“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı türkploq Məleykə Mirzəlinin özbək-azərbaycanlı dostluğundan bəhs edən yazısını diqqətinizə çatdırır.

Ortaq, qədim tarixə malik (eyni milli kökdən gəlib), ulu əcdadın varisləri olaraq gələnəkləri yaşadan, eyni dildə bir-birini anlayan (və eyni dinə inam bəsləyən) insanlar deyəndə, şübhəsiz ki, ağlımıza ilk olaraq çağdaş türk dövlətləri xalqıarı (qardaşlarımız!) gəlir. XXI yüzildə bütün qabaqcıl ölkələrin hərtərəfli inkişaf etdiyini, yəqin, hər birimiz müşahidə edirik. Bu inkişaf əsasən, siyasi təşkilatlanmadan doğur; maraqlısı budur ki, həmin təşkilatlar içində qanbağına, soy-kökünə bağlı olanları xeyli azdır və ya səs-soraq yaratmağı bacarmır. Bu azlığın içində ulduz tək parlayanlardan biri (bizim üçün başlıcası!) Türk Dövlətləri Təşkilatıdır! Təşkilata üzv dövlətlərin hər birinin tarixi çox qədimə gedib çıxan ortaq dəyərlərlə bir-birinə bağlıdır. Ümumiyyətlə, türkün tarixinə qısa nəzər salsaq, görərik ki, dövlətqurmada, təşkilatlanmada türklər digər millətlərdən həmişə fərqlənib.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin də daim, qardaş ölkələrlə siyasi müstəvidəki əlaqələrə üstünlük verməsi məhz ortaq dəyərlərdən qaynaqlanır. Çıxışlarında hər dəfə qardaş dövlətlərin birgə gələcəyə inamla baxdığını və bunun üçün möhkəm təməlin olduğunu vurğulamışdır: “Bu, bizim ortaq köklərimizdir, dilimizdir, dinimizdir və ortaq maraqlarımızdır”.

Özəlliklə, tarixə yazılacaq Zəfərlə yekunlaşan II Qarabağ Müharibəsi sonrası türk dövlətlərinin daha çox yaxınlığı görülməkdədir; bu da məhz Azərbaycanın qələbəsi ilə bütöv Türk dünyasına yeni perspektivlərin gəlməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, ölkəmizin Türk dünyası ilə qarşılıqlı və sıx bağlarının 2020-ci ildən sonra yeni şəkil aldığı göz qarşısındadır. Bu baxımdan Türküstün coğrafiyasında Özbəkistanla olan hərtərəfli və strateji işbirlikləri diqqət cəlb edir.

Özbəkistan o ölkələrdəndir, Azərbaycanın ədalətli mövqeyini hələ keçmiş Qarabağ münaqişəsi dönəmində dəstəkləyib. 2021-ci il martın 31-də Türk Keneşinin (Türk Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurasının) videokonfrans formatında keçirilmiş qeyri-formal Zirvə görüşündə Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin Azərbaycanı Qarabağın qaytarılması və tarixi ədalətin bərpa olunması münasibətilə təbrik etməsi, həmin ilin noyabrında İstanbulda keçirilmiş Türk Keneşinin VIII Zirvə Görüşündə isə Özbəkistan vəsaiti hesabına Füzulidə böyük məktəbin tikiləcəyini bildirməsi Özbəkistanın daim Azərbaycanın haqq davasında dəstəkçisi olduğunun (və olacağının!) göstəricisidir.

Bu günlərdə - 22-23 iyul tarixlərində həmin uğurlu siyasətin davamı olaraq Özbəkistan Respublikası Prezidenti Şavkat Mirziyoyev, Özbəkistan birinci xanımı Ziroatxon Mirziyoyeva və geniştərkibli Özbəkistan nümayəndə heyətinin Azərbaycana rəsmi səfəri oldu. Əslində, Azərbaycan-Özbəkistan bağları az rastlanan dərin könül bağlarındandır. Ancaq göz önündə tutmaq üçün vurğulaya bilərik ki, ötən il içində Azərbaycan Prezidentinin Özbəkistana üç səfərinin olması möhtəşəm hadisə idi.

Bakı şəhərinə təşrif buyuran Şavkat Mirziyoyev görüş zamanı növbəti dəfə Prezident seçilməsindən sonra ilk dövlət səfərinin Azərbaycana olmasını vurğulayıb. Onu da vurğulayıb ki, “Son 3-4 il ərzində biz Sizinlə birlikdə münasibətlərimizi tamamilə başqa səviyyəyə yüksəltmişik, həmçinin beynəlxalq müstəvidə. Bu, hər yerdə hamı tərəfindən qəbul edilir”.

Bu görüşlər ərzində siyasi, iqtisadi, nəqliyyat, mədəni-humanitar sahələrdə ümumilikdə 20 sənəd imzalanmışdır ki, bunların hər birinin uğurlu töhfələr verəcəyini prezidentlər qətiyyətlə ifadə edib. Özəlliklə, Ş.Mirziyoyevin bu layihələrin nəticələri barəsində söz açarkən “Biz öz istiqamətimizi ən yaxın ölkə olan Azərbaycanla müəyyən edirik və hesab edirəm ki, bu, yeganə düzgün qərardır” deməsi unudulmazdır. Bu, bir daha iki qardaş və dost dövlətin bir-birinə hansı səviyyədə yaxınlıq göstərdiyinin parlaq ifadəsidir.

Azərbaycana rəsmi səfərini işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində davam etdirən Ş.Mirziyoyev ilk növbədə Mirzə Uluqbəy adına 1 saylı tam orta məktəbin açılışında iştirak edib. O, bu məktəbi VIII Zirvə görüşündə vəd etmişdi. Nəhayətində, işğaldan azad edilmiş Füzuli şəhərində 960 şagirdin təhsil alacağı, iki qardaş xalq arasında həmrəyliyin, dostluğun müdhiş örnəyi olan bir təhsil ocağının varlığından söz edirik. Məktəbin adını daşıdığı M.Uluqbəy özbək xalqının fəxarətlə andığı, qürur duyduğu ensiklopedik şəxsiyyət, Əmir Teymurun nəvəsi, XV yüzilin görkəmli astroloqu, elm, dövlət xadimidir. M.Uluqbəydən bəhs edərkən istər-istəməz, iki dövlət arasında yeni bir dostluq körpüsü yaradan, özbək ədəbiyyatına misilsiz töhfələr vermiş, “özbək ədəbiyyatının Şekspiri” kimi tanınan Maqsud Şeyxzadənin qələmə aldığı "Mirzə Uluqbəy” əsərini xatırlayırıq.

