Aygün Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Beyləqan təmsilçisi

 

Əbdülməkarim Mücirəddin Beyləqaninin (1130-1194) Beyləqanda, 1130-cu ildə anadan olduğu bir çox mənbələrdə qeyd olunur. Bəzi mənbələr isə sadəcə XII əsrin nümayəndəsi olduğunu vurğulayır, doğum tarixinin tam bəlli olmadığını yazır. 

 

Atası oğuz türklərinin bayandurlar nəslindən, anası isə həbəş qızı olmuşdur. Atası Zəhra xanımı qul bazarından almış, sonra isə evlənərək özünə arvad etmişdir. Mücirəddindən soruşanda ki, haralısan o bu misralarla bildirərmiş:

 

Mənim atam türkdür, anam həbəşdir,

Təbimin alovu sanki günəşdir.

 

Elə bu misralar da deyilənləri təsdiq edir. Bəzən “türk” sözünün gözəl, “həbəş”in isə çirkin olması ilə bağlı mübahisəli məqamlar yaransa da, düşünürük ki, bu doğru təhlil deyildir. Məna etibarı ilə türkün gözəl, həbəşin çirkin olmasına bir söz deyə bilmərik. Lakin ədibin bu misralarda həmin mənaları ifadə etmədiyi doğrudur. Bəzən bu kimi fikirlərə əsasən ədibin əslən Beyləqanlı olmadığını da qeyd edənlər çoxdur. Sadəcə bu, həqiqəti əks etdirmir. 

Şair uşaq yaşından layla, oxşama və vətən nisgilli bayatılarla böyüyüb. Bayatıların vətən nisgilli olması da anasının keçdiyi həyat yolu, qul olaraq öz doğma torpaqlarından uzaq düşməsi ilə bağlıdır. Şair bədbəxt hadisə nəticəsində atasını itirmişdir. Bu dərdə dözməyən Zəhra xanım da qısa zamanda dünyasını dəyişmiş, Mücirəddin yetim qalmışdır. 

Beyləqani mədrəsə təhsili alıb. Şair 6 yaşından ərəb və fars dillərində artıq yazıb-oxumağı bilir. Müəllimlərinin məsləhəti ilə elm yolunda getmiş, şair olmuşdur. Yetim qaldıqdan sonra Şamaxı şəhərinə, Xaqaninin (1126–1199) yanına gedərək ondan şeir sənətinin dərinliklərini öyrənmiş, Fələkidən çox bəhrələnmişdir. Ustadı Xaqani onu “Mücir” deyə çağırıb. O, yazılarını bu təxəllüslə təqdim etmişdir. Şairin tanınmasında Əbul Ula Gəncəvinin (1096–1159) böyük rolu vardır. Şairi Şirvanşaha təqdim edərək, istedadı haqqında danışmış, saray şairi etmişdir. O, hökmdarlara mədhiyyələr yazmış, məliküşüarası olmuşdur. (Məliküşüara, yəni şairlər mələyi). Atabəy Şəmsəddin Eldəniz onu saraya dəvət etmiş, Mücirəddin isə Atabəyin qələbəsinin şərəfinə təşkil olunan ziyafətlərdə şəninə şeirlər söyləmişdir. Beyləqani haqqında araşdırmalar apararkən onun rübailəri, qəzəlləri, qəsidələri olmaqla yanaşı, eyni zamanda gözəl avaza sahib olması nəticəsinə gəldik. Buna misal olaraq Beyləqanda yazıb-yaratmış Asif Cəfərlinin “Mücirəddin” kitabından sitata nəzər salaq: 

 

“Mücirəddin baş əyib mərsiyyəyə başladı. Yas məclisində əyləşən əhali Mücirəddinin hər bir beytindən qüssələnib, göz yaşı axıdardılar. Yenə mərsiyyə deməsini istəyərdilər. Yas mərasimlərində, yaxından-uzaqdan yüzlərlə  insanlar iştirak edirdilər” . 

 

Bu, onun yanıqlı avaza sahib olmasının göstəricisidir. Mərsiyələrin birində kaman sözünə rast gəlsək də bu bildiyimiz alət mənasında deyildir. Həmin misraları təqdim edirik: “Möcüzə kim göstərər, atmış müəyyad aləmi, Ox necə uçun, kaman ayrıldı yaydan, getdi, at”.

 Bundan başqa qəzəllərinin birində ud ifadəsinə rast gəldik ki, bunu da bənzətmə olaraq təqdim edək: “Ud qoxulu saçların düyün-düyün görüncə mən, Dedim düyün-düyün olar daima ud gözəllikdən”. Bu misralardakı ud sözü isə xoş qoxulu ot adıdır ki, yandırarkən rayihəsi hər tərəfə yayılıb, gözəl əhval yaradır. Bu qənaətə gəlirik ki, ud çalğı aləti olaraq idiofonlu (özənsəsli) alət deyil, müqayisəli bənzətmə şəklində qeyd olunmuşdur. Ancaq Mücirəddin Beyləqaninin əsərlərində musiqili məqamlar da var ki, onlardan birində rud çalğı alətinin adı çəkilir. Bu misralar “Arzu atını çapma ki, ömür qaçağandır” adlı qəzəlindədir. Mübariz Əlizadənin tərcüməsi əsasında həmin misraları qeyd edək: 

 

Xoşhal kişi axtarma cahan içrə fələkdə- 

Şən varsa, qadındır, o da ki, rud çalandır.

 

Bildiyimiz kimi, rud qədim alətlərimizdən biridir. Simli alət olub, ud tipli alətlərə aid olunur. Hətta bu alətin V əsrdən var olduğu da bildirilir.  Əsasən saray mədəniyyətinə xas olan alət, əvvəllər yalnız barmaqla dartılaraq istifadə olunduğu, daha sonra isə elastik mizrabla çalındığı yazılır. Bu alətin adı bir çox şairlərin yaradıcılında rast gəlinir. Bunlardan Nizami Gəncəvini misal göstərə bilərik ki, o da Mücirəddin Beyləqani ilə eyni əsrdə yaşayıb-yaratmışdır. Bundan başqa Əbdülqadir Marağalının (1353–1435) da yazılarında rud alətinin adına rast gəlmək mümkündür. Yalnız diqqət etdinizsə şair burada alətin ifasını qadında daha uyğun görərək misralarında da bu şəkildə qeyd etmişdir. Belə ki, rud çalanın kişi deyil, məhz qadın olması göstərilib. 

Şairin şeirlərində musiqili məqamları axtararkən daha bir neçə nümunəyə rast gəldik. Həmin məqamları təqdim edirik:

 

Ağıllı eyş-işrətdən sipər sazlar bu anlarda,

Xüsusən indi ki, möhnət oxu vardır kamanlarda.

Gərək cəngin sədası saf şərabdan, yar zülfündən,

Zireh hazırlayaq, ta qurtaraq dövran zülmündən.

 

Yüksəlsin doqquz gözlü yanıqlı neyin səsi,

On barmaqla çalınsın, eşidilsin naləsi...

 

Ölümü həyatdan xoş bil, qarğı ol,

Diriykən qənd verir, ölüykən nəva.

 

Bildiyimiz kimi, “Nəva” şur məqamına (lad) aid edilən bir muğamdır. Nəva fars sözü olub – avaz, ahəng, musiqi səsi mənasındadır. Burada da şair həmin avazı, musiqi ahəngini vurğulayır.

XII əsr saray şairi olmuş Mücirəddin Beyləqani bu diyarın dəyərli ədibi olmaqla tarixdə iz qoymuşdur. Şairin ədəbi irsindən dövrümüzə çatan ”Divanı”ı bu gün də Təbrizdə və Britaniya muzeylərində saxlanılır. Əsərləri Ermitajda, Vatikanda, Drezdendə, Parisdə muzeylərdə sərgilənir.

Mücirəddin Beyləqani Təbrizdə şairlər qəbristanlığında dəfn olunmuşdur. 1987-ci ildə Beyləqanda şairin adını daşıyan parkda İbrahim Zeynalova məxsus memarlıq abidəsi ucaldılmışdır. Bu, əhəmiyyətli memarlıq abidəsinin ölçüsü 3 metrdir.

Azərbaycan ədəbiyyatı qədimdir, nəhayətsizdir. Hələ ta qədimdən musiqi ilə söz yanaşı olub. Bu birgəlikdən istənilən qədər danışmaq mümkündür. Beləcə görkəmli şair, işığından güc- qüvvət aldığımız Mücirəddin Beyləqaninin Azərbaycan ədəbiyyatına və Beyləqan ədəbi, musiqi mühitinə bəxş etdiyi töhvələrlə tanış olduq.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

İmran Verdiyev, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Oğuz təmsilçisi

 

 

Prezident təqaüdçüsü, Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü Nazim Hüseynli Oğuz bölgəsinin tanınmış yazarlarındandır. Həm də yaşadığı cəmiyyətə onəm verən, dünyanı və gələcəyi düşünən, öz sosial məsuliyyətini anlayan yazarlardandır. 

 

O, əsərlərində insanlara xoşbəxt anlar bəxş edə, onlarda sevgi oyandıra bilir, duyğuları dilə gətirməyi bacarır. İnsana məhəbbət, haqq-ədalət, ədalətin zəfər çalması, milli-mənəvi dəyərlərin müqəddəsliyi onun əsərlərinin pofosunu gücləndirən əsas amillərdəndir.

Yaradıcılığa orta məktəbdə oxuyarkən başlamış N.Hüseynlinin ilk mətbu əsəri 1971-ci ildə təhsil aldığı ali məktəbin (BDU) qəzetində dərc olunmuş “Səbayel... Heft daşları” şeiridir. Sonralar şeir və hekayələri “Ədəbiyyat qəzeti”, “Sovet kəndi”, “Azərbaycan müəllimi”, “Zaman”, “Vətən”, “Mingəçevir işıqları”, “Ordu”, “Ədalət”, “Kredo”, “Türküstan”, “Qala”, “Oğuz yurdu” qəzetlərində; “Pioner”, “Göyərçin”, “Ulduz”, “Kənd həyatı”, “Kirpi” jurnallarında və digər mətbuat arqanlarına, “Bahar çiçəkləri”, “Yaşıl budaqlar”, “Yeni səslər” almanaxlarında dərc edilmişdir. 

Onun 1991-ci ildə “Şabalıdlı dərə”, 2000-ci ildə “Oğuz lətifələri”, 2001-ci ildə “Uzun hörüklü qız”, 2008-ci ildə “Oğuzdur elim mənim”, 2012-ci ildə “Yurdum, torpağım, əzəl ünvanım – Oğuz”, 2015-ci ildə “Qədim Oğuz yurdu – Xaçmaz kəndi”, 2018-ci ildə “Bütovlük həsrəti”, 2024-cü ildə ”Torpaq uğrunda şəhid varsa, Vətəndir” adlı kitabları nəşr olunmuşdur. N.Hüseynli həm də Oğuz bölgəsinin şeir və nəsr həvəskarlarının yaradıcılıq nümunələrindən ibarət “Kövrək addımlar” və “Oğuzun sözü” almanaxlarının tərtibçisi və redaktorudur.

