfə nə zaman görmüsüz?

Şahid:

-28-dən 1-nə keçən gecə.

Vəkil:

-Hansı ayın?

4.

Bir erməni gənc Sevan gölünə düşüb boğulur və çığırıb kömək istəyir. 

İki polis keçir, onun çığırtısına məhəl  belə qoymurlar. Bunu görən gənc ölümdən qurtulmaq yolunu tapıb da qışqırır:

-Paşinyan istefa! 

Cəld polislər suya atılıb onu çıxardır, bölməyə aparırlar. 

5.

Unutdum ki, iti yemləmişəm, ya yox. Hər ehtimala qarşı bir də yemlədim. İt də hər ehtimala qarşı bir də yedi. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)

Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

 “Bu - əl, bu - göz, daha nə?

  Qalan hər şey bəhanə...

  Günəş özü göylərdə,

  Nuru, nuru yerdədi.

  Eşqdi göyə qaldırır,

 Qanada inandır...

 Sevgisizlər inanmır,

 Odu, budu... yerdədi”...

(Ə.Qoşalı)

Əkbər bəy, ola bilməzmi ki, sevgisizlər dünənin ən güclü aşiqləri olmuş olsun?.. Bəlkə onların sevgisiz yaşayan “ölü” olmalarına səbəbkarlar, sevgi dolu qəlbləri "acımadan donduran buz adamlar"dır...

 CAVAB

Bu da ilginc bir təsbitdir – bir gənc yazarımızın qənaəti kimi diqqtəlayiqdir. Məncə, sevda, sevgi, eşq buzlaşa bilməz – o yandırar-yaxar – ya qarşısındakını ya da sahibini... Atəşdən köynək geyinmişlərin könlü buza dönə bilməz deyə düşünürəm. Elə bilirəm, sevgi və ağıl ayrı-ayrı kateqoriyalardır. Sevgisizlik isə həyatdan  nəsibini almamışlara aiddir – həm sevgi, həm ağıl baxımından. Bəlkə də, bu, necə deyərlər, üçüncü haldır. Belə olunca, daha çox, utancaqlıq gəlir ağla – bax, o da, münasibətlər sistemində özünü doğrultmamış, nə qarşıdakına, nə utananın özünə xeyir gətirməmiş bir haldır, davranışdır.

Sevgi konkret bir insana – sevgiliyə qarşı deyilsə belə, yenə sevgi vardır, əlbəttə; əlbəttə, kimsə onu büruzə verər, kimsə büruzə verə bilməz; yaxud hal əhli gərəkdir, onu duysun, onun könlündən keçənləri oxuya bilsin...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)

Xəyal Nəsibov və Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Corc Oruelin “Heyvanıstan” əsəri satirik alleqorik üslubda yazılmış bir romandır. Əsərdə malikanə sahibinin məsuliyyətsizliyindən  və laqeydliyindən təngə gələn heyvanlar Qoca Mayorun-donuzun təbliğatı ilə müstəqil yaşamaq eşqinə düşürlər. Nəhayət, heyvanlar üsyan edir və sahiblərini fermadan qovaraq, müstəqil “Heyvanıstan” dövlətini qururlar. Ancaq insanların mənəviyyatına və davranışına xas olan  xüsusiyyətlər heyvanlar arasında da baş qaldırır. 

Əsərdə yazıçı yeni yaranmış dövlətin sonradan hansı qaydalarla idarə olunması ardıcıllığını dəqiqliklə verib. SSRİ-nin quruluşunda olan ideyaların tədricən necə süquta uğradığını ətraflı təsvir edib. Əsərdə bir çox nəzəriyyələr özünü göstərir. Cəmiyyətdə qadınların rolunu müəyyən etmək kimi məsələnin bu gün də gündəmdə olduğunu nəzərə alsaq, əsərdə olan personajlarda gender bərabərliyinin pozulduğu açıq aydın göstərilir. Buna görə də əsərin Feminizm nəzəriyyəsi baxımından təhlili məqsədə uyğundur. Belə ki romanda Femnizm nəzəriyyəsinə aid xüsusiyyətlər - yazıçının qadınlara münasibəti, kişi obrazların qadınlara münasibəti, qadınların qadınlara münasibəti və kişi və qadın personajların stereotipik ənənəvi xüsusiyyətləri (içən, şiddətə meyilli, ana) araşdırılaraq təhlil edilib.