Səfərin növbəti dayanacağı isə Türk dünyası mədəniyyət paytaxtı olan Şuşa oldu. Şavkat Mirziyoyev və xanımı Ziroatxon Mirziyoyeva bir sıra tarixi məkanlarla tanış olduqdan sonra Cıdır düzünə baş çəkib. Bu tarixi bir hadisədir. Qarabağa, Şuşaya, Cıdır düzünə Ərdoğandan sonra səfər edən ikinci türk lideri Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevdir. Özlüyündə tarixi səfərə çevrilən bu ziyarətlərin əslində başlanğıcı elə səfərin mahiyyətində yatır.

Görüşlər zamanı hər iki Prezident Bakıda bu ay ərzində 200-dən çox mədəniyyət, incəsənət nümayəndəsinin, aydınların iştirakı keçirilən “Özbəkistan Mədəniyyət Günləri”-ni xatırlatdı. Şübhəsiz, Mədəniyyət Günlərində Azərbaycan tamaşaçısı qardaş özbək mədəniyyət nümayəndələrinin yüksək ustalığına və istedadına bir daha şahid oldu. Keçən il ərzində də Özbəkistanın Daşkənd, Buxara, Nəvai və Səmərqənd şəhərlərində “Azərbaycan Mədəniyyəti və Ədəbiyyatı Günləri” keçirilmişdi. İki ölkə başçısının bu cür tədbirlərin davamlı keçirilməsi ilə bağlı gəldiyi razılıq mədəniyyət sahəsində çox vacib addımdır. Dahi Hüseyn Cavidin dediyi kimi:

Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət,

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!

İki qardaş ölkə başçısının, demək olar, bütün görüşlərində üzərindən sükutla keçilməyən bir məsələ də var: dil məsələsi! İ.Əliyevin 22 iyun 2022-ci ildə Xivə şəhərindəki görüş zamanı azərbaycanca, Ş.Mirziyoyevin isə özbəkcə danışması və “Bizim tərcüməçiyə ehtiyacımız yoxdur” demələri əslində böyük anlam daşıyır. Ortaq türkcəyə gedən yolda dövlət liderlərinin bu cür mövqe sərgiləməsi müstəsna keyfiyyətdir. Ustad Şəhriyarın “Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz, özgə dilə qatsan, bu əsil dil əsil olmaz” sözləri bu məqamda yada düşür...

Bakıdakı görüş zamanı yenə dil məsələsi vurğulandı. Ş.Mirziyoyevin “Bir müddət keçəcək bizə tərcüməçi lazım olmayacaq və ya burada iki dildə danışmağa ehtiyac qalmayacaq. Düşünürəm ki, biz eyni köklərə malikik və bir-birimizlə ortaq dildə danışacağıq” fikirini bildirməsi liderlərin dil məsələsini daim diqqətlə saxladığını və onların qətiyyətini göstərir.

İki qardaş xalqın bir-birinə olan sevgisi, mehr-məhəbbəti qədim gələnəklər üzərində boy verib. XV yüzildə türkcənin bayrağını ucalara qaldıran Əlişir Nəvai Nizami Gəncəvini ustad, özünü isə onun şagirdi bilib. Sonrakı yüzilliklərdə isə Kişvəri, Xətai, Füzuli kimi dühaların Nəvaidən təsirləndiyi görülməkdədir. Özbək xalqının istəkli yazarına çevrilmiş azərbaycanlı Maqsud Şeyxzadə və Azərbaycan türkologiyasına əsaslı töhfələr vermiş (“Divanü Lüğat-it-Türk”ü ilk dəfə dilimizə çevirən) özbək alim Xalid Səid Xocayev uzun yüzillərin sınağından çıxmış könül körpüsünə can verənlərdən olub.

Bu fikirlərdəykən ağlımda Özbəkistan dövlət himninin sözlərinin müəllifi, Özbəkistan Xalq şairi Abdulla Aripovun 1980-ci ildə Azərbaycana gələrkən yazdığı, özbək xalqının Azərbaycana olan sevgisindən yoğrulmuş “Azərbaycan” adlı şeirindən bir neçə misra dolaşır. Və əzbərimdəki kimi (çevrisiz) sizinlə bölüşmək istəyirəm:

Men senday mezbonni topmog‘im gumon,

Sen ham topolmassan menday mexmonni.

Mavjud bo‘lmasaydi olamda agar,

Uylab topar edim Ozarbayjonni.

Müstəqil Azərbaycan Repsublikasının gənc vətəndaşı olaraq eyni soy-kökə malik iki qardaş dövlətin yaxınlığından, möhkəmlənən işbirliyimizdən çox məmnun və sevincliyəm! Düşünürəm ki, M.Şeyxzadənin “Türk milləti” şeirində yazdığı kimi “Bir vaxt ərzə işıq saçanlar bizik” dönəmini çağdaş yüzilliyimizə gətirməli, türk milləti olaraq yenidən ərzə işıq saçmalıyıq!..

Kimsən, haralısan sorursan, ey dost,

Bir vaxt ərzə işıq saçanlar bizik.

Köksümüz içində qaplanlar yatar,

Himalay dağını aşanlar bizik!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

BU GÜN FİKRƏT QOCANIN ANIM GÜNÜDÜR

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Ömrü maraqlı keçən insanların özləri də maraqlı olurlar. Onlarla ünsiyyətdə olmaq, söhbətlərini dinləmək adama başqa bir ləzzət verir...