 N.Hüseynli güclü müşahidə qabiliyyətinə və dərin ümumiləşdirmə bacarığına malikdir.   Onun əsərlərindən alınan təəssürat oxucunun ağlına təsir edir, onun həyatın müxtəlif sahələrinə münasibətinə təsir göstərir. “N.Hüseynli yaradıcılıq sferasında müxtəlif istiqamətlərdə uğurla yazıb yaradır. Həm mövzu əhatəsi baxımından, həm də janr müxtəlifliyi ilə zəngin yaradıcılıq örnəklərini ilkin müşahidədən sözə, sənətə çevirir.”

O, bütöv Vətən düşkünü və bir turan sevdalısıdir. Təsadüfi deyildir ki, şair-publisist, “Kredo” qəzetinin baş redaktoru Əli Rza Xələfli onun “Bütövlük həsrəti” kitabına  ön sözdə yazmışdı: “Bütövlük həsrəti” kitabı N.Hüseynli yaradıcılığında yeni bir ədəbi hadisə olub, geniş mənada təzə ideya-bədii məzmun deməkdir. Burada verilmiş əsərlərin çoxu ideyasının aktuallığı və içtimai-siyası məzmunu ilə seçilir. Bu əsərlərdə əsasən məzmun formanı müəyyən etsə də, bəzən forma məzmuna bədii don geydirir, onun bədii-estetik təsirini gücləndirir. Məhəbbət mövzusunda olan əsərlər istisna olmaqla, digər əsərlərdəki “bütövlük”, “birlik” və “türkçülük” anlayışları N.Hüseynlinin “yaxınlıqda görünən uzaqlığı ifadə edən orjinal və ümumiləşdirilmiş bədii düşüncələridir.”

N.Hüseynlinin şeirlərinin çoxunda, o cümlədən “Bütövlük həsrəti” və “Turan” poemalarında parçalanmış xalqımızın birlik, bütövlük arzusu və türk xalqlarının dostluq, qardaşlıq və birliyi tərənüm olunur. AYB-nin Oğuz bölməsinin (Oğuz, Qəbələ və İsmayıllı rayonlarını əhatə edir) sədri V.Oğuz onun yaradıcılığından danışarkən belə deyir: “N.Hüseynlinin əsərlərində həmişə bir təbiilik, bütövlük həsrəti, torpaq sevgisi hiss edilir. Onun əsərlərində türkçülük ruhu, böyük Turan sevgisi dolaşmaqdadır. İstər gənclik illərində, istərsə də son dönəmlərdə yazdığı şeirlərin əsas qayəsini insana sevgi, Vətənin bütövlüyünün bərpasına çagırış, türk xalqlarının birliyinə inam təşkil edir.”

Əli Rza Xələflinin də yazdığı kimi, N.Hüseynlinin əsərlərindəki “...bütövlük həsrəti böyük Azərbaycan arzusundan, sağlam insan, mükəmməl cəmiyyət arzusundan yaranmış şeirlərin toplusudur.”

Şairin “Tikanlı məftillər sökülür daha”, “Azərbaycan”, “Nə vaxt” və digər bir çox  şeirlərində bütövlük – vahid Azərbaycan arzusu bərq vurur və öz parlaq əksini tapır:

 

 Su axmır, göz yaşı axır Arazdan,

 Bütövlük həsrəti baxır Arazdan...

                     (“Tikanlı məftillər sökülür daha”)

Və yaxud:

Xalqım Quzeyli, Güneyli ayağa qalxıb 

nə vaxt hayqıracaq:

Yağı, Vətənimdən əl çək!...

Bütün parçalanmış xalqlar,   

bütün dünya birləşir,

Azərbaycan nə vaxt birləşəcək ?!

                                                       (“Nə vaxt?”)

O, bütöv Azərbaycan ruhunun itməməsi üçün daxili bir inersiya ilə çalışır, yazıb yaradır. Nümunələr də göstərir ki, şair üçün “bütöv Azərbaycan ideyası obrazlı desək, bədənin canı, gülün bülbülü, ananın balanı axtarması, ona qovuşması kimi bir olaydır.”

Şairin birlik və bütövlük arzuları ustad M.Şəhriyarın əziz xatirəsinə həsr olunmuş ”Bütövlük həsrəti” poemasında daha aydın əks olunmuşdur. Bu poema M.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasını xatırladır. Poemada N.Hüseynli bədiiliyin imkanlarından məharətlə faydalanmışdır. O, bədiiliyi təmin etmək üçün təsvir və ifadə vasitələrindən, obrazlı söz, ifadə və cümlələrdən uğurla istifadə etmiş, sözlərin seçilməsinə xüsusi qayğı ilə yanaşmışdır. Bu poemada müəllif Azərbaycanın parçalanmasını sağalmayan və zaman-zaman qan verən yara hesab edir:

 

Heydərbaba, xalqım param-paramdı,

Sağalmayan, o qan verən yaramdı,

Yediyimiz çörək bizə haramdı,

O tay, bu tay birdən qaxıb durmasaq,

Birləşməsək, bir məmləkət qurmasaq.

 

Poemada “param-param” olmuş Vətənin birləşməsi, bütövlüyü uğrunda mübarizə tarixindən də maraqlı səhifələr verilir, ancaq Cənubi Azərbaycanın deyil, Dərbəndin, Borçalının, İrəvanın və Qarabağın da davası edilir. Dəfələrlə şimşək kimi çaxan, müstəqillik savaşına qalxan, sel kimi meydanlara axan və bu yolda şəhid olanların unudulmaz xatirəsi ehtiramla yad olunur. Şair çıxış yolunu “azadlığın bayrağını əkənlərin, məftilləri, dirəkləri sökənlərin” qəhrəmanlıq ənənələrini davam etdirməkdə, birlikdə mübarizə aparmaqda görür:

 

Cənub, Şimal omuz-omuza verməli,

Birləşməli, bir məmləkət qurmalı,

Bütövlüyün keşiyində durmalı.

Qələbələr ağıl ilə çalınır,

Birlik sovqat verilməyir, alınır.

 

Ümumiyyətlə, N.Hüseynlinin əsərlərində bütövlük həsrəti – cənub həsrəti – bütöv Vətən arzusu nəsillər və dövrlər arasında qırılmaz varislik yaradan mənəvi tarixi amillərdən biri kimi qırmızı xətlə keçir. Onun üçün bütövlük haqqın bərpasıdır.

VII Üluslararası Türk dünyası Şeir və Musiqi Festivalı adına təsis olunmuş Atatürk medalı ilə təltif olunmuş N.Hüseynlinin bir çox əsərlərində (Məsələn, “Çaldıran döyüşü”, “Türk birliyi yaransın”, “Uyğurlar”, “Tatarlarsız qaldı Krım”, “Axıska türkləri yurd həsrətində”, “İlyaskaya, İlyaskaya, İlyaskaya, ağlama” şeirlərində və “Turan” poemasında və s.) isə türk xalqlarının birliyi təbliğ edilir. Türkçülük ideyaları bu əsərlərin ana xəttini təşkil edir. Həmin əsərlər N.Hüseynlinin türkçülüyə olan böyük məhəbbətini bir daha təsdiqləyir. Maraqlı məzmununa, parlaq ideyasına və bədii xüsusiyyətlərinə görə də bu əsərlər xüsusi diqqət çəkir. Lirik qəhrəmanın səmimiliyi, yüksək emosionallığı oxucunu düşündürür, onu qaldırılmış problemlərin mahiyyətini dərk etməyə sövq edir.

Şair türk dünyasının qəhrəmanlıq tarixindən fəxrlə söz açır. O, bu tarixin şanlı səhifələrini qürur hissi ilə vərəqləyir, “manqurtlaşmaq qorxusu” keçirir, qətiyyətlə türkü özünə dönməyə və öz böyüklüyünə inanmağa, yaddaşını oyatmağa və həmişə oyaq saxlamağa çağırır. “Turan” poemasında  oxuyuruq:

 

Yaranışın əvvəlidir, lap önüdür,

Hun-Türk köklü insanların məskənidir,

Yer üzündə kültürün ilk vətənidir

Keçmişimiz, sabahımız ulu Turan.

 

Atilladır boz kırlarda atın çapan,

Yüz minlərlədir atın qovub ona çatan,

Ürəklərdə Şərqdən Qərbə ucsuz Vətən,

Keçmişimiz, sabahımız ulu Turan.

 

Bu əsərlərdə türkün şanlı tarixindən şərəf duyan, lakin “Keçmişimiz zəfər dolu, son əsrlər kədər dolu”,- deyən şair türkün haqqını çeynəyənlərin hələ çox olduğunu, bəzi türk xalqlarının əsarətdə göynədiyini, türk dünyasının üzləşdiyi çətinlikləri xatırladır. Məsələn, “Uyğurlar” şeirində oxuyuruq:

 

On beş milyon bir milyardın içində,

Bir-birindən fərqli dildə və dində...

Təhqir, təzyiq, zindan, ölüm hər gündə,

Bezir, bezir uyğurlar!

 

“Dərdli Krım tatarları” şeirində isə doğma yurd-yuvasından didərgin salınmış Krım tatarlarının acı taleyi təsvir edilir:

 

Haqsızlığa ov oldular,

Hara gəldi qovuldular,

Bir toz kimi sovuldular,

Dərdli Krım tatarları.

 

 N.Hüseynli türk dünyasına qara əllərin uzandığı, istər daxildən, istərsə də xaricdən türk xalqlarının birliyinə əngəllərin törədildiyi bir vaxtda, baş verən faciələrin qarşısının alınması üçün “torpaqları uc-uca, tarixləri qos-qoca, kültürləri çox uca, qovmü – kökü bir, yolu bir, boz qurdu bir, Turan adlı yurdu bir olan” türklərin bir əsrdən artıq tarixi olan türk birliyi ideyasının gerçəkləşməsinin zəruriliyinə diqqəti cəlb edir:

 

Türkün haqqın çeynəyənlər hələ çox,

Əsarətdə göynəyənlər hələ çox,

Vulkan kimi qaynayanlar hələ çox,

Türk birliyi, türk birliyi yaransın !    

                            (“Türk birliyi yaransın!)

 

Yaxud:

Hər sözümüz bir olmalı,

Hər səsimiz bir olmalı,

Hər kəlməmiz bir olmalı,

Diləyimiz türk birliyi.     

                                    (“Diləyimiz türk birliyi”)

 

Türk birliyinin yaranması yolunda görülən işləri fəxrlə qeyd edən şair “mübarizlik, cəsarət, ağıl, məslək və ideal baxımından bədii təxəyyülünün ən gözəl ifadələrindən olan” “Turan” poemasında sevinclə deyir:

 

Çox tezliklə axan sular durulacaq,

Ulu tanrı rizasıyla görüləcək:

Turan adlı birliyimiz qurulacaq,-

Keçmişimiz, sabahımız ulu Turan.

 

Mübahisəsiz, N.Hüseynlinin Vətənin bütövlüyünə, tükçülük ideyalarının tərənnümünə həcr olunmuş şeir və poemalarını ədəbiyyatımızda bu günə kimi yaradılmış və türkü bütöv Azərbaycan idealına və öz böyüklüyünə inandıran, dost-düşmənini tanıdan, birliyin yolunu göstərən dəyərli əsərlər sırasına daxil edə bilərik.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

“Aləmdə səsim var mənim" romanı ona məşhurluq gətirdi. Yazıb yaratdı, dərs dedi, ictimai işlərlə məşğul oldu, xeyriyyəçilik etdi. Həqiqətən də aləmdə səsini qoyub getdi! 

 

Bu gün xalq yazıçısı, ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru, ictimai xadim, professor Əzizə Cəfərzadənin anım günüdür. 