Beləliklə “Heyvanıstan” romanını oxuduqda görürük ki, müəllif Corc Oruel əsərdəki qadınlara ikinci dərəcəli varlıq kimi yanaşır. Burada bütün qoyunlar, inəklər, toyuqlar, ana donuzlar, itlər, atlardan Klover və Molli qadınları təmsil edirlər. “Heyvanstan” ölkəsində qadınların sayı, ümumilikdə, daha çox olsa da, subardinasiya səviyyəsinə baxdıqda qadınların heç bir vəzifə tutmadığı, söz, haqq sahibi olmadığı aydın görünür. Müəllif Qoca Mayorun dili ilə qadın obrazlı heyvanlara yanaşmasını aydın təsvir edir. Klover dünyaya gətirdiyi dörd övladdan heç birinin taleyini müəyyən etməyə hüququ çatmır və ancaq nəsil artırmaqla məşğuldur. Nappleon itin dünayaya gətirdiyi balaları əlindən alır, özü böyüdür, tərbiyə edir. Toyuqların fikrini soruşmadan yumurtalarını öz mənafeyi üçün bazarda satdırır. Molli obrazı vasitəsi ilə qadınlar yüngül əxlaqlı və qorxaq kimi göstərir. Çünki Molli yalına rəngli lentlər bağlayıb ona qayğı göstərən insanlara özünü göstərir, əlindən qənd alıb yeyir, günlərini əyləncədə keçirir, zəhmət çəkmək istəmir. O, “Pəyə” döyüşü zamanı yoldaşlarına kömək etmək əvəzinə, tövlədə başını oxurda gizlədərək döyüşdən yayınır. Yazıçıya görə qadınları təmsil edən qoyunların şəxsi fikri, qərarı yoxdur, başqalarının sözlərini hər dəfə tutuquşu kimi təkrar edirlər. Qadınların gücsüz olduğunu düşünən kişilər daha çox onları yüngül işlərə-meyvə yığmağa, təmizliyə yönəldirlər. Klover kimi qadınlar oxuyub yazmağı bacarmır, hər şeyi bilsə də, anlasa da, bu həqiqətləri ifadə etməyə cəsarəti çatmır, verilən tapşırıqları yerinə yetirməyə çalışır. Bununla da müəllif qadınların savadsız, cəsarətsiz və müdhi olduğunu ifadə etməyə çalışib. Bütün bunlar nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, yazıçı Corc Oruel əsərdəki qadınlara qarşı antifeminist mövqe sərgiləyib.

“Heyvanıstan” romanını oxuduqda məlum olur ki, heyvanların yaratdığı dövlətdə əsas idaretmə kişilərin əlindədir. Kişilərin qadınlara münasibəti ancaq onları idarə etmək və onlara aid olan vəzifələri icra etməyə məcbur etməkdən ibarətdir. Qeyd edildiyi kimi qadınların ancaq ana olmaq, nəsil artırmaq, istehsal etmək, işləmək və təmizliyə nəzarət etmək fünkusiyaları var. Kişilər qadınları demək olar ki, dövlətin idarə olunmasında heç bir vəzifəyə yaxın buraxmır. Onların idaretməyə qarışmaq fikirləri və ixtiyarları əllərindən tamamilə alınmışdır. Dövləti idarə edən donuzlar, Napoleonu qoruyan itlər, ondan öndə gedən qara Xoruz, gecə-gündüz işləyərək əziyyət çəkən Bokser də kişləri təmsil edir. Qadınlar  o qədər hüquqsuz idilər ki, hətta əsərin bir hissəsində yumurtalarının tamamilə satılmasına etiraz edən toyuqlar hüquqları uğrunda üsyan etsələr də, sonda kişilərin zor tətbiq etməyi nəticəsində mərkəzi hakimiyyətə tabe olurlar. İtlərdən özünə mühafizə yaradan Napoleon öz hakimiyyətini qorumaq üçün işini ancaq kişilərə etibar edir, onları müxtəlif işlərin icrasına göndərir. Napleonum sağ əli Çığırğan manipuliyasiya edir, onun fikirlərini ölkə vətəndaşlarına çatıdırır. Qarğa Mousey utopik, xoşbəxtlik və rahatlıq ölkəsi haqqında məlumat verərək, daha çox işləyənlərin, zəhmət çəkənlərin,