Xalq şairi Fikrət Qocayla ABŞ-ın İndiana ştatının İndianapolis şəhərində, qızı Günay xanımın evində tanış olmuşduq. Tale elə gətirib ki, iki il ardarda, avqust ayında onunla İndianada bir neçə gün birlikdə istirahət etmişik...

Zəngin dünyagörüşlü, ağsaqqal təfəkkürlü, müdrik insan idi. Danışmağı xoşlamasa da, onunla dil tapıb, xeyli söhbət edə bilmişdim. Birlikdə keçirdiyimiz günlər elə yaddaqalan olub ki, bu gün də o günlərin xatırlayanda mənəvi zövq alıram...

 Dünyanın bir çox ölkəsinə yaradıcılıq səfərlərinə getmiş Xalq şairi Fikrət Qocanın da həyatında maraqlı hadisələr az olmayıb. Bəlkə də bütün bunlardan çoxları xəbərsizdir. Odur ki, bir neçəsini sizinlə bölüşmək istəyirəm...

Kubaya, Karib dənizindəki adalardan birindəki Varadero kurort şəhəhərinə yaradıcılıq səfərinə yollanan SSRİ Yazıçılar İttifaqının məsul vəzifəli şəxslərinin arasında o da var idi. Hava isti olduğundan qərara gəlirlər ki, Karib dənizində çimib sərinlənsinlər. “Novıy mir” jurnalının baş redaktoru, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Serqey Naravçatov və Altay vilayətindən, şair Erikmen Palkin də onunla birlikdə çimməyə gəlirlər. Fikrət Qoca Karib dənizinə tullanmağı ilə nəhəng bir akulanın ona tərəf üzdüyünüi görür və cəld sahilə çıxır. Üstündən bir az keçəndən sonara Fikrət Qoca yenidən dənizə girmək istəyəndə Naravçatov ona yalvararaq deyir- "Fikrət, Allah xatirinə girmə. Geri dönəndə mən söz tapıb izah edə bilməyəcəm. Axı mən necə deyəcəm ki, Fikrəti akula yedi?"..

Sakit okeanın cənub-qərbində yerləşən Qvineya dövlətində yaradıcılıq ezamiyyətində olan dəstəni adamyeyənlərin- vəhşi qəbilənin yaşadığı əraziyə ekskrusiyaya aparırlar. O dövrün məşhur “KVN”çilərindən, Lunderin də olduğu həmin dəstənin tərkibində Fikrət Qoca da var idi. Dəstəyə yerli bir gənc bələdçilik edirmiş. Ölkə rəhbəri vəhşi qəbilələrə adam əti yeməyi qadağan etsə də, getməmişdən öncə hər ehtimala qarşı onlara möhkəm tapşırmışdılar ki, hava işıqlı ikən geri qayıtsınlar. Dəstə vəhşi qəbiləyə yaxınlaşanda bələdçi sağ tərəfində qadınlar, sol tərəfində isə yarıçılpaq kişilər dayanmış qəbilə başçısıyla öz dilində nəsə danışıb, gələnləri qəbilə rəhbərinin yanında əyləşməyə dəvət edir.

Qadınlardan biri ocağın üstündəki dəmir lövhədə nəsə qovurub qəbilə rəhbərinə verir, o da ovuc-ovuc ağzına atıb ləzzətlə təam edirdi. Qonaqlar ona yaxınlaşanda görürlər ki, başçının yediyi iri meşə qarışqalarıdır. Lunderin ağbəniz, dolu bədənli olduğunu əsas gətirən Fikrət Qoca ona- "Mən qorxmuram, arıq- çəlimsiz adamam. Yəqin ki, könüllərinə adam əti düşsə səni tutub yeyəcəklər"- deyərək zarafat edir. Lunderin qorxudan rəng verib-rəng aldığını görən şair bayaqdan qəbilə başçısıyla danışan bələdçini göstərib tərcüməçiyə dillənir:- Bələdçidən soruş gör, o, nə deyir?

Bələdçiylə danışan tərcüməçi üzünü dəstəyə tərəf tutub söyləyir:- "Başçı deyir ki, adam əti qadağan olunandan ağzımızın dadı da itib. Kaş dünən gələydiniz, yaxşı meymun ətimiz var idi"...

Bəli, Fikrət Qoca maraqlı taleh yaşadığı kimi, Azərbayacan ədəbiyyatında, eləcə də mədəniyyətində silinməz izlər buraxan şairlərdəndir. Onun əsərləri kimi, sözlərinə bəstələnən mahnılar da maraqlıdır və heç zaman unudulmayacaq...

Yaşasaydı avqustun 25-i Xalq şairinin 88 yaşı tamam olacaqdı. Artıq iki ildir ki, aramızda yoxdur. Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

Ötən il bu gün Beynəlxalq Türk Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə apardığı elmi arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə İltəriş Xaqana məxsus abidə kompleksi aşkar edilməsi xəbəri gündəm təşkil edirdi. Bu münasibətlə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının əməkdaşı Aida Eyvazlı ətraflı məlumat hazırlamışdı.

Beynəlxalq Türk Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə apardığı elmi arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Monqolustanın Arxanqay bölgəsinin Nomqon düzündə İltəriş Xaqana məxsus külliyənin – abidə kompleksin aşkar edilməsi, çox şübhəsiz, türk dünyası üçün olduqca əlamətdar hadisədir.

Kompleksin ümumi sahəsi 49x41,5 m-dir. Qərbdən şərqə doğru oval formada yerləşən külliyə ətrafında xəndək qazılmış, torpaq qalaqlanaraq qala inşa edilmişdir. Kompleksin qərb tərəfində, ərazinin ortasında dəlikli daş küp (mehrab), daş insan fiqurları, iki balası olan şir heykəli, iki qoyun heykəli var. Kompleksin girişindən şərqə doğru 51 balbal daş yan-yana düzülüb. Onların arasında beş balbal daşında Göytürklərin Aşina sülaləsinə aid “dağ keçisi” rəmzi müəyyən edilib. Bundan əlavə, kompleksdə ibadət yerinin olduğunu sübut edən kərpic qalıqları və yola sərilən gil örtük mövcuddur. Aşkarlanan daş kitabənin yuxarı hissəsi və onun tısbağaşəkilli bünövrəsi ibadət yerinin qarşısında aşkar edilib.