Əzizə Məmməd qızı Cəfərzadə 1921-ci il dekabrın 29-da Bakı şəhərində anadan olmuşdur.

İbtidai təhsilini bitirdikdən sonra 1938-1940-cı illərdə Mirzə Ələkbər Sabir adına Pedaqoji Texnikumunda və paralel olaraq  Bakı Teatr texnikumunun tənqid şöbəsində təhsil almışdır.

1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinə daxil olmuş, 1946-1947-ci illərdə ekstern yolu ilə imtahan verərək Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir. 1947-1952-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin aspiranturasında təhsilini davam etdirmişdir.

Sonralar o, müxtəlif illərdə 1942-1944-cü illərdə Ağsu rayonundakı Çaparlı kəndində müəllim işləmiş, 1943-cü ildə Kürdəmir rayonunda Kəngərli kənd məktəbinə direktor və rus dili müəllimi vəzifəsinə təyin edilmişdir.

1944-1946-cı illərdə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında ssenari şöbəsinin rəisi, 1947-1948-ci illərdə Bakı teatr texnikumunda direktor olmuşdur. 

1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi-ziyalı gənc surətləri" mövzusunda disertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi almış və univrrisitetdə "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kafedrasında müəllim işləmişdir.

1950-1955-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutunda dosent, sonralar isə kafedra müdiri olmuşdur.

1956-cı ildə Xobarovsk Pedaqoji institutunun Petropavlovsk-Kamçatka filialında Qədim dünya ədəbiyyatından dərs demiş və həmin institutun dosent olmuşdur.

1957-1974-cü illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 

1970-ci ildə “XIX əsr Azərbaycan poeziyasında aşıq tərzi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək alimlik dərəcəsi almışdır.

1974-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin əvvəlcə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, daha sonra isə Folklor kafedrasının professoru elmi adını almışdır. 

1981-1989-cu illərdə Respublika Qadınlar şurasının sədri olmuşdur. 

1990-cı ildə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında istehsal olunmuş XX əsrin 20-ci illərində vətəndən didərgin düşmüş, Azərbaycandan Türkiyəyə köç etmiş siyasi mühacirlər haqqında çəkilmiş "İstiqlal yollarında" adlı qısametrajlı sənədli filmin aparıcısı olmuşdur.

4 iyul 2001-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin "Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında" Sərəncamı ilə komissiyanın üzvü seçilmişdir.

Əzizə xanım ədəbi fəaliyyətə 1937-ci ildə 16 yaşındaykən "Ədəbiyyat” qəzetində çap edilən “Əzrayıl” adlı ilk hekayəsi ilə başlamışdır.

1948-ci ildə "Hekayələr" adlı ilk kitabı nəşr edilmiş, lakin yazıçı "Axmatovşinalıq”da günahlandırılaraq Moskvanın xüsusi qərarı ilə kitab sarışa buraxılmadan yandırılmışdır.

Sonralar Müasir Azərbaycan nəsr tarixində tarixi romanlar müəllifi kimi də tanınan Əzizə Cəfərzadənin 1963-cü ildə Xurşidbanu Natəvanın həyat və yaradıcılığna həsr etdiyi  “Natəvan haqqında hekayələr", 1964-cü ildə "Qızımın hekayələri" adlı kitabları çap olunmuşdur. 1965-1966-cı illdərdə həyat yoldaşının işi ilə əlaqədar Qanada səfərdə olmuş kitabxanalarda ərəb əlifbası ilə olan yazılar üzərində çalışmış və Qana haqqında hekayələr yazmışdır.

1966-cı ildə "Sahibsiz ev", 1968-ci ildə Qanada yaşadığı dövrün səfər təssüratını qələmə aldığı "Qızıl sahilə səyahət", 1970-ci ildə "Əllərini mənə ver" adlı kitabları nəşr olunmuşdur.

1972-1978-ci illərdə "Aləmdə səsim var mənim" adlı ilk tarixi romanının I və II hissələri, daha sonra tam kitab şəklində çapdan çıxmışdır.

1977-ci ildə "Vətənə qayıt", 1980-ci ildə "Yad et məni" romanları,

1981-ci ildə "Bakı 1905" romanı, "Azərbaycan poeziyasında xalq şeiri üslubu" adlı tədris vəsaiti (birinci hissə), 1982-ci ildə "Anamın nağılları", 1983-cü ildə "Cəlaliyyə", 1985-ci ildə "Sənsən ümidim"

adlı kitabları, 1986-cı ildə "Seçilmiş əsərləri" çapdan çıxmışdır.

1988-ci ildə "Çiçəklərim" adlı hekayələr kitabı və 1989-cu ildə "Sabir" adlı əsəri işıq üzü görmüşdür. 

1991-ci ildə tərtib etdiyi "Azərbaycanın aşıq və şair qadınları", 1992-ci ildə XIX əsr Azərbaycan alimi və səyyahı Zeynalabdin Şirvaninin həyatı haqqında qələmə aldığı "Eldən elə", 1996-cı ildə "Gülüstan'dan öncə" və "Zərrintac Tahirə", 1997-ci ildə "Bir səsin faciəsi" adlı romanları, 1998-ci ildə "İşığa doğru" adlı povesti çap olunmuşdur.

1999-cu ildə "Azərbaycan poeziyasında xalq şeiri üslubu: XIX əsr materialları əsasında" adlı kitabının II hissəsi çap olunmuşdur.

2001-ci ildə "Bəla" tarixi povesti, "Pişik dili" uşaq hekayələri və qardaşları Məmməd və Əhməd Cəfərzadə ilə həmmüəllif olduğu "Biz Cəfərzadələr" kitabları nəşr edilmişdir. 2003-cü ildə "Xəzərin göz yaşları" povesti işıq üzü görmüşdür. 

Bundan başqa Əzizə xanım tərcüməçiliklədə məşğul olmuş və Sevinc Çokumun "Bizim diyar" və Əhməd Kabaklının "Əjdaha daşı" kitablarını türkcədən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Həmçinin o, müxtəlif illərdə bir çox xarici ölkədə  yaradıcılıq ezamiyyərlərində, beynəlxalq simpoziumlarda olmuş, tədbirlərdə iştirak etmişdir. 

Müxtəlif zamanlarda onun "Gözlənilməyən gəliş", "Qorxulu həqiqət", "Ata haqqı" və "Analar" telepiyesləri Azərbaycan dövlət televiziyasında tamaşaya qoyulmuşdur.

Əzizə xanımın əsərləri türk, rus, qazax və s dillərə tərcümə edilmişdir.

O, 1990-cı ildə 20 yanvar hadisələrini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq məqsədilə Türkiyə və Kiprdə olmuşdur.

Yazıçı 1979-cu ildə Hacıqabul rayonunun Udulu sovetliyinin Tağılı kəndində öz vəsaiti hesabına orta məktəb və klub binası tikdirmiş, 1989-1990-cı ildə Məhəmməd Füzulinin mənsub olduğu güman edilən Şamaxının keçmiş Bayat kəndi ərazisində xatirə lövhəsi qoydurmuşdur.

Əzizə xanım Azərbaycan xalqı qarşısındakı xidmətlərinə görə müxtəlif vaxtlarda "Xalqlar dostluğu" ordeni, "Məshəti xanım Gəncəvi" adına mükafatı və "Xan qızı Natəvan" mükfatına, "Sara Xatun" və "Azərbaycan anası" fəxri diplomlarına, eləcə də prezident mukafatına layiq görülmüşdür. 

Bundan başqa o, "Şöhrət ordeni" ilə təltif edilmiş, "Xalq yazıçısı" fəxri adı almışdır. 

Əzizə Cəfərzadə haqqında kitablar, monoqrafiyalar yazılmış, filmlər çəkilmişdir.

O, 2003 cü ildə sentyabr ayının 4-də 82 yaşında uzun sürən ağır xəstəlik səbəbi ilə Bakıda vəfat etmiş və vəsiyyətinə əsasən Hacıqabul rayonunun Tağlı kəndində dəfn edilmişdir.

Ruhu şad olsun!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

Təqdim edir: Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

Abdulla Atakişiyev Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin Mənzil-Kommunal Təsərrüfatı  İdarəsində Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür. Çox maraqlı adamdır. Barəsində bir neçə dəfə yazı vermişəm. Bu dəfə də onunla həmsöhbət oldum və çox dəyərli  fikirlərini qeyd etdim ki, sizlərə çatdırım. 

Beləliklə:

 

Böyük yaradan tərəfindən yaradılmışların ən ağıllısı, ən gözəli, ən şərəflisi olan insan öz iradəsindən asılı olmayaraq dünyaya göz açır, bu müqəddəs torpaq üzərində yaşayır, gəzib dolanır, qurub yaradır, ev-eşik, oğul-uşaq, ailə sahibi olur, həyatda nəyə isə nail olmağa çalışır və zaman yetişdikdə də yenə öz iradəsindən, istəyindən asılı olmayaraq gözlərini əbədi yumaraq bu dünyanı tərk edir. Ancaq fərqli cəhət odur ki, bu həyatı hərə bir cür dərk edir və öz həyatını istəyinə, arzusuna, əlbəttə ki, imkanlarına uyğun olaraq qurmağa, yaşamağa çalışır. Çox təəssüf ki, bütün insanlar yaxşı yaşamaq istəyi ilə çırpınsalar da bu yaşayış hamıda istəyə uyğun baş vermir. Bunun insandan asılı olan və olmayan bir çox əsas səbəbləri vardır. Məlum olan əsas fakt odur ki, hər bir insan həyatını təkcə istək və arzularına uyğun deyil, həm də imkanlarına uyğun qurmalıdır. Həyatda atdığı hər bir addımı fikirləşərək, düşünərək, ağılla, təmkinlə, əlbəttə ki, səbrlə, məqsədyönlü, şəkildə və məsuliyyətlə atmalı, vaxtaşarı olaraq keçilmiş həyat yolunun hesabatını verməlidir. 

Həyatımın yeniyetməlik, gənclik vaxtlarından başlayaraq bu günə qədər həyatı vaxtsız  tərk etmiş Nikolay Alekseyeviç Ostrovskinin öz şəxsi həyatı, yaşamaq, yaratmaq əzmi, həyat sevgisi mənim üçün bir həyat məktəbi olmuşdur. Onun “Polad necə bərkidi” romanının qəhramanı Pavel Korçagin isə mənim həyat idealım, ən çox sevdiyim, ədəbi və həyat qəhrəmanım olmuşdur. Son nəfəsinə qədər həyatın çətinliklərinə, əzab-əziyyətlərinə mərdliklə, qəhrəmanlıqla sinə gəlməyə çalışmış Pavel Korçagin həyat haqqında deyirdi: “İnsan üçün ən qiymətli  şey həyatdır. Həyat insana bir dəfə verilir, o  həyatı elə yaşamalısan ki, səmərəsiz keçən  günlər üçün sonra əzab çəkib  heyifslənməyəsən, keçən günlərin rəzaləti  və alçaqlığı üçün utanmayasan. İnsan elə  yaşamalıdır ki, ölərkən mən bütün həyatımı,  bütün qüvvəmi dünyada ən gözəl bir şeyə - cəmiyyətin, insanların xoşbəxtliyi naminə  fədakar bir işə sərf etdim - deyə bilsin.”

