Super User
DÜNYA ƏDƏBİYYATI - Barbara Uolkerin “Dişi canavar” hekayəsi
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Tərcümə saatıdır, sizlərə Barbara Uolkerin yaradıcılıq nümunəsi təqdim ediləcək. “Dişi canavar” hekayəsini dilimizə Alsu çevirib. Olsun ki, bu, 93 yaşlı yazıçının azərbaycanlı oxucularla ilk görüşüdür.
Barbara Uolker ruhanilik, feminizm və mifologiyaya dair kitabları ilə tanınan amerikalı yazıçıdır. 1930-cu il, iyulun 2-də dünyaya gələn B.Uolkerin həm də toxuculuğa və sənətkarlığa dair kitabları var. Doğulduğu Pensilvaniya ştatında jurnalistika üzrə təhsil alan yazıçı 1970-ci illərdə zorakılığa məruz qalan qadınlara kömək edən yerli Qaynar xətdə xidmət edərkən feminizmlə maraqlanıb. Uolker təhsilini bitirdikdən sonra dinlərin müqayisəsi, mifologiya və feminizmlə bağlı araşdırmasını davam etdirib və bu, onun ən məşhur əsərlərini – “Qadınların miflər və sirlər ensiklopediyası”, “Qadınların ritualları”, “Tarotun sirləri: mənşəyi, tarixi və simvolizmi”, “Tac: yaşlı, hikmətli və güclü Qadın”, “Feminist nağıllar”ı yazması ilə nəticələnib. Amerika Humanist Dərnəyi 1993-cü ildə onu “Humanist qəhrəman” adlandırıb və 1995-ci ildə “Tarix yaradan qadınlar” mükafatını alıb.
DİŞİ CANAVAR
hekayə
Canavarlara sitayiş Avropanın bütpərəst qəbilələrinin dövründən, onlardan bəzilərinin qurda müqəddəs totem kimi pərəstiş etməsindən başlayıb. “Qurd”un nəsil adı olaraq günümüzə gəlib çıxması bunu sübut edir. Qurd totemli qəbilələrin üzvləri canavar dərisi geyinir və canavarı imitasiya (təqlid) edən rəqslərlə ritual olaraq özlərini heyvan ruhlarına çevirirdilər.
Yunan mifologiyasında tanrı Zevsin də canavar formasına çevrilməsi təsvir edilir. Xristian hakimiyyətləri tərəfindən “şeytanlaşdırılan” canavara inam orta əsrlərdə likantropiya (qurda çevrilən insan) haqqında xurafatlara səbəb olur. Bu da canavarları mənfi obraz kimi əks etdirən nağılların yaranmasına gətirib çıxarır. Daha dəhşətli, qorxunc canavar təsviri böyük ehtimalla hər hansı canavardan daha çox, insanlarda uşaqlıqdan yaranmış iri, dişləyən it xofundan qaynaqlanır... Uşaqlığımdan bəri itləri çox sevirəm, ona görə də nağıllarda canavarların dəhşətli təsvirlərinə baxmayaraq, onlara heç vaxt qorxuyla baxmamışam. Maraqlı və ecazkar bir canlını niyə pisləyirsiniz? Canavar totemli qədim qəbilələrin üzvləri, yəqin ki, likantropiyanın sehrli bir transformasiya (çevrilmə) vasitəsilə insanların kəskin qoxu və eşitmə hissini, canavarın çevikliyini, gücünü və cəldliyini bəyənmişdilər. Bir canlının – canavarın bu qeyri-adi xüsusiyyətlərinə müəyyən paxıllıq, demək olar ki, bütün insan cəmiyyətlərində özünü göstərir...
Biri vardı, biri yoxdu, qızı Lupa ilə kiçik bir fermada, balaca daxmada yaşayan kasıb, dul kişi vardı. Torpaq, demək olar ki, onlara lazımi qədər yemək vermirdi, tək ümid yeri inəkləriydi – onları süd, yağ, pendir kimi qidayla təmin edirdi. Bu kişinin həyatda yeganə sevinci qızıydı, ən böyük arzusu da onun böyüməsini görmək idi. Atasının göz bəbəyi olan Lupa isə ağıllı, həm də mehriban bir qızcığazıydı.
Bir gün fəlakət baş verdi: inək xəstələndi və öldü. Artıq nə süd vardı, nə də pendir, yağ. Dul kişinin nəinki təzə inək, heç bir-iki toyuq almağa da pulu yox idi. O, ölmüş inəyi kəsdi, ətini qızı ilə köməkləşib doğradı, bu ət onları bir müddət tox saxladı. Amma inəyin əti qurtarandan sonra onların yeni məhsul üçün əkilmiş toxumlardan başqa, demək olar ki, heç nəyi qalmamışdı.