Və ən əhəmiyyətlisi: Tapılan qiymətli əsərin hər iki tərəfində 12 sətir qədim türk yazısı, üçüncü tərəfində isə əski soqd qrafikası vardır. Kəşfdə iştirak edən alimlər abidənin mətnindən “Tanrı”, “Türk”, “Kutluq”, “Tümen” kimi bir sıra sözləri oxuya biliblər. Abidənin mətnindən əldə edilən məlumatlara əsasən, Nomqon kompleksinin Göytürk Xaqanlığını yenidən qurmuş Kültegin və Bilgə Xaqanın atası İltəriş Kutluq Xaqana ithaf edildiyi qənaətinə gəlinmişdir. Bundan əlavə, bu külliyə “Türk” adının ilk dəfə çəkildiyi Göytürk dövrünün ən qədim yazılı abidəsi kimi qəbul edilir. Ümumilikdə Nomqon kompleksi bütün xüsusiyyətlərinə görə Bilgə Xaqan və Kültegin komplekslərinə bənzəyir.

Nomqon yazısı olan abidənin yuxarı tərəfində əjdaha formasında iki canavar başı həkk olunub. Məlumdur ki, Taspar Xaqan, Bilgə, Kültegin və digər abidələrin zirvəsində xaqanlıq rəmzləri olan bu cür əjdaha şəklində, qurd başlı cizgi çəkilmişdir. Nomqon abidəsinin də Orxon abidələri kimi Göytürk dövləti üçün əhəmiyyətli bir abidə olduğu anlaşılır.

Qeyd edək ki, Akademiya Nomqon qazıntılarının nəticələrinə dair elmi nəşr hazırlayacaq və Türk dövlətlərinin paytaxtlarında təqdimatını keçirəcək.

Akademiyadan onu da bildiriblər ki, Monqolustanda Göytürk dövrü abidələrinin qazıntıları gələcəkdə də davam etdiriləcək. Məlumat üçün bildirək ki, Nomqon düzündə qazıntı işlərinə 2019-cu ildə başlanılıb. “Covid-19” pandemiyası səbəbilə iki ildir fasilə verilən “Nomqon” ortaq qazıntıları 2022-ci ilin iyul ayında yenidən bərpa edilib. “Nomqon-2022” ortaq qazıntılarında Beynəlxalq Türk Akademiyasının işçi qrupuna Akademiyanın prezidenti Darxan Kıdırəli, arxeoloqlar Napil Bazılxan və Nurbolat Bogenbayev daxil edilib, Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun Arxeoloji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Dəmdinsurengin Tseveendorj (1949-2022) isə məsləhətçi-arxeoloq olaraq iştirak edib. Bununla yanaşı, Monqolustan Elmlər Akademiyasından Prof. Dr. Altangerelyn Enkhtor, arxeoloqlar Tserenkhandyn Buyankhishig, Gonchigyin Batbold, Narantuyagyin Tsengel və Munkhsaikhany Uuqanbayar tədqiqat heyətində yer alıb.

Bundan əvvəl də Türk Akademiyası Monqolustanda Şiveet-ulan abidəsində arxeoloji qazıntılar aparıb. 2016-cı ildə adı çəkilən vadiyə xüsusi arxeoloji ekspedisiya təşkil edib. Kutluq Xaqan dövründə tikilmiş mərasim kompleksində türk tayfalarının damğaları və müxtəlif tarixi əşyalar müəyyən edilib Bu tədqiqatların davamı olaraq 2019-cu ildə başlanan Nomqon arxeoloji qazıntıları nəticəsində İltəriş Xaqana həsr olunmuş kompleks aşkar olunub.

Həqiqətən də Beynəlxalq Türk Akademiyasının gördüyü işlər təqdirəlayiqdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ölsəm bağışla, amma unutma…”

Yay tətilini faydalı keçirmənin ən gözəl yolu film izləmək və kitab oxumaqdır məncə. Düzdür hər kəsin zövqü müxtəlifdir, bir çoxu köhnə Azərbaycan filmlərini "müasir" xarici filmlərə dəyişir. Ancaq mənim üçün köhnə filmlərin yeri başqadır. Hələ mövzusu müharibə olan filmləri əvvəllər izləyəndə çox da təsirlənməzdim, lakin indi hər müharibə filmi məni 3il əvvələ aparır. Elə bu film kimi. Fəxrəddin Manafovun həyat verdiyi baş qəhrəman müharibədən qalib qayıdır,  ancaq üzündə sevincdən əsər-əlamət yoxdur. Gözləri yorğun və daim

intizardadır. Dəfələrlə filmdə təkrarlanan bir cümlə də var, “biz cəbhədə vuruşanda onlar burada özləri üçün kef çəkib". Həə, bu indi də belədir, vətən üçün vuruşanlara bəzən  yer tapılmaz, yarlar yaralar açar, yaşanılacaq hayatlar yarım qalar. Bəlkə filmi izləyənlərin çoxu deyəcək ki, hər nə olursa olsun, Yusif atasının qisasını pulla almamalı, evli qadını qaçırtmamalıydı. Axı bu, el gözündə düzgün deyil. Bəs elin gözü hərbidə vuruşan adamın nişanlısını başqasına verəndə, Sovetə qarşı, harın məmurların özbaşınalıqlarına qarşı niyə yumulu idi? İllərlə zülm, əzab və cəfa içində yaşamaqdansa Yusif kimi son günlərini "kantuziyalı halda" hər şeydən bixəbər yaşamaq daha yaxşıdır.

Bir sözlə, mən bəyəndiyim filmdən söz açdım, baxsanız da sağ olun, baxmasanız da.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı şair, publisit Əkbər Qoşalının “Kurmanqazı - Ulu Qazax sənətkarının adı Qarabağ torpağında!” yazısını oxucularına təqdim edir.