hakimiyyət tabe olanların öldükdən sonra həmin məkana gedəcəyini təbliğ edir. Toyuqlara rəhbərlik edərək, onları qorumalı olan qara Xoruz da ancaq Napoleonun  rəhbərliyi altında hərəkər edir, öz qadınlarının hüquqlarının tapdanmasına, nəslinin kəsilmə təhlükəsinə etinasız yanaşır. Hakimiyyətin əsas təmsilçisi olan, donuzların içindən çıxan Napolronun bütün qadınlara hakim olması,onlara sahiblənməsi, yeganə toxumluq donuz olması qadın hüquqsuzluğunun kulminasiya nöqtəsi idi. Beləliklə, kişilərin qadınlara münasibətindən bu qənaətə gəlmək olar ki, kişilər demək olar ki, bütün hakmiyyəti mənimsəyib. Əsərdə kişilər qadınlara  tam hüquqsuz və cəmiyyətin idarə olunmasında heç bir rolu olmayan,ancaq kişilərin hakmiyyətinə xidmət edən varlıqlar kimi baxırlar. Bu dövrün reallığı və kişi qadın münasibətinin əyani sübutu kimi təsvir olunur.

Eyni zamanda əsərdə az da olsa, qadınların qadınlara olan münasibəti də görünür. Belə ki V fəsildə qadın obraz olan Kloverlə Mollinin dialoqu bu baxımdan diqqəti çəkir. Klover Mollinin işləmədiyini və boş-boş gəzdiyini görüb onunla söhbət etmək istədyini bildirir. O, Molliyə qonşu fermaya tərəf baxaraq kiminləsə söhbət etdiyini bildirir. Molli bunun yalan olduğunu bildirir. Buna inanmayan Klover onun axurunda axtarış apararaq qənd və müxtəlif rəngli lentlər tapır.  Üç gün sonra Molli yoxa çıxır. Göyərçinlər onun Kloverin düşündüyü kimi qonşu fermada olduğunu və xoşbəxt göründüyü xəbərini gətirirlər. Buradan göründüyü kimi Klover Mollinin hərəkətlərini həzm edə bilmir və ona etirazını bildirir. Mollidə bir qadın olaraq Kloverə güvənmir və sirrin açıldığını, tezliklə yoldaş Napoleona  çatacağını zənn edərək Heyvanıstanı tərk edir. Buradan o nəticəyə gəlmək olar ki, tipik qadınlararası münasibətdə qadının qadına olan güvənsizliyi və bir qadının digər qadını həzm edə bilməməsi, ona paxıllıq etməsi qadınlarin bir-birinə olan rəqabət hissinin  təcəssümüdür.