Kişinin mərhum arvadı bacarıqlı dərziydi və onun bir neçə qobeleni hələ də evdə qalırdı. Lupanın atası onları zirzəmidən çıxardı. “Bunları anandan yadigar olaraq saxlamağı düşünürdüm” – o, kədərlə qızına dedi:
– İndi isə bu qobelenləri satmaqdan başqa çarəm yoxdur. Sabah mən yaz əkininə başlamalıyam. Sən də bu əl işlərini bazara aparmalı və bacardığın qədər ən yüksək qiymətə satmağa çalışmalısan.
Ertəsi gün səhər tezdən Lupa qobelenləri də götürüb yola düşdü. Evlərindən mərkəzi bazara yol uzaq olduğu üçün o, bir neçə kilometr yol getməliydi. Yolda ikən hava tutqunlaşdı və şiddətli tufan qopdu. O, daldalanmağa bir yer tapmadığına görə dayanmadı və yoluna davam etdi. Hava sakitləşəndə Lupa tamamilə islanmışdı… Qobelenləri sıxıb sudan təmizləmək üçün çantasından çıxaranda dəhşətə gəldi: bütün rənglər bir-birinə qarışmışdı!.. Anası solmayan, rəngi getməyən boyalardan istifadə etmədiyi üçün qobelenlərin üzərindəki təsvirlər islanıb dağılmış, gözəlliklərindən əsər-əlamət qalmamışdı...
Başına gələnlərdən məyus olan Lupa çarəsiz halda yolun kənarına çöküb ağlamağa başladı. Dolanmaq üçün son şanslarını itirməkdən əlavə, anasının əmanəti olan əl işləri də artıq yox idi… Atasının ən çox buna kövrələcəyini bilən Lupa nə olur-olsun, bazara getmək qərarına gəldi. Məqsədi ya qobelenin kətanını satmaq, ya da bir parça çörək üçün dilənmək idi. Yolunun üstündəki meşədən keçəndə o, həzin ulama səsi eşitdi. Bir o qədər də uzaqdan gəlməyən bu səs ona öz kədərinin izharı kimi göründü... Qorxu hissini kədərindən unutmuş bu qızcığaz səsin sahibini axtarmağa başladı və sağ qabaq ayağından tələyə düşmüş, ağrıdan acı-acı ulayan boz, iri, sarı gözlü dişi canavarla qarşılaşdı.
“Ah, yazıq canavar”, – dedi təmizürəkli Lupa, – “Sənə kömək edə bilərəmmi?”
Onun çox heyrətləndiyini görən canavar “məni bu tələdən xilas elə” – deyə yalvardı:
– Yuvamda körpələrim var. Mənsiz onlar məhv olarlar.
Lupa qalın çubuq götürüb tələnin ağzını açdı və canavarın ayağını ordan çıxartdı. Daha sonra paltarından bir az cırıb canavarın yarasını şəfqətlə sarıdı. Canavar yardımına, həyatını qurtardığına görə qızcığaza təşəkkür etdi və “balalarımla mən borcundan çıxmaq üçün həmişə hazırıq”, – deməyi də unutmadı. Lupa isə “təəssüf ki, mən o qədər pis vəziyyətdəyəm, heç kim mənə kömək edə bilməz”, – pıçıldadı və başına gələnləri, inəklərinin ölümündən tutmuş, qobelenlerə qədər hər şeyi canavara danışdı. Canavar ona bazara getməyi deyil, evə qayıtmağı məsləhət gördü və əlavə etdi:
– Narahat olma, hər şey yaxşı olacaq.
Bunu deyərək ana canavar axsaya-axsaya, amma sürətlə uzaqlaşdı. Lupa çox təəccüblənsə də, düşündü ki, danışan sehrli bir canavara etibar eləmək lazımdır. Atasının qobelenləri pis halda görməsini istəməyən Lupa onları meşədə torpağa basdırdı və əliboş evə qayıtdı. Atasına qobelenləri satdığını, lakin pulunun yolda oğurlandığını deyərək ağ yalan danışdı. Atası bütün gün işləmişdi, qızı kimi həm yorğun, həm də ac idi. Lakin onların yeməyə bir neçə toxumdan başqa bir şeyləri olmadığından qarınları quruldaya-quruldaya yatmağa getdilər. Gecə boyu hər ikisi meşədə canavarların səsinə tez-tez oyanırdılar. Səhər açılanda Lupa özünü hələ də yorğun hiss etdiyindən yerindən qalxmaq istəmirdi, amma qəflətən atasının qışqırığını eşidib onun yanına qaçdı. “Bir bax!” – atası ağlayaraq deyirdi: “Budur, qapının astanasında!”