Ötən ilin elə bu vədələrində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin qardaş ölkənin “Bİ-Group” Holdinqi tərəfindən Füzuli şəhərində uşaqlar üçün inşa ediləcək Kurmanqazı adına Yaradıcılığın İnkişafı Mərkəzinin layihəsi ilə tanış olmaları tarixi anlar idi. Füzuli şəhərində Yaradıcılıq Mərkəzinin tikintisi layihəsi Qazaxıstan Prezidentinin şəxsi tapşırığı əsasında qısa müddət içində hazırlanıb. Artıq 2 ha ərazidə məkan müəyyən edilib. Orada çağdaş memarlığa və Füzuli şəhərinin baş planına uyğun binalar, amfiteatr inşa ediləcək. Mərkəzdə uşaqların yaradıcılığını üzə çıxarmaq və inkişaf etdirmək üçün hər cür ortam olacaq.

Gəlin Qazax bavurlarımızın klassik bəstəkarı, instrumentalist və ulu el sənətkarı

Kurmanqazını yaxından tanıyaq: Kurmanqazı Sağırbayulı (Kurmangazy Sagyrbayuly (1823–1896) Bökey Ordasında (indiki Qazaxıstan Respublikasının Günbatar Qazaxıstan vilayətinin Bökeyorda rayonunda) kasıb Sağırbayın ailəsində anadan olub. Qazax xalqını təşkil edən üç jüzdən “Kiçik jüz”ün Bayulı nəslinin Qızılqurd tirəsindəndir. O, hələ uşaq yaşlarındaykən dombra çalmağa başlayıb. Kurmanqazıda erkən yaşlarından musiqiyə qarşı duyulan böyük həvəs və vurğunluq atası tərəfindən birmənalı qarşılanmasa da anası sevimli oğluna dəstək durub. Parlaq şəxsiyyət və güclü iradə sahibi olan Alka xanım oğlunun musiqiyə olan sevgisini düzgün dəyərləndirib, ona inanıb.

Kurmanqazının uşaqlığı çətin ortamlarda keçib (Ağır yoxsulluğun təsiri altında o, bir müddət (4 il) çobanlıq etməli olub). Bununla belə, Kurmanqazı doğma auluna gələn küyşiləri (musiqiçiləri) həvəslə dinləyirdi. O, qoşasimli dombranın səsinə aşiqdi; o, böyük çölün parlaq musiqiçisi Sokir Eszhanı dinləməkdən doymur, onun dombrasının “dil”ini, “din”ini anlayır, ona dərin vurğunluq içində, öz xəyallarını qururdu. Kurmanqazının doğma auluna gələn küyşilər sırasında ünlü küyşi Uzaközəlliklə seçilirdi və məhz o, gənc Kurmanqazının musiqiyə böyük marağını fərq edir, onun gələcəkdə parlaq sənətkar ola biləcəyinə inanır. Beləliklə, Kurmanqazı 18 yaşında doğma aulunu tərk edərək, (necə deyərlər, bir növ) dərvişanə yaşama – köçəri küyşinin “sərsəri həyat”ına başlayır. O, Bayjuma, Balamaysan, Baybaktı, Yesjan və Şerkeşkimi (o dövrün) ünlü dombraçılardan dərs alaraq, ustalığını inkişaf etdirməyə davam edir. Kurmanqazı ustadı Uzak ilə yaxın-uzaq ellərdəki müxtəlif sənət yarışlarında iştirak edir və görkəmli dombraçılar sırasına yüksəlməyi bacarır.

Kurmanqazının “Kişkentay” (“Кішкентай” – “Kiçik”) adlı ilk küylərindən (bəstələrindən) biri xalq üsyanına həsr olunub. O, xalqdan qopuq yaşayan, xeyirxahlıq damarı olmayan varlıları açıq tənqid etdiyi üçün təqib olunurdu. Haqsevər sənətkar bir neçə dəfə həbsə atılsa da, təslim olmayıb. O, Uralsk, Orenburq (və bəzi qaynaqlara görə İrkutsk) şəhərlərinin qazamatlarında tutulub (Onu da vurğulayaq ki, adıkeçən şəhərlərdə o vaxtlar qazaxlar və digər türk xalqları üstünlük təşkil edirdi. Qazaxıstan respublika olaraq qurulanda ilk paytaxtı Orenburq olub). Öz sənətkar həyatı boyunca, özəlliklə gənclik illərində təhqir və təqiblər görmüş Kurmanqazı bəstələdiyi“ Alatau” və “Sarıarka” küylərində (mahılarında) xalqın azadlıq düşüncələrini, qazax ellərinə dərin məhəbbətini təcalla etdirib.

Kurmanqazı Sağırbayulının davamçısı – Urallı jurnalist və şair Nikita Saviçev “Uralskiyevoyskovıyevedomosti” qəzetində yazırdı: “Sağırbayulınadir musiqi ruhuna sahibdir və əgər o, Avropa təhsili alsaydı, musiqi dünyasının bir saylı ulduzu olardı”...

Kurmanqazı 1862-ci ildə həmyerlisi – başqa bir böyük kuyşi Dəuletkerey ilə görüşüb, tanış olur. Hər iki dombra improvizəçisi bir-birini nəzərəçarpacaq dərəcədə təsirləndirib. Təsadüfi deyil ki, Kurmanqazı Dəuletkereyin “Bülbül” bəstəsini öz repertuarına daxil edib.

“Sınıracam”, “Sabah gedəcəm”, “Kisən akkan”, “Həbsxanadan qaçıb”, “Araba vurdu” və b. mahnılar Kurmanqazının ünlü əsərlərindəndir...

***

Kurmanqazının beşinci babası (çox güman ki), Baltabaylar nəslindən olan sənətkar olub. Onun yeddinci babası Ərşi isə odlu-alovlu danışığı, bəlağəti, natiqliyi ilə seçilən bir insan kimi tanınıb. O, Beriştirəsi ilə də sıx qohumluq bağlarına malik olub. (Qazax elinə qıraqdan basqılar zamanı igidliyi ilə seçilən Ağatay Batırın adı Beriş tirəsinin şüarı sayılıb; o vaxtdan Ötəmişbi, Mahambet Ötemisulu, İsatay Taymanulı təkcə Beriştirəsinin deyil, bütövlükdə qazaxların şərəfli oğulları olaraq sevilib).