 

Həyat-ömür yolunda müəyyən məsafə qət etmiş bir insan kimi bu fikirlərə, düşüncələrə əsaslanmış həyat-yaşayış tərzi məni daim izləmiş, həyatımı bu prinsiplər əsasında qurmaqda bir mayak kimi mənə yol göstərmiş, azmamaq, kursdan çıxmamaq üçün həyat yolumun istiqamətini müəyyənləşdirməkdə köməkçim olmuşdur. Eyni zamanda həyat yollarında addımladıqca tədricən, mərhələ-mərhələ rastlaşdığım tarixi şəxsiyyətlərin həyat təcrübəsi, düşüncələri, fikirləri, ideyaları həyatıma çox böyük təsir göstərmişdir. Qısaca olaraq bu fikirlərə nəzər salaq:   

 

H.Hayne: ”İnsan dünyaya ovcu sıxılmış halda gəlir və sanki, bütün dünya mənimdir, - deyir. Amma həyatdan əlləri açıq gedir. Sanki, baxın, özümlə heç nə aparmıram, - deyir.”

V.Hüqo: “Zəhmət həyatdır, fikir dünya”

Belinski: “Mübarizə həyatın şərtidir. Mübarizə qurtardıqda isə həyat məhv olur.” M.Monten: “Az bildiyini etiraf etmək üçün gərək çox öyrənəsən.”

Höte: “Xeyrxah adam hələ özünə tam aydın olmayan cəhdində belə, həmişə həqiqi yolun harada olduğunu hiss edir.”

Napoleon: “Minnətdarlıq elə böyük məziyyətdir ki, bizi insanların pis cəhətlərindən uzaqlaşmağa sövq edir və yalnız yaxşını xatırladır.”

M.Qorki: “Dünyada ən yaxşı ləzzət və böyük fərəh özünün başqasına lazım olduğunu hiss etməkdir.”

Şekspir: “Düzlük, təmizlik gözəlliyin ən yaxşı yoldaşıdır.”

Horatsi: “Mənim niyyətlərimin məqsədi həqiqət və namusluhəyatdır.” 

B.Dizrabeli: “Vaxt qiymətlidir, lakin həqiqət vaxtdan da qiymətlidir.”      

Höte: “Özünə inananlar-yaşamağı bacaranlardır.”

B.Lenqrants: “Ən dəyərli xəzinə insanın öz şəxsiyyətinə inamı, etibarıdır.” A.Bakıxanov: “Təvazökarlıq insanın mənəvi cəhətcə təkmilləşməsinə kömək edir.” Çexov: “İnsanın gərək hər şeyi gözəl olsun: ozü də, paltarı da, qəlbi də, fikirləri də.”   

Höte: “Hər şeydən əvvəl özünə nəsihət ver, onda sən başqasından da bir şey öyrənə bilərsən.”

T.Karleyl: “Öz səhvini  etiraf etmək daha çox  şey öyrədir.Bu özünü tərbiyənin başlıca vasitələrindəndir.”

Hind atalar sözü: “Qəlbi elmin, mübarizənin və məhəbbətin yolunda çırpınmayan adam nahaq anadan olub, nahaq yerə anasının  cavanlığını əlindən alıb.”

İ.Pavlov: “Mən bütün ömrüm boyu zehni əməyi və fiziki əməyi sevmişəm, hətta deyə bilərəm ki, fiziki əməyi daha çox sevmişəm və sevirəm.Fiziki əməyə yaxşı bir yenilik daxil etdikdə, yəni əllərimlə birlikdə başımı da işlətdikdə, xüsusilə həzz alımışam.”

Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbər ə.s.ə. isə insan həyatına, onun yaşayışına, həyat tərzinə mənfi təsir göstərən qürur və təkəbbür haqqında belə buyurmuşdur:"Sizə cəhənnəmlikləri xəbər verim? Onlar qatı ürəkli, malını xeyirdən əsirgəyən, təkəbbürlü şəxslərdir"    

Bir gün Rəsulullah buyurur ki, "Qəlbində zərrə qədər təkəbbür olan şəxs cənnətə girə bilməz". Səhabələrdən Malik ibn Mirarə "Ya Rəsulullah, insan istəyər ki, paltarı və ayaqqabısı gözəl olsun" deyə bildirir. Bunun cavabında Rəsulullah belə buyurur: "Allah gözəldir, gözəlliyi sevir. Təkəbbür isə haqqı qəbul etməmək, insanları xor görməkdir. Birini öyünən gördünüzmü, üzünə torpaq atın. Öyünənlərin ağzına torpaq atın. Oyünməkdən çəkinin, onu xasiyyətinizdən birdəfəlik kənar edin. İnsanların, özlərini öyməyi onları kar edər, kor edər. İnsanın, mənim bu şeyim var deyib, öyünməsi xoşuma gəlməz. Azacıq da olsa özünü şayan etdirmək belə qüsurludur. Bir işi ki, görürsən və istəmirsən ki, onu başqalaları görsün, onu təklikdə də görmə.

Yumşaq rəftarda xeyir, yaxşılıq və bərəkət vardır, mülayim rətar etməyən xeyirdən məhrum olur. Atəş qarı necə əridirsə, gözəl xasiyyət də günahları elə əridir.”  

 

Uca dinimiz İslam insanlara təvazökar olmağı öyrətmiş, təkəbbür və qürurdan uzaq durmağı tövsiyə etmişdir. Çünki dinimizə görə, təvazökarlıq göstərərək sadə olmaq müsəlman üçün əsas prinsiplərdəndir. Təkəbbür və qürur isə Allaha inanmış, Peyğəmbərə bağlanmış olan hər kəs üçün qadağan edilmişdir. Müsəlmanlar təkəbbür və qürurdan uzaq durmalıdırlar.Bildiyimiz kimi, təkəbbür, qürrələnmək, lovğalanmaq, özündən razı olmaq və xəyala qapılmaq deməkdir. Bunların isə heç biri bəndəyə yaraşan xislətlər deyildir. Təkəbbür və qürur İslamın sevmədiyi pis xislətlərdən olub, Allah və Rəsulu tərəfindən bəyənilməmişdir. 

 

Müqədəs “QURANİ-KƏRİMDƏ” Böyük Yaradan buyurur:

ən-Nisə(Qadınlar) surəsi – “Ata-anaya, qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, yaxın və uzaq qonum-qonşuya, yaxın(yoldaş və) dosta, (pulu quttarıb yolda qalan) müsafirə(yolçulara), sahib olduğunuza(qul və kənizlərə) yaxşılıq edin! Həqiqətən, Allah özünü bəyənənləri, lovğalıq edənləri sevməz!”

əl-İsra (İsrail oğulları) surəsi-"Yer üzündə təkəbbürlə gəzib dolanma. Çünki sən nə yeri yara bilər, nə də (boyca) yüksəlib dağlara çata bilərsən" 

Loğman surəsi:” Adamlardan təkəbbürlə üz çevirmə, yer üzündə lovğa-lovğa gəzib dolanma. Həqiqətən, Allah heç bir özündən razını, lovğalanıb qürrələnəni sevməz! 

Yerişində müvazinət gözlə (nə çox yeyin, nə də çox asta get) və (danışanda) səsini qaldırma.Çünki ən çirkin səs uzunqulaq səsidir!”

əl-Hədid(Dəmir) surəsi:”Allah özünü bəyənən, (özü ilə) fəxr edən heç bir kəsi sevməz!”

 əl-Furqan (Fərqləndirmə) surəsi: "Rəhmanın (əsl) bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təmkinlə təvazökarlıqla gəzər, cahillər onlara söz atdıqları (xoşlarına gəlməyən bir söz dedikləri) zaman (onları incitməmək üçün) salam deyərlər.”

 əş-Şuəra (Şairlər) surəsi: "Sənə tabe olan möminləri qanadın altına al(Onlarla yumşaq davran, nəzakətlə rəftar et, köməklərinə çat!"

 

Sadalanan ayə və hədislər bizə təkəbbür və qürur sahiblərinin vəziyyətlərini açıq şəkildə ifadə etməkdədir. Dinimiz təkəbbür və qüruru mənəvi bir xəstəlik olaraq görür. Bu cür xəstəliklərə yoluxmuş insanları Allahın sevmədiyi aydındır. Bəs o insanı ki, Allah sevmir, bəndələr sevərmi? Təkəbbürlü və lovğa şəxsləri, başqalarını bir kənara qoyaq, ən yaxın adamları belə sevməz. Çünki bu cür insanlar eqoist olur, ən gözəl şeyləri daima özlərinə layiq görür, hər kəsdən ehtiram gözləyir və etdikləri şeylərin hər kəs tərəfindən bəyənilməsini arzu edirlər. Ən pisi isə odur ki, səhvə yol verdiklərini qəbul etmir, sərvətləri və şöhrətləriylə, bilikləri və zahiri gözəllikləri ilə öyünürlər. Amma düşünmürlər ki, bir gün bütün bunlar əldən çıxacaq.  Təkəbbür və qürur heç bir zaman kamilliyin nişanəsi ola bilməz. Bu yalnız cəhalət və qəflətin, xəyalpərəstlik və yarımçıq təhsilin əlaməti sayılır.Dinimizin bu pis xislətləri tənqid edib pisləməsi də elə bu səbəbdəndir. 

 Elə isə, yaxşı və kamil bir insan,  müsəlman könlündə təkəbbür və qürura yer verməməli, qəlbini haqqa bağlamalı və şeytanın oyuncağı olmaqdan ehtiyat etməlidir. Dinimizin, Peyğəmbərimizin buyurduqlarına tabe olmalı, onun  yolundan  əsla  uzaqlaşmamalıdır.  Deyilənlərə, buyrulanlara rəğmən müəyyən həyat yolu keçmiş bir şəxs kimi keçmişə, keçilmiş yollara nəzər saldıqda özüm-özümə belə bir sualla müraciət edirəm.Mən kiməm, nəçiyəm? Hardan gəlib, hara gedirəm? Həyatımı deyilənlərə, buyrulanlara uyğun qura bildimmi? Keçdiyim həyat yolundan, yaşadığım həyatdan razıyammı?Yaşadığım həyatda ailəm üçün, nəslim üçün, cəmiyyət-xalqım üçün, vətənim üçün nə isə xeyirli, yararlı bir iş görə bildimmi? Vətənimə, xalqıma layiq bir vətəndaş ola bildimmi?Daha neçə-neçə suallar hər gün, hər saat, hər an məni düşündürür, narahat edir. Keçdiyim həyat yoluna dönə - dönə nəzər salmağa, verilmiş suallara cavab axtarmağa, öz-özümə mənəvi bir hesabat verməyə məcbur edir. Azərbaycan xalqının tanınmış şairi Rəsul Rzanın 1963-cü ildə qələmə aldığı “Mən torpağam” adlı şeiri elə bil mənim bütün incə hisslərimi, düşüncələrimi, duyğularımı əks etdirir, mənim həyat, yaşayış tərzimi göstərir, təmsil edir:

 

Mən torpağam, məni atəş yandırmaz;      

tərkibimdə kömürüm var, külüm var.           

Mən baharam çəmən-çəmən çiçəyim var, gülüm var.

 Mən küləyəm, əsməsəm,

 kim bilər ki, mən varam.

 Mən buludam, səhraları susuz görüb,

 ağlaram.

 Mən ürəyəm, döyünməsəm

  ölərəm.

  Mən insanam,

  sadə insan əlinin

  yaratdığı nemətlərlə öyünməsəm

   ölərəm.