Burada təzəcə kəsilmiş, kənarları cırıq-cırıq olmuş, sanki cəmdəyindən vəhşicəsinə parçalanmış iri bir maral əti parçası varıydı. Sevincək olan ata-bala dərhal ətdən doğrayıb bir neçə tikə qızartdılar və uzun müddət sonra ilk dəfə yaxşıca yeyib qarınlarını doyurdular.
Ertəsi gün isə həmin qapının astanasında kralın mühafizəçilərini görüb mat-məəttəl qaldılar. Onların arasındakı kapitan əlindəki qılıncın sapı ilə qapını döyərək qışqırırdı: “Qapını açın, qanunsuz ovçular!”
Lupanın atası tələsik qapını açdı: “Mən sadəcə yoxsul bir kəndliyəm. Siz səhv adamın dalınca düşmüsünüz”, – deyə yalvarmağa başladı. Kapitan daha da hiddətləndi: “Sən kral meşəsində kralın maralını ovlamısan! Boynuna al! Biz meşədən qan izi ilə bu qapıya gəlib çatmışıq”. Kapitanın əmri ilə mühafizəçilər daxmanın qapısından içəri keçib mətbəxdə, tavandan asılmış maral ətini gördülər. Kapitan içəri nəzər salıb bunu görən kimi dedi: “Hər ikiniz həbs olunursunuz”. Lupayla atası çox dil tökdülər ki, günahları yoxdur. Əti onların qapılarına hansısa “naməlum” bir varlıq qoyub desələr də, heç bir faydası olmadı. Elə daxmadaca onları tutdular, əli-ayağı bağlı halda mühakimə üçün kral sarayına apardılar.
Zindanda iztirablı, acınacaqlı gecə keçirdikdən sonra səhərisi gün ata və qızını sürüyərək kral və kraliçanın saray əyanlarının əhatəsində taxtlarında əyləşdiyi zala gətirdilər. Hətta əkiz körpə şahzadələr də beşiklərində kraliçanın taxtının yanında idilər. Qızılla bəzənmiş qara məxmər geyimli məmur zaldakı bütün cinayətkarlara qarşı ittihamları oxuyub sübutları təqdim etdi. Növbə Lupanın atasına gələndə o, bütün ittihamları inkar etdi və kral qarşısında diz çökərək günahsızlığını bildirdi. O, hadisəni belə izah edirdi ki, əti gecə saatlarında naməlum şəxs və ya şəxslər onun qapısının ağzına qoyublar... Kişinin bu hadisəni təkrar-təkrar danışması kralı bezdirdi. Təqsirləndirilən şəxs də izahının nə qədər zəif, əsassız olduğunu başa düşdü və utanaraq susdu. Amma kralın əksinə olaraq, kraliça bu məsələyə daha maraqla, həvəslə yanaşır, qıza və atasına diqqətlə baxırdı.
Lupa kraliçanın gözlərinin qeyri-adi, sarı rəngdə olduğunun fərqinə vardı. “Sən bu ikisi haqqında heç bir hökm çıxarma”, – deyə qətiyyətlə kraliça dilləndi, – “onları öz yanıma işə götürəcəm”. “Ancaq əzizim, qeyri-qanuni ovçuluğun cəzası edamdır”, – deyərək kral etiraz elədi. Lakin kraliça “mən də deyirəm ki, bu ata-bala edam edilməyəcək”, – dedi və əminliklə: “mühafizəçilər, onları mənim otağıma aparın!” əmrini verdi.
Beləliklə, Lupa və atası kraliça gələnədək onun otağında mühafizəçilərlə birgə gözlədilər. Kraliça gələn kimi onların qandallarını çıxartdırdı və sonra hamını otaqdan qovub ata-bala ilə tək qaldı. Lupa və atası onun qarşısında diz çökərək göstərdiyi mərhəmətə görə təşəkkür elədilər, o isə cavabında “Mən mərhəmətli deyiləm, sadəcə dürüst və vicdanlıyam. Mən borclarımı geri ödəyirəm. Keçən dəfə bunu eləyəndə sizin başınıza əlavə iş açdım, indi isə hər şeyi yoluna qoymaq mənim öhdəmə düşür”, – dedi.