Sənətkar fiziki ömrünün son illərini də şagirdlər tərbiyə etməyə və habelə ovçuluğa həsr edib. O, indiki Həştərxan vilayəti, Volodar qəzasının Altınjar şəhərində vəfat edib. Ruhu şad olsun!

Sənətkarın doğulduğu rayon hazırda onun şərəfinə Kurmanqazı adlanır. Qardaş Qazaxıstanın böyük oğlunun adı, onun vəfatından 126 il sonra Türk dünyasının, başqa bir böyük sənətkarı – Şərqin qüdrətli söz ustadı Füzulinin adını daşıyan rayonda da əbədiləşdirilir. Qazaxıstanın Qafqazdakı bavuru Azərbaycanın Füzuli şəhəri 44 günlük Vətən müharibəsinin gedişində (17 oktyabr 2020) azad olunan ikinci şəhərimizdir.

Kurmanqazı adına Yaradıcılığın İnkişafı Mərkəzində Füzulinin gələcək şən sakinləri, yetənəkli balalarımız dörd istiqamətə yararlana biləcək:

musiqi – vokal və xor oxuma;

çağdaş texnologiyalar;

sənət və yaradıcılıq (dulusçuluq, heykəltaraşlıq) və

idman, xoreoqrafiya...

Qardaşlığımıza xeyirli-uğurlu olsun! Belə bir düşüncəyə gəlmək, fikir hasil etmək, layihələndirmə aparmaq və gerçəkləşdirmək özlüyündə xeyirdir, uğurdur.

Paralellər

Kurmanqazının həyatı çox mürəkkəb idi, o, yeniyetmə və gənc yaşlarındaykən doğru ilə yanlışı ayırmağa, həyatda fəal mövqe tutmağa çalışırdı. Onun yeniyetməlik, gənclik illəri Çar Rusiyasının həyata keçirdiyi müstəmləkəçilik siyasətinin tüğyan etdiyi, qanlar axıdıldığı illərə düşmüşdü.

O, taleyin sərt üzünə sənətin gücü ilə çıxırdı.

Kurmanqazının həyat eşqi tükənməzdi və bu tükənməzliyi tərənnüm edirdi.

Kurmanqazının sənətkar şəxsiyyəti onun konseptual musiqiçi olması ilə səciyyələnir. Yalnız öz dövrünə qapanıb qalmamaq, nəsillərin taleyinə təsir edən  hadisələri, tarixi, çağdaşlığı və gələcəyin üfüqlərini öz yaradıcılığında təcalla etdirmək Kurmanqazının mənəvi təlabatına, sənətçi təbiətinə xas özəllik idi.

Kurmanqazının sənətkarlığı, onun malik olduğu sənətkar hünəri, ülvi ruhu yalnız özünü ifadə etmir, onu yetirən mühiti, mənsub olduğu xalqın mənəvi zənginliyini göstərir. Kurmanqazı təkcə öz sənəti ilə deyil, həm də Ömrü ilə doğma xalqının bütün keyfiyyətlərini, keşməkeşli dönəmlərdə xalqı diri tutan ruhu, xəlqi cəsarəti təcəssüm etdirir. Onun haqqında belə deyilir: şeirdə Məhəmbət (M.Ötəmişulu) kimi, elmdə Şokan (Ş.Vəlixan) kimi, döyüş meydanında Kenesarı (K.Kasımulı; xan) kimi şan-şöhrətə, var-dövlətə aldanmadan mərd yaşadı...

Füzili şəhərinin, Qarabağın, Azərbaycanın da taleyi keşməkeşli olub. Bəzən bir insanın ömrü bir şəhərin, ölkənin taleyinə oxşaya bilər. (Türk dünyası bir bütövdür, bizim ortaq keçmişimiz olduğu kimi ortaq gələcəyimizi düşünməyimiz, belə düşüncələrimizi gerçəkləşdirmək haqqımız var)! Şəhərlərin, ölkələrin və qardaşlığın (!) ömrü şəxsiyyətlərin, sənətkarların ömrü ilə zənginləşir, üfüq ötəsinə uzanır... Sənətkarlarımız, aydınlarımız kimi, şəhərlərimiz, Qarabağımız, Azərbaycanımız da çətin günlər yaşayıb, amma sınmayıb, dirəniş göstərib, hünər göstərib və Zəfər qazanıb. Qardaş Qazax xalqının mübariz sənətkar oğlunun adı Füzuli şəhərindəki yeni mədəniyyət ocağına çox yaraşacaq! Orada yetişən, qanadlanan yeniyetmə və gənclər Füzulinin, Qarabağın, Azərbaycanın gözəlliklərini bütün Türk dünyasına yayacaqdır!

Heç nə təsadüfi deyil! Azərbaycan Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin Qazaxıstanın ən yüksək dövlət təltifi “Altın kıran” (“Qızıl qartal”) ordeni ilə təltif olunması da özündə rəmzlər və dərin məna daşıyır. Qardaş ölkənin ən yüksək ordenini dövlət başçımıza təqdim edərkən Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev bu qürurverici tarixi sözləri dedi: “Qazaxıstanda Sizi görkəmli dövlət xadimi, bütün dünyada Azərbaycanı tarixi Zəfərə, Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə tam müvafiq olaraq ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsinə gətirib çıxarmış şəxsiyyət kimi tanıyır, ehtiram bəsləyir, hörmət edirlər. Bu münasibətlə Sizi bu gün şəxsi görüşümüz zamanı təbrik etmişəm. Siz dövlətlərimiz arasında çoxtərəfli, çoxşaxəli əməkdaşlığın inkişafına böyük töhfə verirsiniz. Bütün qazax xalqı adından ehtiram əlaməti olaraq bu gün Sizə “Altın kıran” ordenini təqdim etmək istərdim”.