   Mən işığam - qaranlığın qənimi,

   Mən insanam,

  daşıyıram qəlbimdə

  dünyaların sevincini, qəmini.

  Maraq dolu gözəm mən,

   baxmaya bilmərəm.

   Qarlı dağdan süzülən çayam mən,

   axmaya bilmərəm.

   Mən insanam,

   vətənim var, elim var.

   Ən böyük həqiqəti,

                           azadlığı, məhəbbəti, nifrəti -

                           söyləməyə qadir olan

                           dilim var.

                           Mən bir qranitəm ki,

                           hər parçamda duyulur

                           bərkliyim,

                           döyüşdə möhkəmliyim,

                           ülfətdə kövrəkliyim.

                           Mən insanam, ülfətsiz -

                           ölərəm.

                           Məhəbbətsiz, nifrətsiz -

                           ölərəm.

                           Mən bulağam,

                           tapşırıqla axmıram.

                           Mən həyatam,

                          həmişə yoldayam:

                          nəfəsdəyəm, arzudayam,

                          baxışdayam, ürəkdəyəm, qoldayam.

                          Mən torpağam, nemətimi, varımı

                         zəhmət sevən insanlarla bölərəm.

                          Mən ürəyəm, döyünməsəm

                          ölərəm. 

 

Tərcümeyi-halımda böyük qürur və fəxrlə yazıram: Mən, 26 mart  1957-ci il tarixdə  Azərbaycan Respublikasının Ağdaş rayonun Mürsəl kəndində zəhmətkeş kəndli-kolxozçu ailəsində dünyaya göz açmışam.Xəmiri zəhmətdən yoğrulmuş atam Zabit kişi, anam Bəsti xanım bütün çətinliklərə, əziyyətlərə baxmayaraq bizi-üç qardaşımı və bir bacımı halal zəhmətlə, alın təri ilə qazanılan çörəklə böyüdərək böya-başa çatdırmış, cəmiyyətdə müəyyən mövqe sahibi olmağımıza kömək göstərmiş, dəstək olmuşlar.Necə deyərlər, bizim boğazımızdan haram tikə keçməsinə imkan verməmişlər. Valideyinlərimizdən gələn, qanımızda axan, canımıza hopmuş bu təmizlik, bu halallıq bütün həyatımızı, yaşayış tərzimizi müəyyən etmişdir. Doğum ilim xoruz ilinə təsadüf edir. Bürcüm isə qoç bürcüdür. Yəqin ki, həyat tərzimdə, xasiyyətimdə bunların da az rolu və yeri olmamışdır. İlk baxışdan sakit təbiətli, təmkinli, səbirli, əsəbilikdən uzaq, az danşan, hər işin yerini, yolunu bilən, yumşaq xarakterli insan təsəvvürü yaradıram. Hətta məni yaxından tanmayan adam məni fağır adam kimi qiymətləndirə bilər. Ancaq bir müddət sonra həmən fikirdə olan şəxs tam yanıldığını tezliklə dərk edir, başa düşür. Deyilənlərlə yanaşı, mən məqsədyönlü, iradəli, təşəbbüskar, zəhmətkeş, dönməz, qarşılıqlı hörmət sahibi olan, Böyük Yaradanın buyurduğuna uyğun, dövlətimizin qanunlarını əsas tutaraq həyatını və işini qurmağa çalışan bir insanam.İnsanlar arasında dostluğa, yoldaşlığa, qarşılıqlı hörmət və qayğıya, mərhəmət və məsuliyyətə, nizam-intizama qiymət verən və böyük hörmət bəsləyən insanam. Özüm beləyəm, qarşımdakının da belə olmasını istəyir və buna çalışıram. Tələsik, başdansov iş görməyi xoşlamıram. Hər bir işimi imkan daxilində təmkinlə, tədbirlə, düşünülmüş şəkildə, səliqə ilə və vaxtında görməyə çalışıram ki, sonra tələsgənliyə yol verib, işimdə problemlər yaratmayım. Qarşı tərəfdən də bunu görməyəndə narahatçılıq keçrirəm ki, bu da səhəttimdə müəyyən problemlərin yaranmasına səbəb olur.Hərdən ətrafımdakı insanları, onların müəyyən hərəkətlərini görəndə bir növ məyus oluram, elə bil öz xasiyyətimdən acığım gəlir, öz-özümə deyirəm: ”Abdulla, gör insanlar öz məqsədlərinə çatmaq üçün nələrdən keçirlər. Hansı işlərlə məşğul olurlar. Bu düz yol, düz iş yalnız sənəmi qalıb? Sən də ətrafındakılar kimi yaşasan olmazmı?” Ancaq bir müddət sonra yenə fikrim aydınlaşır, öz düşüncələrimdən utanıram. “Xeyir, mən ətrafımdakılar kimi ola bilmərəm, əgər olsam, onda mən özüm-Abdulla olmaram.” Buna görə də mən elə özüm kimi yaşamağa üstünlük verirəm. Həyatda hər şeyə müqayisəli şəkildə qiymət verilir. Mənim də hər-halda özümün bildiyim, dərk etdiym və bilmədiyim, dərk etmədiyim çatışmayan, xoşa gəlməyən müəyyən cəhətlərim, xasiyyətim yox deyildir. Lakin mümkün qədər bu cəhətləri, xasiyyətləri özümdə islah etməyə, aradan götürməyə çalışıram, cəhd edirəm. Bütün göstərilənlərə rəğmən həyatda qazandığım nə varsa Böyük Yaradanın mənə bəxş elədiyi bu xasiyyət hesabına nail olmuşam.Hər şeyə görə də ULU TANRIYA minnətdar olmaq, şükr etmək müqəddəs borcumdur. Eyni zamanda bir az təvazökarlıqdan kənar olsa da, özümə, öz xasiyyətimə hörmətimi, minnətdarlığımı, təşəkürümü, sevgimi bildirərək deyirəm:”Mən səni çox sevirəm, ay özüm! Nə yaxşı ki, sən başqa cürə yox, elə, özüm kimisən! Nə yaxşı ki, sən varsan!Çalış həmişə olduğun kimi ol, heç vaxt dəyişmə!”  27 iyun 1977-ci il tarixdən Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin müxtəlif idarələrində  müxtəlif vəzifələrdə işləmişəm. 1985-ci ildən isə həmkarlar ittifaqı işçisi kimi fəaliyyətimi davam etdirirəm. Bu sahə mənim fəaliyyət imkanlarımın açılmasında mənə çox böyük yardımçı olmuşdur. 08 aprel 2014-cü il tarixdən “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin Dəniz Nəqliyyat Donanması Həmkarlar İttifaqı Komitəsində komitənin sədr müavini vəzifəsində işləyirəm. İki min nəfərdən çox həmkarlar ittifaqı üzvü olan bir kollektivdə çalışmaq çox məsuliyyətli və şərəfli bir işdir. Bir həmkarlar işçisi olaraq ittifaq üzvlərinin əmək, sosial hüquqlarının qorunması kimi bir məsuliyyətli vəzifənin öhdəsindən gəlməkdə YARADANIN mənə bəxş etdiyi xoş, həlim xasiyyət həmişə mənim köməyimə gəlir. Eyni zamanda işlədiyim kollektiv üzvlərinin əsasən mənimlə işləməkdən razı qaldıqlarını hiss edirəm, duyuram,Bu da məndə yaşamaq, işləmək hissini, duyğusunu, həvəsini bir az da artırır. Dəniz Nəqliyyat Donanması Həmkarlar Ittifaqı Komitəsi işçisi olaraq gələcəkdə də Dəniz Nəqliyyat Donanması işçilərinin  əmək, social və bundan irəli gələn qanuni  hüquqlarını müdafiə və təmsil etmək üçün iş qabiliyətimə, bacarığıma, bilik və təcrübəmə, xasiyyətimə  və əlbəttə ki, ULU  TANRININ mənə bəxş etdiyi imkanlara müvafiq olaraq öz iş fəaliyyətimi davam etdirməyə çalışacağam!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı sizlərə Zaur Ərmuğanın yeni şeirlərini təqdim edir.

 

 

Bir həsrət simi

 

Baxıram günümün dan aynasından,

Üzümə, gözümə işığı düşür.

Çıxıb fikirlərin ağır yasından,

Yadıma bir də kənd uşağı düşür.

 

Mənim sısqa canım, balaca boyum,

Ruhumda bir çağın itən qoxusu.

Könlümü çağıran səsdənmi doyum?!

Oyanır içimdə yaddaş yuxusu...

 

Əlində çomağı sürü dalınca

Yamacdan yamaca dolanır düzü.

Başını atanda bir daş balınca

Söykənir qaraca torpağa üzü.

 

Burnumu göynədir tozu yolların,

Bir də sığal çəkir ayrılıqlara.

Açılır sinəmin geniş qolları,

O uşaq haraya qaçdı, bəs hara?!

 

-- Sıyrılıb dirsəyi, qanayıb dizi,

Onu görmədiniz? -- Daşdan soruşdum.

-- Yolların köksünə düşmüşdü izi! --

Getdim Kür boyuna, bəndi sovuşdum.

 

Söyüdlü arxlardan sərin su içib,

Alnında naxışı çəmənin rəngi.

Bir göz qırpımında dünəni keçib,

O uşaq indi bir xəyal çələngi...

 

-- Ay mənim beşiyim, a yaşıl dərə!

Küləkmi qoparmış kövrək budağı?..

Üz tutdum gümanım gələn hər yerə, --

Axı neyləmisiz dilsiz uşağı?..

 

... Deyirəm, necə də quş qanadında

Uçub, uçub çıxıb ovcumdan mənim.

Geriyə baxsam da, bir yel atında

Qayıtmaz bu günə o ötənlərim...

 

Qayıtmaz, bilirəm, bir də qayıtmaz!

Əlimi uzatsam, uzalı qalar.

Daha nağıllar da könül ovutmaz,

Ömrə payız düşər, sozalıb qalar.

 

Boylanar gözümdən yolumun üstə,

Baxar baxışımdan bir şəkil kimi.

Ha çağır, yenidən o çağı istə,

Dinən xatirədir, bir həsrət simi.

 

                                             5 avqust 2024

 

Vaxtım

 

Coşub çağladı çeşmətək

Zamanın bulağı vaxtım.

Bu dünyayla hey təkbətək

Bir ömrün sınağı vaxtım.

 

Qəlbin qəmi, sevinciyəm,

Bir taleyin girinciyəm.

Nə fərq, barışam, inciyəm?!

Olub gün qınağı vaxtım.

 

Ömür dolaşıq yuxudur,

Bircə kitablıq oxudur.

Nə həvəsdir, nə qorxudur

Bir ünvan sorağı vaxtım?!

 

İnancım qəlbin bütüdür,

Hökmün yazısı qətidir.

Bu yerdən göyə ötürür

Məni, yol çarığı vaxtım.

 

Aldanış məni uyuda,

Dərdi azacıq soyuda.

Cavablar dərin quyuda,

Sual yük qalağı, vaxtım.

 

Ulduzlu yolları keçib,

Könlünə dan yeri seçib,

Ümiddən bir ovuc içib

Dünyanın qonağı vaxtım.

 

                                       2024

 

Günü ağlı-qaralı dünya

 

Dəyişib dadın, tamın çox,

Yeri, göyü buralı dünya.