Lupa qorxa-qorxa dillənib heç nə başa düşmədiklərini bildirdi. “Bu, tanış gəlir?” – deyə kraliça soruşdu. O, sağ qolunu, dirsəyindəki qanlı sarğını göstərdi. Lupa diqqətlə baxaraq paltarının parçasını tanıdı. “Kraliçamız dişi canavardır?” – Lupa heyrətlə pıçıldadı. “Bir də heç vaxt bu haqda danışmayacağıq. Sən, Lupa, mənim qulluqçum olacaqsan, atan isə kral bağbanı. O da çoxlu qızıl qazanacaq və yaxşı dolanacaq, sən də. Acınacaqlı günləriniz bitdi”.
Kraliçanın sözlərini eşidər-eşitməz ata-bala sevinclə onun əlini öpdülər və bir də heç vaxt o kasıb daxmalarına qayıtmadılar, kral sarayında məskunlaşdılar. Lupa illər uzunu kraliçaya sədaqətlə xidmət elədi. Atası da kralın bağına qayğıyla yanaşdı və günlərin bir günü də baş bağban təyin olundu. Lupa anasının qobelenlərini basdırdığı meşəyə gedib onları qazaraq çıxartdı, ucuz boyalarını yuyaraq təmizlədi və yenidən tikilməsi üçün saray dərzilərinin ən yaxşısına təhvil verdi. Nəticədə ortaya çıxan əsər onun adı ilə bütün dünyada məşhurlaşdı. İllər keçsə də, bu əsərlər milli muzeylərin vitrinlərində göz oxşayır…
İnsanlar o vaxtlar deyirmişlər ki, bəzi aysız gecələrdə Lupa və atası qəribə bir dəyişiklik keçirir və sarı gözlü, sağ qabaq ayağı yaralı olan iri, boz dişi canavarın başçılıq etdiyi vəhşi canavar sürüləri ilə birgə meşə boyu qaçırlar...
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
“Yağışlı bir payız səhəri” - hekayə
Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Yağışlı bir gecənin ardından açılan bir payız səhəri yenə buz kimi təmiz və torpaq qoxan havanı doyunca ciyərlərimə çəkdim. Ağacların yarpaqlarından ehmalca süzülən su damlalrını izləyib, yuvasından çıxıb cikkildəyərək yem axtaran quşların nəğməsini dinləyərək, bir an səmada necə süzüldüklərinə tamaşa edib, hər addım atdıqca yağış sonrası nəm torpağdakı şehli otların səsini dinləyərək sakit addımlarla kollecə getmək üçün avtubus dayanacağına tərəf irəliləyib avtobusa əyləşdim.
Səhərlər dərsə gedəndə bəzən oturmağa fürsət tapa bilirdik deyə pəncərə tərəfdəki oturacaqlardan birində oturmuşdum. Bir neçə dayanacaq sonra avtubusda həmişəki kimi ayaq qoymağa yer qalmamışdı daha.
Avtobusun şehli şüşəsini əlimin arxası ilə biraz silib oradan yolu izləyirdim. Həmişə olduğu kimi nə şoferin qoyduğu mahnını və nədə ağız-ağıza verib nələrsə danışan insanların səsini eşitmirdim artıq,.yola dikmişdim gözlərimi. Avtobus hərəkət etdikcə evlər, insanlar yavaş-yavaş geridə qalır və irəlidə başqaları ilə əvəz olunur, amma onu da deyim ki, bu əvəzlənmələr kimi, zehnimdə də maddi aləmlə qeyri maddi aləm əvəzlənməsi baş verir və mən artıq yoluda görmürdüm heç. Cismən dörd təkər üzərində hərəkət edib insanları bir yerdən başqa bir yerə daşıyan bu dəmir kanstruksiyanın içində, ruhənsə çox uzaqlarda düşüncələr qanadında acı-şirin xatirələrə, ümidlərə, xəyallara, gündəlik qayğılara tərəf səmt götürmüşdüm yenə.
Gözlərimdə avtobusun şehli şüşəsinə yansıyan boşluğa dikilmiş, qayğılı baxışlarla düşünürdüm. Dünənləri, bu günü, sonra sabahları düşünürdüm.
Nələr oldu keçdi, bəlkə hər şey başqa cürdə ola bilərdi, kaşkilər, peşmanlıqlar, bu gün nələr olacaq, sonra sabahlara olan ümidlər və düşüncələr yenə məndən xəbərsiz girdab kimi daha çox içinə çəkməyə başlayırdı məni.
Yenidən narın-narın yağış yağmağa başlamışdı. Yağış damlaları avtobusun şüşəsinin üzərinə düşüb, oradan da kiçik cığırlar açaraq aşağı doğru süzülürdü.