Dövlətlərimiz, dövlət başçılarımız var olsun!

Altın kıranın – Qızıl qartalın qanadlandığı göy üzü heç vaxt qaralmasın,

üfüqü heç vaxt daralmasın!

Füzulinin və Kurmanqazının ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Nəsr zamanıdır, sizlərə Məmməd Məmmədlinin “Zülmətdən doğan günəş” hekayəsi təqdim olunacaq.

Həyəcanla videonun başlanmasını gözləyirdim. Bilirdim ki, əməliyyata hazırlıq gedir. Gözüm tez-tez qolumdakı SEİKO saatında idi. Dörd dəqiqədən sonra kameranı yandırdılar. Əməliyyat otağında həkimi, beş nəfər köməkçisini və ağrıdan əziyyət çəkən yoldaşımı gördüm. Qadınların necə bir ilahi varlıq olduğunu həmin gün anladım.

***

Divanda uzanıb televizora baxırdım ki, yoldaşım otağa girdi:

– Aşkito, ürəyim sıxılır, elə bil havam çatmır.

– Onda gedək oppalara. Havaya çıxan kimi əhvalın yüksələcək.

– Kofe?

– Hə, gedək bulvarda kofe içək. Həm də dəniz havası udaq. İndiki halında gəzmək sənə hava-su kimi lazımdı.

Ömüşümün əhvalı pozulanda həmişə ona meşə fındıqlı kofe alıram. Özümə də birini götürürəm, amma yanında mütləq siqaret olmalıdır. Amma tüstü yoldaşıma pis təsir edir. Əlimi alışqana atan kimi o, məndən aralanır. O qədər kənara çəkilir ki, qıraqdan baxan bizim bir yerdə olmadığımızı düşünür.

Həmin gün hava şaxtalı olmasa da, külək belimi xəncər kimi kəsirdi. Ancaq hərəkət etdikcə bir tərəfdən qızınırdıq. Dəniz vağzalından gəzə-gəzə, sahilboyu “Dəniz Mall”a doğru getdik. Mən aradabir dayanıb fotokamera ilə xəzrinin üzünə duran zeytun və şam ağaclarını çəkirdim. Küləyin qəzəbinə gələn zeytun ağaclarışəkildə saçyolan qadınları xatırladırdı.

– Aşkito, soyuqdu, sonra çəkərsən, – yoldaşım arxasını küləyə çevirib kapüşonun altından məni səslədi.

Sürətimizi artırdıq və bulvarın adamsız xiyabanları ilə gəzə-gəzə Xalça muzeyindən sola burulduq. “Dəniz Mall”a daxil olanda bayırdakı soyuq yanvar ayını tamamilə unutduq, canımız qızdı, həm də içəridə təşkil olunan konsert proqramını izlədik. Sonra geyim dükanlarını gəzə-gəzə birinci mərtəbədəki kafedən yoldaşımın çox sevdiyi meşə fındıqlı qəhvə sifariş verdik. Ofisiant əlində kağız stəkana süzülmüş iki ətirli qəhvəni gətirən kimi yoldaşımın dodağı qaçdı.

– Ömüş, soyuqda kofe içməyin ayrı ləzzəti var ha, – dedim.

O da gülümsəyərək gözlərimə baxdı:

– Mən bilirəm sən nəyə görə onu bayırda içmək istəyirsən...

Dəniz tərəfdəki çıxışdan keçib yenidən yanvar ayına düşdük. Bir cüt göyərçin əlimizdə yem olduğunu zənn edib yanımıza qondu. Yoldaşım çevrilib onlara baxdı:

– Göyərçinləri heç sevmirəm, – deyəndə təəccübləndim.

– Nə üçün? – deyib əlimi alışqana atdım.

– Yaraşıqlı deyillər, görünüşləri pisdi, həm də çoxdular.

Bu zaman bir qağayı başımızın üstündə dövrə vurub üzü dənizə tərəf süzdü. Onun incə manevr etdiyini gözü alan yoldaşım nazla başını quşun getdiyi səmtə çevirdi.

– Amma qağayı... səviyyədir, görürsən necə incə quşdur?

– Bəs sən onun ayaqlarına fikir vermisən?

– Yox, necədir ki?! – təəccüblə məndən soruşdu.

– Ördək kimi ayaqları var, – deyib siqareti yandırdım.

Dalğaların sahilə çırpıldığı yerdə qağayılar qayaların üstündə qanadlarını açıb, lələklərini küləkdə qurudurdular. Bir neçəsi başımızın üstə dövrə vurur, sürahiyə, skamyalara qonub, qışqırışa-qışqırışa adamlardan yem istəyirdilər. Bizi görən kimi yan-yörəmizə yığışdılar.

– Gəl sənin qağayılarla şəklini çəkim, – deyib yoldaşımı fotokameramda kadra aldım.

Bir-iki foto çəkmişdim ki, ömüşüm əlləri ilə qarnını tutub həyəcanla mənə baxdı. Üzündəki ağrılı ifadədən narahat olsam da, ürəyimə ipisti sevinc doldu. Hava qaralmamış taksiyə minib evə qayıtdıq. Pilləkənləri qalxanda yoldaşımın yenidən sancısı tutdu. Birtəhər mənzilə çatdıq, divanda əyləşib vaxtı gözlədik. Gözüm saatda idi...

Yaşyarım olanda anamın mənə südlü manna sıyığı yedirtməsi yadıma düşdü. Eyvanda balaca “zayçik” taburetdə otuzdurub, özü də qapının arasında çöməlmiş halda, qaşıqla götürdüyü sıyığı üfürə-üfürə quş balasını yedirdən təki ağzıma qoyardı. O vaxtdan sevirəm bu yeməyi. Yəqin, mannaya görə bu epizod hələ də xatirəmdən silinməyib.