Biz qəribik, ya sənsənmi yad?

Bizdən düşdün aralı, dünya.

 

Qocalıb yorulan dünyasan,

Dolub da boşalan dünyasan,

Gen ikən dar olan dünyasan,

Ey ürəyi yaralı dünya.

 

Günah bizdə, bəlkə də, səndədir,

Taleyimiz gör nə gündədir!

Azdın, yolun ayrı yöndədir,

Haralısan, haralı, dünya?

 

De, suala dilin dinə nə?

Yalanınla baş qatma yenə!

Gözümüz çox öyrəşib sənə,

Günü ağlı-qaralı dünya...

 

                                           2024

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

 

20 aprel 1841-ci ildə Graham's Magazine jurnalında Edqar Allan Ponun "Meyitxana (Morq) küçəsində qətl" adlı hekayəsi dərc edildi. Həmin hekayə tarixdəki ilk detektiv əsər hesab olunur. Növbəti 180 il ərzində bu janr dəfələrlə dəyişdi, əsl ədəbiyyat kimi gah tanındı, gah tanınmadı, lakin sonda bu janr ədəbi janrlar arasında möhkəm yer tuta bildi.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı detektiv janrının nə olduğu, detektivin arxasında nələrin dayandığı barədə bu janra laqeyd olmayan ədiblərin fikirlərini toplayaraq sizlərə təqdim edir.

 

1. Cinayət yayılmışdır. Amma onun məntiqi çox nadir halda anlaşılır. Ona görə də siz cinayət üzərində deyil, məntiq üzərində dayanmalısınız.

Artur Konan Doyl

 

2. Yaxşı detektiv roman üçün ən əhəmiyyətlisi, kiminsə təqsirli olmasının tam aydın görünməsi, lakin sonra onun təqsirinin qeyri-aydın görünməsi üçün səbəblərin tapılmasıdır ki, siz sonradan cinayətkar bu deyilmiş ki, deyə düşünəsiniz. Halbuki, əslində, cinayətkar məhz elə o imiş.

Aqata Kristi

 

3.  Mütləq tapmaca, sirr elementi olmalıdır. Mütləq müəmmalı vəziyyət yaranmalıdır. Xəfiyyə nə baş verdiyini bilməməlidir, o, nəsə qəribə bir şeyin baş verdiyini bilməli, lakin bu qəribə şeyin nə olduğunu bilməməlidir. Mənə elə gəlir ki, əsl tapmaca ser Conu kabinetində öldürənlərdə deyil, yaranmış vəziyyətdə bu insanların nə istəyində, bu insanların nə cür insan  olmasındadır.

Raymond Çandler

 

4. Sosial romanla müqayisədə detektiv janrında olan əsərlər daha stereotipli personajları səhnəyə çıxarır və daha əhəmiyyətsiz çərçivələr müəyyən edir. Lakin bu tipləşmə çətin izah edilən kriminal hadisə vasitəsilə özündə qeyri-müəyyənliyi və eyni zamanda reallığın zərifliyini göstərən hadisələrin kritik dönüşünə əsas yaradır. Şübhə altına hər kəs gələ bilər.

Luke Boltanski

 

5. Hesab edirəm ki, detektiv roman ədəbiyyatda demokratik prinsiplərin ən yaxşı tərəfdarıdır. Yəni dedektivlər demokratiya ortaya çıxana qədər ortaya çıxa bilmədi, çünki dedektiv romanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kim olmağından asılı olmayaraq əgər sən günahkarsasa, sonda cəzalandırılacaqsan və əgər sən günahkar deyilsənsə, sənə heç bir şəkildə zərər toxundura bilməzlər.

Rex Stout

 

6. Detektiv dövrün ən etibarlı janrıdır. Viktorian İngiltərəsini hardan tanıyırsınız? - Çestertondan və Kristidən. Otuzuncu illər Amerikasını? - Çandlerdən. Detektiv bütün reallıqları, istənilən mühiti kopyalayır. Odur ki, əgər gələcək tarixçi onuncu illərin dəqiq portretinə — onların maniyalarına, fobiyalarına, hətta qiymətlərinə ehtiyac duyarsa, o, məni oxuyacaq.

Frank Tilye

 

7. Maraqlıdır, yaxşı detektiv üçün hansı əsas inqridientlər lazımdır? Əlbəttə ki, sürət lazımdır. İlk səhifədən ən son səhifəyə qədər sürət lazımdır. Və mənə elə gəlir ki, həm də qəddarlıq, müəyyən intim, əsas fikir, süjet lazımdır, insanlarda sonda nə baş verəcəyinə maraq oyatmaq lazımdır.

Yan Fleminq

 

8. Sonluğun mütləq xoşbəxt bitməsi lazım deyil, lakin o, məntiqi və çəkici olmalıdır. Belə finalı da mən oxucu qarşısında özümun borcum bilirəm.

Con Le Karre

 

9. Görünür, Hemmetin "İncə insan" romanındakı heyrətamiz kəşfinə əsaslanan yeni detektiv yazı məktəbi mövcuddur ki, bu da ər-arvad münasibətlərinin heç də həmişə platonik olmadığına əsaslanır, ona görə də, oxucunu yataq otağına, hətta yatağa dəvət etməklə qətl hadisəsi daha da gözəlləşir. Şəxsən, mən o qədər əyalətdən gəlmiş sadəlövhəm ki, detektiv süjetini bir salat hesab edirəm və bütün bu yeni şeyləri o salata əlavə edilmiş ədvalar sayıram.

Erl Stenli  Qardner

 

10. Daha böyük cinayətdən bəhs edirsənsə, işin daha asan olur; çünki böyük cinayətin, bir qayda olaraq motivi daha aydın və aşkar görünür.

Artur Konan Doyl

 

11. Çox xırda istisnalarla detektiv ədəbiyyat daha çox və ya daha az orijinal tapmacaların və şablon ədəbiyyatçılığın bir kollajıdır.

Vladimir Nabokov

 

12. Hətta ən ənənəvi formada olan detektivi yaxşı yazmaq olduqca çətindir. Yaxşı detektivlərə yaxşı ciddi romanlardan daha az rast gəlinir. Özü də onların əksəriyyəti ikinci dərəcəlilik statusu ilə yüksək belletristikanın kölgəsində qalaraq dünyaya gəlməli olmadıqları halda ölməkdən də imtina edirlər. Onlar ictimai parklarda gips heykəlləri kimi davamlı və eyni dərəcədə lazımsızdırlar.

Raymond Çandler

 

13. Əgər siz detektivə ironiya ilə yanaşan bir hekayə yazmaq istəyirsinizsə, həmişə sadəlövh oxucu tapılacaq ki, bunda istehzanı yox, yalnız detektivi görsün. O, burda detektivdən başqa da bir şey olduğundan şübhələnə bilər və detektivin burada ən vacib şey olmadığını da təxmin edə bilər, lakin yenə də yalnız detektiv tərəfini oxuyar.

Umberto Eko

 

14. Heç kim 90-cı illərin sonunda tarixi detektiv yazmaq istəmirdi. Mən Oleq Novikovun necə söylədiyini xatırlayıram: "Ey Rəbbim, hər gün yüzlərlə insanın öldürüldüyü bir ölkədə yaşayırıq. Niyə insanlar üçün XIX əsrdə kiminsə öldürülməsi barədə oxumaq maraqlı olsun ki?»

Boris Akunin

 

15. Mənimçün ədəbiyyatın janrları yoxdur. Mənimçün yaxşı və pis ədəbiyyat var. Ona görə də, mən detektivə tərif verməkdən çəkinirəm.

Çingiz Abdullayev

 

16. Mənim fikrimcə, pank rokun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, mahnının skeletini qurmaq   üçün bütün vacib olmayanları yığışdırır. Detektiv janr, hər halda, mənim sevdiyim detektiv nümunələri eynən buna bənzəyir. Orada tarix lazımi minimuma endirilib. Mənim romanlarımı pank rokdan fərqləndirən bircə şeydir, onlarda heç bir ideya yoxdur.

Y. Nesbyö

 

17. İş burasındadır ki, "yazıçı qadın" sözü jurnalist dairələrində təhqiredici söz hesab olunur, "yazıçı" sözü isə mənim məşğul olduğum iş üçün həddindən artıq yüksək sözdür. Yazıçı –Frans Kafkadır. Detektiv romanların müəllifi kimdir? Heç kim.

Tatyana Ustinova

 

18. Elə bədii ədəbiyyat növləri var ki, mən onlara heç toxunmuram, məsələn, detektivlər. Hansılara ki, əsla dözə bilmirəm.

Vladimir Nabokov

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağla Təbrizdə yaşayıb yaradan Dərviş Təbrizlinin şeirlərini təqdim edir.

 

Dərviş Təbrizli

Təbriz

 

YAĞIŞ ALTDA

 

Mən könlümü bir gün sənə satdım yağış altda,

Sandım ki, yatan baxtı oyatdım yağış altda.

 

Ağzımda susan dil səni görcək işə düşdü,

Ağzım dolu bir dəfə söz atdım yağış altda.

 

Güldün mənə, bir kəlmə danışcaq geri döndün,

Saldım üzümə azca yubaltdım yağış altda.

 

Gəzdik təpədən-dırnağa ıslandıq o axşam,

Sən hey sözü kəsdin, mən uzaltdım yağış altda.

 

Addımlarılan Təbrizi başdan-başa ölçdük,

Öpdüm səni atdıqca hər addım yağış altda.

 

Addım başı könlüm qəzəl istərdi gözündən,

Bilməm ki, nələr onda yaratdım yağış altda?

 

Düşdü araya ayrılıq, əl-əldən üzüldü,

Səndən ürək axirdə qopartdım yağış altda.

 

Minlərcə qəzəl lal qalıb ağzımda o gündən,

Sənsiz bu gün ağzım dolu yatdım yağış altda.

 

Dərviş, o yalan sevgini bir buxçaya yığdım,

Getdim görüşən yerdə boşaltdım yağış altda.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

 

 “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Qısa fikirlər xəzinəsində sizlərə Şərq dünyası dahilərin qiymətli fikirlərini çatdırmaqdadır. Növbədə Yunus Əmrədir.

 

 

Sənsin kərim, Sənsin rəhim,

Allah, Sana sundum əlüm,

Səndən artuq yoqdur umum,

Allah, Sana sundum əlüm...

***

Bir gəz könül yıqdın isə, bu qılduğun namaz dəgül.

***

Bu dünyədə bir nəsnəyə yanar içüm, göynər özüm –

Yigid ikən ölənlərə gög əkini biçmiş kibi.

***

Can qanadı açuq gərək uçuban Dosta getməgə.

***

Cümlə yerdə Həqq hazır, göz gərəkdür görəsi.

***

Çərxi-fələk yoğ idi canlarumuz var ikən...

***

Dünyayə gələn köçər, bir-bir şərbətin içər,

Bu, bir köpridür keçər, cahillər anı bilməz...

***

Eşq odına yananlarun külli vücudı nur olur...

***

Eşq yağmurı damlası könül gögindən tamar.

***

Eşqdən xəbər ayıtmasun kim dünya izzətün sevə.

***

Eşqsüz adəm dünyədə, bəllü bilün ki, yoqdur,

Hər birisi bir nəsnəyə sevgüsi var, aşiqdür...

***

Həqq cəhana tolıdur, kimsələr Həqqi bilməz...