Avtobus dayanacaqların birində dayanır, insanların bir qismi avtubusdan enməyə başlayır və dayanacaqda avtobus gözləyən başqa insanlar avtubusa qalxırlar. Və bu zaman avtobusdakı insanlara yönəlir marağım. Bu marşurut problemlərimiz də bitmək bilmir. Hər gün basa-bas, hər gün dava-dalaş, sərnişinlərin bir- biri ilə davası, Sərnişin sürücü davası, arada tapdanılıb toz-torpaq olan ayaqqabılar, şalvar ətəkləri, arxada yer var biraz arxaya sıxlaşın deyən sürücü və ona əsəbləşən sərnişinlər, çənələri qızmış, dil boğaza qoymayıb nələrsə danışan qadınlar.
Tələbə vaxtları çox az hallarda oturmağa fürsət tapardıq. Özündən yaşlı biri gələndə də ona yer verər sonrada o basa- basın içində əzilərək bir təhər gedib mənzil başına çatardıq.
Bakıda olduğum vaxtlarda da bənzər hadisələrin şahidi olmuşdum. Şəhərdə gəzərkən normal olaraq avtobusdan istifadə etməli olursan və gördüyüm mənzərə məni çox təəccübləndirmişdi.
Şəhərdə avtobuslar daha çox və daha böyük olsa da fəqət buna rəğmən gördüyüm mənzərə rayondakı ilə eyni idi. Hətda daha da pis idi. Burada insanlar avtubusa otura bilmək üçün nəinki bir-birinə yol vermir, hətda böyük-kiçik baxmadan bir-birini tapdalayırdılar. Məsələ nə ərazinin, nə də avtobusların miqyası deyil deyəsən, burada da məsələ hər sahədə həlledici rol oynayan insan faktorudu. O insan ki, dünya yaranandan daim özü ilə təzad təşkil edir. Bir əli qurarkən, o biri əli dağıdır, ağıl və vicdanın əli ilə sükanı yığışdırarkən, nəfs və hərisliyin əli ilə yenə idarəetməni itirib yoldan çıxır və uçuruma yuvarlanır. Bir tərəfdə mərhəmətin, nəzakətin təcəssümüykən, digər tərəfdə qəddarlıq və zülm olaraq təzahür edir..
O həm varoluşu sürdürən, həmdə atacaığı hər doğru addımla zirvəyə yaxınlaşacaqkən, atdığı hər yalnış addımla yoxluğ və heçliyə sürüklənəndir.
Avtobus yenə bir dayanacaqda dayandı və bu dayanacaqda düşməli olan insanlar gediş haqqını ödəyib düşməyə başladılar və bu an onların səsi yenə mənim düşüncələrimin sehrini pozdu.
Fikrimi avtubusun pəncərəsindən ətrafa yönəltdim.
Yoldan sürətlə maşınlar keçirdi, hava xəfif soyuq idi, bayaq narın-narın çisələyən yağış yenə dayanmışdı.
Amma hüzn rəngli buludlar hələ üç-dörd ay səmanın qonağı olacaqdı, hələ qabaqda şaxtalı qış günləri dururdu.
Dayanacaq və ətrafı insanlarla dolu idi, dayanacaqda avtobus gözləyən kim, bazara gedən kim, işə, dərsə tələsən kim, durub söhbət edən kim. Həmişəki kimi yenə hərəkətli idi rayon.
Birdən gözüm yaşlı bir qadına sataşdı. Yolun o biri üzündə durmuşdu və əlində də yük var idi.
Beli ehmalca bükülmüş, əlindəki yük isə illərin yorğunluğunu daşıyan çiyinlərini öz ağırlığı ilə bir az da yorurdu sanki. Qayğlı və narahat baxışlarla durduğu yerdə gah yolun o tərəfinə gah bu tərəfinə baxırdı. Bəlli idi ki, yolu keçmək istəyirdi ama sürətlə maşınlar keçirdi deyə bacarmırdı, qorxurdu, gücü yox idi buna.
Onu izləyərkən bir anlıq içimdə: "kaş bu qədər insandan biri, bir dəqiqə vaxtını ayırrıb da, ona yolu keçməyə kömək eləsə"-, deyə düşündüm. Bəlkə də artıq neçə dəqiqə idi ki, orda durub yolu keçmək istəyirdi.
Elə bu düşüncələrlə onu izlədiyim vaxt yolun bu üzündə durub söhbət edən cavan oğlanlardan biri yolun o tərəfinə keçdi və yaşlı qadına yaxınlaşdı. Nə isə deyib qadının əlindəki yükü ondan aldı, o biri əli ilədə qadının qoluna girdi və yavaş-yavaş yolu keçməyə başladılar. Yolu keçəndən sonra cavan oğlan yükü qadına verdi və yaşlı qadında mehriban və minnətdarlıq duyulan jestlərlə çox gümanki oğlana öz təşəkkürünü bildiriridi.