Göründüyü kimi əsəri oxuduğumuz zaman daha da irəli gedib əsərdəki obrazları cinslərə görə sahib olduqları xarakterə və inandıqları sterotiplərə uyğun qruplaşdırmaq mümkündür. Fermanın sahibi Corc bütün günü sərxoş olur, ailəsinə və fermasına qayğı göstərmir. Harınlamış feodal obrazı yaradan bu surət sanki “kişilər içib sərxoş ola bilər” sterotipinin qurbanı olur. Onun həyat yoldaşı Miss Con isə həyat yoldaşının səhvini düzəltmək, fermaya sahib çıxmaq əvəzinə əlinə keçən qiymətli əşyaları götürərək, aradan çıxır.Bu da varlı qadınların meşşan həyatını təsvir edir. Hakimiyyəti ələ keçirən heyvanlar arasında da bu sterotipik hərəkətləri görə bilərik. Belə ki dişi itlər, donuzlar, toyuqlar, qoyunlar ancaq bala doğmaq,nəsli artırmaq, yüngül işləri görə bilmək xüsusiyyətləri malik olduğunu düşünən erkək heyvanlar onları istismar edir, qadınların hüquqlarını tapdalayırlar. Qadınların –Molli və Kloverin timsalında qeybət etmək, bir-birini nədəsə günahlandırmaq kimi ənənəvi üsuldan istifadə olunur. Kişiləri təmsil edən Napoleon  hiyləgərlikdən və itlərin köməyindən istifadə edərək, ”Heyvanıstan”dan Snovbollu qovmaqla hakimiyyətli zorla ələ keçirir. Bundan sonra ona qarşı kim çıxsa, etiraz etmək istəsə, şiddət və zordan istifadə edərək, onun səsini kəsməyi bacarır. Bu xarakterik xususiyyətdə kişilərin şiddətə meyilli və hakimiyyət uğrunda mübarizədə amansız olmalarının nümunəsidir. Az işləməyi, bütün günü bəzənib-düzənib gəzməyi,rahat həyatı seçən Molli yüngül xarakteri ilə diqqəti çəkir. O işləməmək üçün Heyvansıtan tərk edib yenidən faytona qoşulmağı üstün tutur. Bu da “qadın özü müstəqil qərar verə bilməz, kimdənsə aslı olmalıdır” fikrini ifadə edir və bu cür “sərəbəst” qadınların atdığı addımların yanlış və səfehlikdən başqa bir şey olmadığını göstərir. Tək məqsədi dəyirmanı tikib qurtarmaq olan, bütün günü dayanmadan işləyən, Bokseri isə zəhmətkeş, öz gücünə və qabliyyətinə inanmayan, ömür boyu boyunduruqda yaşamağı üstün tutan kişi xarakterinə nümunə gətirmək olar. 

Əsərdəki Benjamin obrazı hər şeyi bilsə də, gizlədir, deməyə lüzum görmür. Yəni onun“həqiqəti deməyin heç bir əhəmiyyəti və faydası yoxdur” streotipinin qurbanı olduğunu göstərir. Bu da kişi hər şeyi bilsə də,az danışar, kimi xarakterik xususiyyəti təlqin edir. Hər zaman yoldaş Napoleonun

 haqlı olduğunu bildirən Çığırğan obrazı isə bəzi kişilərə xas olan yaltaqlıq və təbliğat işlərini “bacardığını” göstərir. Beləliklə, aydın olur ki, əsərdəki hər bir qadın və ya kişinin xarakterik xüsusiyyəti onların həmcinslərinin xarakteri ilə oxşarlıq təşkil edir. Qadınlar qadınlara, kişilər isə kişilərə məxsus hərəkətləi ilə diqqəti çəkirlər. 

Qeyd edildiyi kimi əsəri Femnizm nəzəriyyəsi baxımından təhlil etdikdə belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, heyvanlar inqilab və çevriliş hesabına çox gözəl ideyalar əsasında yaranan “Heyvansıtan”kimi dövlət qursalar da, kişi və qadın münasibətlərində gender bərabərliyinin pozulduğu, hüquqların tapdandığı, hakimiyyət naminə həmcinslərinin və qarşı cinsin əzildiği və şiddətə məruz qaldığı bir ölkədə xoşbəxtlik, firəvanlıq və inkişaf ola bilməz. O cəmiyyət xoşbəxt olar ki, orada istər qadın olsun, istərsə kişi, onlar bərabər hüquqlu və bir-birinə hörmət etsinlər. Əks halda “Heyvanıstan”fermasındakı kimi quruluşun süqutu labütdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.08.2024)