***

Hər bir çiçək bin naz ilə ögər Həqqi niyaz ilə...

***

Hər qancaru baqdum isə həp görinəndür cümlə Həqq...

***

İstəməgil Həqqi iraq, könüldədür Həqqə duraq...

***

Kim bizə taş atar isə, güllər nisar olsun ana,

Çırağuma qəsd edənün Həqq yandırsun çırağını.

***

Nəfsümün başını kəsdüm, qanadlanub uçar oldum...

***

On səkkiz bin aləm xəlqi cümləsi bir içində...

***

Rəsmidürür aşiqlərün Dost yolında qurban olmaq...

***

Sən Həqqə aşiq isən, Həqq sana qapu açar...

***

Tövrat ilə İncili, Zəbur ilə Fürqanı,

Bunlardağı bəyanı cümlə vücudda bulduq.

***

Uslu dəgül, dəlüdür yücə imarət yapan,

Aqibət viran olur cümlənün imarəti.

***

Yüz Kəəbədən yegrəkdür bir könül ziyarəti.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.09.2024)

 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı İradə Musayevanın "Ulduz" jurnalı və AYB Ədəbiyyat Fondunun təşkilatçılığı ilə Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyinə həsr olunmuş 35 yaşa qədər gənclər arasında keçirilən şeir müsabiqəsi barədə qeydlərini təqdim edir.

 

 

"Ulduz" jurnalı və AYB Ədəbiyyat Fondunun təşkilatçılığı ilə Xalq şairi Vaqif Səmədoğlunun 85 illiyinə həsr olunmuş 35 yaşa qədər gənclər arasında keçirilən şeir müsabiqəsinin laureatları.  O ki qaldı qaliblərə...

 

Dövrün ictimai-siyasi, sosial-mədəni hadisələri bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da yeni poetik ovqat yarada bildi. Əslində, ölkədə baş verən böyük dəyişikliklərə, Qarabağ müharibəsi tarixinə ən operativ reaksiya ədəbiyyatdan gözlənilirdi. Nəticədə gözlənilən qədər monumental və möhtəşəm olmasa da, fərqli və yeni bədii mətnlər, az da olsa, ortaya çıxdı. Bu ədəbiyyatın müəllif qəhrəmanları da əvvəlki deyildi. Müharibə iştirakçıları, ölümlə nəfəs-nəfəsə səngərdə dayanan qazilərin  hiss və düşüncələri, qalib əsgər özgüvənliyinə qarışan  kədər, nisgil poetikası bu yeniliyin şərtlərindən idi... Bəzən həyatın, ölümün və qələbənin o biri üzünü görmüş hərbi geyimli şairləri dinləməklə qulağımıza, ruhumuza yeni nəfəs, yeni səs ötürüldüyünü açıqca hiss edirik.

Cavid Qasımovu Şuşada, Cıdır düzündə keçirilən Vaqif Poeziya Günlərində də dinləmişdim. Qazilər arasında ən çox alqışlananlar sırasında idi.

Dil bilməyən sərçələr

Bu qışı da qarşıladı

Həyətimizdə.

Yenə dua edirlər:

– Bol olsun süfrələrin çörək qırıntıları...

Şeirdə insanın yem dalınca ölkədən ölkəyə qanad çalan sərçə proobrazı göz önündə canlanır. Süfrə qırıntılarına dua, şükür edə-edə yaşayan canlıların yoxluq ağrısından uça bilməmək, şikəstlik, yeriməyi bacarmamaq, qanadıqırıqlıq faciəsi də varmış...

 “Dəyirmanların ürəyi daşdan olmasaydı,

Köçməzdi ölkədən ölkəyə quşlar...”

         Bəzən sünbül günəşdən də çox arzulanan olur.

Zaman ötdükcə anlayıram ki,

Sünbül günəşdən də yandırıcıdır.

Yoxluğu nəinki yeriməyi bacaranlar,

Uçmağı bilən quşlar üçün də utandırıcıdır.

         Cavidin müsabiqəyə təqdim olunan ikinci şeiri antitezalar üzərində qurulub. Bu antitezalar təkcə ifadə və obrazlarda özünü göstərmir, daha çox situasiya və məkan kontekstində nəzərə çarpır.

O gün yadımdadır, qarışqalar da

Yeraltı bahardan qayıdırdılar,

Çiçəklər təzəcə dil açmışdı ki,

Arılar nahardan qayıdırdılar.

         Müəllifin sevinc assosiasiyalı, fərəh doğuracaq ifadələrə alternativ əks mənalı ifadələr (“yeraltı bahar”, yenicə pöhrələyən (dil açan) çiçəklərin arıya yem olması və s.), qoşması ziddiyyətli poetik ab-hava yaradır. Məsələn, qanadı qırılmış qağayılara dəniz haqqında şeir söyləmək və ya gecənin zülmətindən qan almış yarasa qanının xəstə bir insana köçürülməsi səhnəsini xatırlatmaq, səfil, həyatdan bezmiş bir adama həyatın gözəlliyi haqqında şeir söyləmək ironik deyilmi?

Mən isə dənizdən şeir deyirdim

Qanadı qırılmış qağayılara.

O gün yadımdadır, yarasalardan

Gecənin qanını götürürdülər.

Hə, hə...

Yadımdadır çarpayısında

Uzanan adama köçürürdülər.

Mən isə həyatdan şeir deyirdim

Gecəni yatmayan səfil dostuma.

         Bu poeziyada həm də maraqlı poetik obrazlar var. Qırmızı işıqlı işıqfora “Gözləri hirsindən qan bağlamışdı” – demək hər gün təkrar-təkrar qarşılaşdığımız bir obyekti yeni şəkildə təqdim edə bilmək deməkdir.

O gün yadımdadır, işıqforların

Gözləri hirsindən qan bağlamışdı.

Görmüşdü uzaqda işıq dirəyin

Kimsəsiz bir uşaq, qucaqlamışdı.

         Şeirin həm fikir, həm də məcazlarla yüklənməsi, ağırlaşması məqamı isə daha çox aşağıdakı hissədə özünü göstərir. Körpələr evində anasız uşaqlara anadan danışmaq, oğlu itkin düşmüş, gözləri yollarda qalan ataya yol haqqında nəğmə söyləmək...

Mən isə anadan şeir deyirdim

Körpələr evinin darvazasında.

O gün yadımdadır, dostum gəlmədi,

Onu da bayraqla gətirmişdilər.

Heç vaxt uzaqlara ata bilməyən

Ayağın uzaqdan götürmüşdülər.

Mən isə yollardan şeir deyirdim

Oğlu itkin düşmüş ata evində.

“Əl ağacı” da yeni obraz, yeni poetik ifadə ilə möhürlənir:

“Meyvədən xəbərsiz əl ağacı”...

O gün yadımdadır, ağaclar hələ

Körpə meyvələrin bəsləyirdilər.

Dəcəl uşaqları meyvə dərməyə

Kölgə-kölgə düşüb səsləyirdilər.

Mən isə qocaya şeir deyirdim

Meyvədən xəbərsiz əl ağacından.

Bu qədər kədərli xatirələr sahibi nikbin və ümidli, sevgi coşduracaq şeirlərdən xəbərsiz kimi görünür. Daha doğrusu, əminliklə söyləyir ki, “Qadın qulağına pıçıldanası” şeirlər heç vaxt doğulmayacaq:

Daha günüm yoxdur xatırlanası.

Söz verdim Allaha, şeir yazmaram

Qadın qulağına pıçıldanası.

O gün yadındadır?

– Yadımda deyil...

Rəşad Nağı Mustafanın “Müharibə şeiri”  də çox səmimi hisslər,  tanış duyğularla zəngin olan etiraflar əsasında yazılıb.

Nəbatat bağında Eldar şamının altında bir cavan oğlan sevdiyi insanı gözləyir. Vətənin o biri başında isə müharibə gedir, igidlər şəhid olur. Müharibədə olmamağın ağrısı sağ-salamat qalmağın və sevdiyi insanla görüşməyin sevincinə güc gəlir. Özünü fərari kimi hiss edən oğlanın içində qorxu ilə gözlədiyi bir məqam var. Birdən qız ondan soruşar: “Vətən səninçün nədir?” “Barıt qoxusu gəlməyən oğlan” qızın onu bərk-bərk qucaqlamasından belə xəcalət çəkir və s.

Müharibə başlayıb.

Nəbatat bağındayam.

Hava yaman soyuqdur, özüm də bir az xəstə.

Heyif, evdən çıxanda papaq da qoymamışam,

Anam elə bilir ki, ölüm ayağındayam.

Müharibə başlayıb... Nəbatat bağındayam...

Mən səni gözləyirəm...

Eləcə dayanmışam Eldar şamının altda.

Gör e, adam adında ağaclar var həyatda.

Ağacların üstündən yıxılan balacalar böyüyür,

igid olur.

Mən səni gözləyirəm, amma indi, bəlkə də,

bu ağacın adaşı Şuşada şəhid olur.

Mən səni gözləyirəm...

Gəlsən, soruşma məndən, vətən səninçün nədir?

         Şeirin ideyası və məzmunu orijinal, düşündürücü olsa da, təəssüf ki, müəllif sona qədər başlanğıcdakı ciddi poetik intonasiyanı, mənalı estetik yanaşmanı davam etdirə bilmir. Fikir məntiqi və tutarlı istiqamətə yönəlmədən, adi şəkildə nəql olunan həyat epizodlarında əriyib yox olur.

Bax indi dediklərim hamısı bəhanədir:

Anamın olduğu yer, atamın yatdığı yer,

bir də sən hardasansa, ora mənə vətəndir.

Anam heç vaxt ölməsin, sən də ölmək istəmə.

Mən atamdan bilirəm, ölüm bədahətəndir.

Mən də mütləq öləcəm, elə Eldar şamı da.

Bir əsgər anasının ümidi ölmür heç vaxt,

bir də əziz şəhidlər ölmür, başına dönüm.

Məni bərk qucaqlama, axı atan deyiləm,

məndən barıt qoxusu gəlmir, başına dönüm.

         Son misralar isə ümumiyyətlə, “ölü final” assosiasiyalıdır.

Hər şeyə baxmayaraq,

yenə də məni sevmək

çox xoşuna gəldisə,

dua et, ayrılmayaq,

duadan yaxşı nə var,

ürəyin gözəldirsə?..

         Son zamanlarda şeir formaları, vəzn və texnika qanunlarının çox təhrif olunduğunun şahidi oluruq. Müəlliflər bu pozuntuya daha çox sərbəst şeir formasında yol verirlər. Ritm, intonasiya, ahəngdarlıq, qafiyələnmə sistemi gözlənilmədən, dağınıq, pozuq dillə şeir yazmaq adət halını alıb. Rəşad Nağının bu şeirində də misralar sərbəst şeir üçün ən vacib şərt olan ritm baxımından uyğunsuzdur. Bir-biri ilə həmahəng, həmqafiyə ola bilmir. Qafiyələnmədə isə bəzən əlacsızlıqdan uyğunlaşdırma məcburiyyəti açıqca hiss olunur. Məsələn, “vətəndir-bədahətəndir” qafiyələnməsində olduğu kimi:

         Anamın olduğu yer, atamın yatdığı yer,

Bir də sən hardasansa, ora mənə vətəndir.

Anam heç vaxt ölməsin, sən də ölmək istəmə.

Mən atamdan bilirəm, ölüm bədahətəndir.