Bu gözəl mənzərəyə tamaşa edərəkən qəlbim rahatlamış, qeyri ixtiyari bir təbəssüm qonmuşdu üzümə.
Və bu vaxt avtobusun qapısı bağlandı və o yoluna davam etməyə başladı.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(18.09.2023)
Türkçü, turançı Azər Turanın həyatının beş məqamı
Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, tənqidçi, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turanın 60 yaşı tamam oldu.
Əbilov Hacı Azər İmamverdi oğlu 16 sentyabr 1963-cü ildə Neftçala rayonunda anadan olub. O, dövrün ən məşhur ədəbiyyatşünaslarından olan İmamverdi Əbilovun oğludur.
Azərbaycan ictimaiyyətinə Azər Turan daha çox “Ədəbiyyat qəzeti” ilə tanışdır, günümüzün ən oxunaqlı qəzetlərindən birinə baş redaktorluq edərək o, minlərlə insanda ədəbiyyat sevgisi formalaşdırır, çağdaş və klassik ədəbiyyatımızı gündəmdə saxlayır.
Amma Azər Turan həm də türkçü, turançıdır. Bu günlərdə sosial mediada mənim diqqətimi Azər bəyin böyük qardaşı Etibar Əbilovun bir paylaşımı cəlb etdi. Paylaşımda Azər Turanın tədqiq etdiyi ən məşhur türkçü və turançı liderlərin övladları ilə fotoları əks olunmuşdu. Oxucularımız üçün maraqlı olacağını zənn edib həmin fotonu və altyazısını təqdim edirəm.
Foto
Azər Turan tədqiq etdiyi o böyük insanların övladları ilə:
1.Hüseyn Cavidin qızı Turan xanım Cavidlə;
2.Əli bəy Hüseynzadənin qızı Feyzavər xanım Alpsarla;
3.Ömər Faiq Nemanzadənin qızı Bəxtli xanımla;
4.Xalid Səid Xocayevin qızı Bəhicə xanımla;
5.1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusunu yaratmış o vaxtkı Osmanlı Türkiyəsinin Hərbiyyə naziri Ənvər Paşanın nəvəsı Arzu xanım Ənvərlə.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
Poetik qiraətdə Təranə Dəmirin “Şuşa” şeiri
“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Poetik qiraət rubrikasında bu gün sizlərə Təranə Dəmirin “Şuşam” şeirini təqdim edirik.
*
Elə bilmə qayayam,
Elə bilmə daşam-heyy!
Sən minillik həsrətim,
Dərdi qoşa-qoşam-heyy!
Ömründə bircə dəfə
Üzünü görmədiyim,
Səsini duymadığım
Qara gözlü Şuşam-heyy!
Sən dünənsən, bu günsən,
Sabahsan, ərən şəhər.
Sən şərin qabağında
Nər kimi duran şəhər.
Ürəyimin nisgili,
Düyünü, dağı, Şuşa.
Həsrətimin ocağı,
Üzümün ağı, Şuşa.
Yuxularda gəzmişəm
Dağ səni, dərə səni,
Çapmışam, yüyürmüşəm
Belədən belə səni.
Çiçəyindən dərmişəm,
Bulağından içmişəm,
Dolağından keçmişəm,
Tapmışam, itirmişəm,
Bağışla məni, Şuşa,
Görüşə gecikmişəm.
Düşmənlərin başına
Daş olub yağan şəhər,
Xan şəhər, ağam şəhər.
Şəhidlərin gözüylə
Dünyaya baxan şəhər.
Bir ana duasında,
Bir gəlin həyasında,
Bir payız havasında
Təzədən doğan şəhər.
Sən azadsan, mən azad,
Gözümüz aydın, Şuşam,
Salam, günaydın, Şuşam!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu Amsterdamda qədim türk yazılarına dair yeni sərgi açıb
Niderland Krallığının paytaxtı Amsterdam şəhərində Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu tərəfindən qədim türk yazılarından olan petroqliflərə, tamğalara və runik işarələrinə həsr edilmiş sərgi açılıb. Tədbir Fondun Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkiyə respublikalarının Niderland Krallığındakı səfirlikləri ilə iş birliyi çərçivəsində Amsterdam Yunus Əmrə İnstitutunun Türk Mədəniyyət Mərkəzində gerçəkləşib.