Yoldaşımın ağrıdan zarıldaması məni uşaqlıq xatirələrimdən ayırdı. Hiss etdim ki, vaxtdı. Ömüşüm bir anlıq ağrısını udaraq həyəcanqarışıq təbəssümlə üzümə baxdı:

– Aşkito, məni doğum evinə apar... deyəsən, bəbiş gəlir...

Cəld paltomu geyinib həyətə düşdüm. Binanın qarşısında dayanan taksilərdən birini blokun qarşısına çəkməyi xahiş etdim. Çox həyəcanlı idim. Necə də olmayım, axı ilk övladım dünyaya gəlirdi. Allahdan qızımın sağ-salamat dünyaya gəlməsini istəyirdim. Pilləkənləri qaça-qaça mənzilə qalxdım. Ömüşüm paltosunu geyinib dəhlizdəki oturacaqda məni gözləyirdi.

Qapını arxamızca bağladıq. Qolundan tutdum, mərtəbələri asta-asta endik.

Maşın doğum evinə yol aldı. Bizi qarşılayan tibb bacısı həkimə zəng vurub ömüşümü doğum otağına aparanda mən ödəniş etmək üçün kassaya yaxınlaşdım. Qolumdakı "SEİKO" saatına baxdım, 18:30-u göstərirdi. On dəqiqədən sonra həkim gəldi. Gözləri axırdı. Elə bil bütün sutkanı oyaq qalmışdı. Yaxınlaşıb yoldaşımın adını və soyadını dedim. “Həkim, bəbişimə kömək edin gəlsin” – deyəndə sönük bir təbəssümlə üzümə baxdı və bir söz demədən əməliyyat otağına qalxdı.

Doğuşu monitordan canlı izləmək üçün məni birinci mərtəbədəkı xüsusi otağa dəvət etdilər. Həyəcanla videonun başlanmasını gözləyirdim. Bilirdim ki, doğuşa hazırlıq gedir. Gözüm qolumdakı "SEİKO" saatında idi. Dörd dəqiqədən sonra kameranı yandırdılar. Əməliyyat otağında gözlərindən yuxu tökülən həkimi, beş nəfər köməkçisini və ağrıdan əziyyət çəkən ömüşümü gördüm. Qadınların necə bir ilahi varlıq olduğunu həmin gün, yanvarın 15-də anladım.

Nədənsə videonun səsini almışdılar. Bir gözüm həkimdə, o biri gözüm yoldaşımda qalmışdı. Onların hər bir hərəkəti mənimçün bir möcüzə idi. Elə bil səssiz kino izləyirdim. Bir anda gözlərimin önündən XIX əsrin sonlarında Lümyer qardaşlarının nümayiş etdirdiyi “Qatarın La-Syotaya gəlişi” lentiötüb keçdi. Mən də o dövrün insanları kimi qorxuyabənzər həyəcan hissi keçirirdim. “Aha, deyəsən, bəbiş gəlir. İndi ata olacam!” – işıq sürətilə düşündüm. Bəbişin başı görünəndə sevinməyə macal tapmamış yerimdə donub qaldım – həkim huşunu itirib, yerə yıxılmışdı. Bu zaman ekran ağardı, elə bil içərini duman basdı. “Nə baş verir orda?” – özümdən ixtiyarsız qışqırdım…

Görüntü yavaş–yavaş bərpa olunanda əməliyyatxanadakıların qorxu içində dağılışdığını gördüm. Ağappaq işıq zərbəsi çaxnaşma yaratmışdı. Yuxarı mərtəbədəkilər klinikanı tərk etməyə başlayanda təşviş dalğası mənə çatdı. Dəli kimi yuxarı götürüldüm.

Dəhlizdə bəbişin çığırtısı binanı tərk etməyə tələsən adamların səsinə qarışmışdı. İçəri girdim. Həkim yerdə sərili vəziyyətdəydi. İşıqlı dünyada gözünü açmağa qorxan qızımı qollarını özünə sıxıb çığıran yerdə görəndə ürəyim bir az rahatlaşdı. Möcüzə! Qızım həkimin köməyi olmadan, özü gəlmişdi dünyaya. Sevincimdən yoldaşımı səslədim:

– Ömüş!

Yoldaşım cavabında:

– Aşkito, uşaq necədi? – deyib zəif və narahat səslə xəbər aldı.

– Yaxşıdı, ömüş... – diqqətlə uşağa baxıb, – amma bir az qəribə görsənir – dedim.

– Bəbişi mənə göstər!

Uşağı əlimə alıb, göbəyini kəsmək üçün yan masada gözümlə kəsici bir alət axtardım. Qızımı əlimdən yerə qoymadan o biri əlimlə həkim qayçısını götürdüm. Göbəyini kəsib, yanağından öpdüm.

– Bu, bizim bəbişdi? Gözləri çox iridi, yupyumrudu, həm də bir-birindən çox aralıdı. Normal deyil elə bil…

– Ver mənə, qızımı görmək istəyirəm.

Uşağı qucağına qoyanda yoldaşım onu əlinə alıb bağrına basdı. Uşaq anasını tanıyırmış kimi səsini kəsdi.

– Əlbəttə, bizim bəbişdi, Günəşim mənim!

– Ömüş, klinikadakılar gediblər. Burda bizdən başqa heç kəs qalmayıb, – dedim.

Günəşi mələfə ilə bələdim, sonra da paltomu əynimdən çıxarıb onu arasına qoydum, yaxşıca bükdüm ki, soyuq dəyməsin. Yoldaşım qolumdan tutdu və biz asta-asta pilləkəni endik.

Bayıra çıxanda artıq gecə idi. Səhərdən əsən dəli külək binaların arasında qıvrılıb ərimişdi. Soyuqdan donan yoldaşım özünü mənə sıxdı:

– Aşkito, evimizə üçlükdə qayıdırıq...

Başımı yuxarı qaldıranda gözlərim qamaşdı. Havada fırlanan yadplanetli kosmik gəmi üzümüzə şəfəq saçırdı. Soyuq yanvar ayında qəlbimi isidən bu işıq lopası həyatımı büsbütün dəyişdi. Çünki o, bizə Günəşi hədiyyə etmişdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.08.2023)