Müəllifin “Qış parkı” şeirində də sadəcə, qarşı tərəfdən israrla onu sevməsi tələb olunur. Bəlkə, bütün sevgi şeirlərində belə bir istək, tələb açıq və gizli şəkildə ifadə edilir. Lakin həmin istək yeni çalar və obrazlı, poetik cazibə ilə əks olunmursa, yazılanlar “ölü şeirlər” sırasında itib-batacaq.

Qırılar qanadın, qırılar qolun,

Uçma, qurban olum, sən hələ xamsan.

Mən yazan şeirdən düşdüsə yolun,

Bəxtəvər adamsan, xoşbəxt adamsan.

Mənə lazım deyil sənin “sağ ol”un,

Bir dəfə ürəkdən sev məni, bəsdir.

         Şeir bu qaydada, oxşar mənalı misralar, daha çox nəsr dilinə bənzəyən uzun-uzadı arzu və istəklər sicilləməsi fonunda sönüb gedir…

Quşların uçmağı aldadır səni,

Onlarda adətdir, səndə həvəsdir.

Qanadın buluddan böyük deyilsə,

Kədərin Uhuddan böyük deyilsə,

Lap böyük olsa da, qorxma, mən varam.

Sənin gəlişinə aşiq olmuşam.

Vurulmaq bir dəfə olur, bilirsən,

Bir də gedişinə vurulammaram.

         Sual doğuran məqamlardan biri isə sevgilinin quş kimi uçması məsələsidir. Müəllif niyə israrla ona “uçma!” deyir? Uçmaq deyəndə sevməyimi nəzərdə tutur? Digər tərəfdən də sanki onu “uçmağa” həvəsləndirir. Yəni şeirin süjetini, məzmun və kompozisiyasını belə konkretləşdirmək mümkün olmur.

Uçma, qurban olum, sən hələ xamsan.

Uçsan da, unutma, yerdə mən varam.

Qırılsa qanadın, yansa qanadın,

Yerə bərk düşməyə səni qoymaram.

Sən yaxşı adamsan, yaxşı adamsan.

Atam deyilsən ki, qəfil öləsən.

Əlini qaşığın altına tutub

Anam deyilsən ki, yemək verəsən.

Eybi yox, mənimçün nar dənələmə,

Bir dəfə ürəkdən sev məni, bəsdir.

Səni Qış parkında gözləyəcəyəm,

Tələsdir özünü, mənə tələsdir…

Allahşükür Ağanın “Ləpir” şeirindəki ayaq ləpirindən su içən sərçə Cavid Qasımovun yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz şeirindəki “süfrələrin çörək qırıntıları”na şükür edən ağzıdualı sərçəsinə bənzəyir. Sadə, adi detalların, məişət cizgilərinin şeirləşməsi məqamı uğurlu görünür. Ayaq izləri, ləpirlər sərçələr üçün su qabı rolunu oynayır. Ləpir sahibi isə ayaqları ilə qürur duyur sanki. Çünki bir sərçə dimdiyinin duasını eşidirmiş kimi hiss edir özünü...

Axşam qoyub gəldiyim ayaq izlərimi

Səhər qarşılayıram,

Demək, yaşayıram...

Bir ayaq ləpirim

Axşam yağan yaz yağışından

Bir ovuc su saxlamış içində...

Bir alagöz sərçə su içir

Ayaq ləpirimdən.

Başını yuxarı qaldırdıqca

Sərçənin duasını eşidirəm:

“Allah, sabahımız üçün də

Bir ayaq saxla”.

Elə sevinirəm ki,

əyilib baxıram

ayaqlarıma...     

Üstündə yeridiyi asfaltın altında vaxtilə Bayıl türməsi olduğunu müəllif “Bayıl türməsi” şeirində  yazır:

Bizdə ürəyə bax, gör hardan keçirik?

Ayağımı yerə bərk vururam,

Burda, bax burda

Müşfiqin dodağının qanı var.

Burda, bax burda

Müşfiqin bir şeiri var, divara yazılan,

Hecası cızılan.

Gərək o divar parçasını götürüb saxlayaydıq.

         Şeirin sonunda isə vurğulanır ki, türməni çoxdan köçürsələr də, qan hələ də yerdə qalıb…

Eminqueynədən və necə yazır? Bədii sözün, poetik ifadələrin vasitəsilə seçdiyi həyat fraqmentini, yaxud hiss və düşüncə süjetlərini başqalarından fərqli şəkildə, yaratdığı bənzərsiz metaforalar vasitəsi ilə təqdim edə bilirmi? Onun şeirlərinin qəhrəmanları və ya qəhrəmanı, poetik obrazı kimlər və nələrdir?

Müəllif obrazının taleyi onun şeirlərində hansı cizgilərilə yadda qalıb? Bəzən kədərli, duyğusal uşaqlar şair olmağı, nisgilli həyatını ədəbiyyatın materialı kimi qələmə almağı zəruri hesab edir. Bu istək həmişəmi uğurlu olur?

həyat taleyimizi qəfil keçirtdi çarmıxdan,

sonra atamızın şəklini,

gödəkcəsini, papağını asdı

əllərimizdəki, ayaqlarımızdakı o mıxdan

sonrası,..

qəfildən uşaq kimi yox,

kişi kimi oyandığın sabah olur...

atasız uşaqları incitməyin,

Allahın xətrinə dəyir,

günah olur!

əslində,

İsanın yox,

bütün atasız uşaqların atası – Allah imiş,

biz xoşbəxt olanda

Allah – baba olur...

         Şeirdə “Bütün atasızlar İsa olur” – fikri tam yerinə düşmür. İsa kimi doğulmaq və İsa kimi ölmək atasını itirmiş uşaq obrazından çox uzaqdır. Yəni müqayisə məntiqli görünmür. “Allahın xətrinə dəyir” ifadəsi də uğursuz ifadədir. Lakin şeirin “sarı simi”, yaddaqalan parçası bu hissədir:

həyat taleyimizi qəfil keçirtdi çarmıxdan,

sonra atamızın şəklini,

gödəkcəsini, papağını asdı

əllərimizdəki, ayaqlarımızdakı o mıxdan

sonrası,..

qəfildən uşaq kimi yox,

kişi kimi oyandığın sabah olur...

         Uşaq taleyinə ağrı kimi hopan detallar (şəkil, gödəkcə, papaq və s.) xatirə nişanəsi kimi yox, əl-ayağı dəlib keçən mıxdan asılan kədərli şəkillərdir…

Seyyidəli Sübhinin “Qayıdış” şeirində şeir texnikası mükəmməl olmasa da, poetik fraqmentin məzmunu maraq doğurur.

Bir çörək alacaq, qayıdacaqdım

 – küçə sürgün etdi yüz fikrə məni.

İslandı qarışqa qalacıqları,

 Yağış güllələdi fikirlərimi.

         Fikir səyahəti onu dərin boşluqlara itələyir. (“Düşdüm bu boşluqda illər itkini”), hətta ölümlə üzləşmək məqamını da yaşayır. Lakin onu həyata bağlayan doğmaların sevgisi qayıtmasına səbəb olur.

Əcələ əl atmaq keçdi könüldən,

Keçdim bu bir qırıq çörək ömürdən!

Xəyalən saçları qara kömürdən

qızımın tellərin hördüm,

qayıtdım.

Qayıtdım ürəyim səksəkələrdə...

İtim hiss eləmiş daş səkilərdən,

Muştuluq istədi evdəkilərdən –

Ayaq səslərimə hürdü:

– "QAYITDI"!

 

El Romanın “Yarasalar” şeirini oxuyanda müəllifə şeirdəki misralarla bağlı xeyli suallar vermək haqqında düşünürsən.

 Bir qoca dedi ki, hələ diriydi

 Dünən gömüləndə o qız torpağa.

 Gəldiyi yerlərə qayıtdı hər şey

Adamlar torpağa, kağız torpağa...

         Məsələn, burada sonuncu misradakı “kağız” ifadəsi, kağızın torpağa qayıtması məlumatı şeirin məna-məzmun açılışında hansı rolu oynayır? Təbii ki, cavab olmayacaq. Çünki müəllif ikinci misranın sonundakı “o qız torpağa” ifadəsinə qafiyə olaraq “kağız torpağa” yaraşdırmasını tapmağı məqbul hesab edib.

Göyərsə göylərdə bir ağ göyərçin,

Bu işə göylər də gülərdi, gərçi...

Sonra da darıxıb bu boz şəhərçün

Gəlib bulaşardı o toz-torpağa.

İstəsən, küləyə çevrilərəm

Və

Saçların tərəfə çevrilərəm,

Gəl.

         Yenə müəllifə sual verməli oluruq. Göylərdə bir ağ göyərçin necə göyərə bilər? Və ya bu işə göylər niyə gülərdi? Və s.

         Sonrakı misralarda da mənasızlıq və yanlış ifadələr… Məsələn, ”cam kasa” nə deməkdir? Yaxud “dayandır – hayandır - yandır”, “nəsidir -əsnəməsidir – qəfəsidir” tipli qafiyələrlə mükəmməl şeir nümunəsi yaratmaq olarmı?

 

Sən kimin olmusan min illər əvvəl?

Adını oxudum cam kasalardan...

Deyən olmadımı vaxtı dayandır?

Tanrıyam, bilmirəm, yerin hayandır...

Mağara ağzında cığara yandır,

Məni də bir dəfə yada sal orda...

Mağara?!

Görəsən, nəyin nəsidir?

Mağara – dağların əsnəməsidir,

Tərsinə asılmış quş qəfəsidir,

Belə eşitmişəm yarasalardan...

         El Romanın “Yuxu” şeirində də misralararası əlaqəsizliklər, boşluqlar  davam etməkdədir. Mətləbi uzatmadan bir parça təqdim edir və həmin hissədə sual doğuracaq misraları diqqətə çatdırıram. Məsələn, “Çöldə eşidəcəksən çirkinliyin səsini, Evdə atan yeyəcək tikənin yekəsini” ... “Çirkinliyin səsini – tikənin yekəsini” kimi qafiyə oyunbazlığı mətnin mahiyyətini və ya mahiyyətsizliyini çox asanlıqla ortaya qoyur.

 

Bir gün dərdiyin çiçək səni içinə çəksə,

Sevdiyin həmin adam deyəcək ki, çiçəksən...

Həmin gecə yuxuda özünü görəcəksən

Dodaqların qırmızı, saçın uzun, laap uzun...

Çöldə eşidəcəksən çirkinliyin səsini,

Evdə atan yeyəcək tikənin yekəsini.

İçində hiss edəndə təklik təhlükəsini

Səndən soruşacaqlar, kimin qızısan, qızım?

         Beləliklə, müasir Azərbaycan poeziyasının kiçik də olsa, bir parçasını gözdən keçirmiş olduq. Bizim daima axtardığımız yeni poetik ovqat, estetik mükəmməllik, bu günün oxucusunun ruhi–psixoloji halını, hiss və düşüncələrini ifadə edə bilən poeziya nümunələri qarşımıza çıxdımı? Təəssüf ki, yox… Qaliblərdən çox şey gözlədiyimiz halda, zəif və perspektivsiz poetik cəhdlər müşahidə etdik…

 

QEYD: Ayrı-ayrı məqamlarda müəllifin fikirləri ilə razılaşmadığımızı qeyd etməyi lazım bilirik.

 

“Ədəbiyyt və incəsənət”

(04.09.2024)