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondundan verilən məlumata görə, layihənin həyata keçirilməsi türk xalqlarına məxsus qədim yazı növlərinin tədqiq və təbliğ edilməsi, eləcə də daha geniş auditoriyalara çatdırılması məqsədini daşıyır.
Sərginin açılış mərasimində çıxış edən Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun prezidenti Günay Əfəndiyeva zəngin türk mədəni irsinin öyrənilməsi, qorunması və tanıdılması yönündə təşkilatın fəaliyyətinin günü-gündən genişləndiyini bildirib. Günay Əfəndiyeva ümumtürk mədəniyyətinin ayrılmaz parçası olan qədim türk yazılarının bəşəri sivilizasiyanın inkişafında önəmli rol oynamasından bəhs edib. O, qədim türk yazılarından petroqliflərə, tamğalara və runik işarələrə həsr olunmuş sərginin rəhbərlik etdiyi Fond tərəfindən başladılan genişmiqyaslı layihənin bir hissəsi olduğunu bildirib. Günay Əfəndiyeva sərginin qədim zamanların nadir sənət nümunələri ilə yanaşı, ümumtürk ideyalarının müasir bədii təcəssümünün ifadəsi olduğunu qeyd edib. Fondun prezidenti sərginin türk xalqları arasındakı bağların gücləndirilməsinə, Avropa məkanında onların tarixi-mədəni irsinə dair daha geniş anlayışın formalaşmasına və mədəniyyətlərarası mübadilələrə öz töhfəsini verəcəyinə inandığını vurğulayıb.
Tədbirdə Azərbaycan Respublikasının Niderland Krallığındakı səfiri Rəhman Mustafayev, Qazaxıstan Respublikasının Niderland Krallığındakı səfiri Askar Jumagaliyev, Türkiyə Respublikasının Niderland Krallığındakı səfiri Selçuk Ünal, Amsterdam Yunus Əmrə İnstitutunun rəhbəri Adil Akaltun çıxış edərək, türk xalqlarını birləşdirən qədim yazı irsinin araşdırılmasının müasir dövrdə önəmini vurğulayaraq, Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun bu istiqamətdəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndiriblər.
Sərgidə türk dövlətlərini təmsil edən tətbiqi sənət ustalarının – Sanjar Jubanov (Qazaxıstan), Jumagul Tashiev (Qırğızıstan) və Sabit Qurbanovun (Azərbaycan) qədim türk yazılarının və simvollarının daş üzərindəki bədii oymalarından ibarət əl işləri təqdim olunub və ustad dərsləri keçirilib. Sərgi çərçivəsində “Ұлы бұдын” İctimai Birliyinin rəhbəri Meruert Kurmangalieva və mütəxəssis Dair Kıdırqalyuli (Qazaxıstan) tərəfindən tədbir iştirakçılarına qədim run yazıları haqqında mühazirə oxunub və məlumat verilib.
Sərgidə Niderland Krallığında akkreditə olunan diplomatik korpus, eləcə də orada yaşayan diaspora nümayəndələri, elm və mədəniyyət xadimləri, türkoloqlar və KİV təmsilçiləri iştirak edib.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
Dahi bəstəkar Bakıda və Vyanada anıldı
Ötən gün dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin doğum günü ölkə daxilində və xaricində geniş şəkildə qeyd edildi. Portalımız gün ərzində bu cür xəbərləri bol-bol paylaşdı. İndi isə sizə dünənki günlə bağlı daha iki spesifik xəbəri paylaşacağıq. Biri Bakıdan, biri Vyanadan.
BAKI
MİLLİ KONSERVATORİYA
Azərbaycan Milli Konservatoriyasında 18 Sentyabr - Milli Musiqi Günü münasibətilə konsert proqramı təqdim olundu, konsertdən əvvəl çıxış edən konservatoriyanın rektoru, Xalq artisti Siyavuş Kərimi dahi bəstəkarın Azərbaycan musiqisinin inkişafındakı xidmətlərindən söz açdı.
Siyavuş Kərimi qeyd etdi ki, Üzeyir Hacıbəylinin mirasına hörmət olaraq 1995-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin Fərmanı ilə dahi bəstəkarın anadan olmasının 110 illik yubileyi ərəfəsində 18 sentyabrın Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunması qərara alınıb. Artıq neçə ildir, xalqımız bu bayramı qeyd edir.
Sonra çıxış edən mədəniyyət nazirinin müavini Murad Hüseynov bildirdi ki, xalqımızın ölməz sənətkarları arasında Üzeyir Hacıbəylinin xüsusi yeri var. Onun əsərləri bəstəkarlar üçün böyük nümunə olub.
Vurğulandı ki, musiqimizin uğurları Üzeyir Hacıbəylinin adı ilə bağlıdır.
Sonra Azərbaycan Milli Konservatoriyasının tələbə orkestri və tələbə xoru konsert proqramı ilə çıxış etdi.
BAKI
MUSİQİ AKADEMİYASI
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasında Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin banisi Üzeyir bəyin doğum gününə və Milli Musiqi Gününə həsr olunmuş təntənəli tədbir keçirildi. Tədbirdə dövlət qurumlarının və ictimai təşkilatların nümayəndələri, tanınmış mədəniyyət və incəsənət xadimləri, musiqisevərlər iştirak edirdilər.
Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının rektoru, Xalq artisti, professor Fərhad Bədəlbəyli çıxış edərək dahi bəstəkarın musiqimizin inkişafındakı xidmətlərindən danışdı. Qeyd etdi ki, xalqımızın musiqi mədəniyyəti tarixində Üzeyir Hacıbəylinin böyük rolu olub, onun qoyduğu ənənələrə sadiq qalaraq musiqimizi inkişaf etdirmək vacibdir.
Sonra konsert proqramı təqdim olundu. Konsertdə Müdafiə Nazirliyinin Əlahiddə Nümunəvi Orkestri (bədii rəhbər və baş dirijor Xalq artisti, general-mayor Yusif Axundzadə), Azərbaycan Dövlət Xor Kapellası (bədii rəhbər Xalq artisti Gülbacı İmanova), Əməkdar artist Xəyyam Mustafazadə, solistlər Aynur İsgəndərli, Kənan Qədimov və başqaları çıxış ediblər. Proqramda Ü.Hacıbəylinin "Koroğlu" operasından "Uvertüra" və "Rəqs", "Ey Vətən", M.Maqomayevin "Odlar yurdu", F.Bədəlbəylinin "Anamız Azərbaycan", R.Axundzadənin "Qələbə marşı" əsərləri və "Heyratı" zərbi muğamı səsləndirildi.
VYANA
18 Sentyabr - Milli Musiqi Günü münasibətilə Azərbaycanın Avstriyadakı səfirliyinin və Mədəniyyət Mərkəzinin heyəti dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir Hacıbəylinin Vyanada ucaldılmış abidəsini ziyarət etdi. Vyanadakı Dunay Parkında yerləşən abidə önünə gül dəstələri qoyuldu.
Azərbaycanın Avstriyadakı səfiri Rövən Sadıqbəyli Ü.Hacıbəylinin Azərbaycan milli musiqi mədəniyyətinin inkişafında əvəzsiz xidmətlərini xatırladaraq, klassik musiqinin beşiyi sayılan Vyanada dahi bəstəkarın abidəsinin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını vurğuladı. Diqqətə çatdırdı ki, Şərqdə ilk operanın müəllifi, musiqili teatrın yaradıcısı, ilk konservatoriyanın banisi olmuş Üzeyir Hacıbəyli təkcə Azərbaycan musiqisi deyil, eyni zamanda, dünya musiqisinin inkişafına töhfələr verib.
Qeyd edildi ki, Vyanadakı Dunay Parkında Üzeyir Hacibəylinin abidəsi 2006-cı ildə ucaldılıb. Şəhərin əsas istirahət məkanlarından biri olan bu parkda dahi bəstəkarın abidəsinin müəllifi görkəmli heykəltəraş Ömər Eldarovdur.
Şəkillərdə: Milli Konservatoriyada (1,2), Musiqi Akademiyasında (3) və Vyanada (4) düzənlənən tədbirlərdən fraqmentlər.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
Rəsm qalereyası: Günel Ravilova, “Pişiklə və çiçəklə qızın portreti”
Rəsm qalereyası: Günel Ravilova, “Pişiklə və çiçəklə qızın portreti”
Bakıda Günel Ravilovanın fərdi sərgisi açılıb
Bakıdakı Rus evində rəssam, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü Günel Ravilovanın “Mənim həyatım” adlı ekspozisiyası açılıb.
Rusiya İnformasiya Mədəniyyət Mərkəzinin verdiyi məlumata görə, sərgidə 40 sənət nümunəsi qonaqların diqqətinə təqdim edilib. Əl işlərində sürrealist dünyagörüşünün məqamları – adi süjetə qeyri-ənənəvi yanaşma, cəsur rəssamlıq fəndləri öz əksini tapıb. Təsvirlərin hər biri müəllifin dünyaya inandırıcı baxış mövqeyini əks etdirir.
Diplomatik korpus nümayəndələri, yaradıcı birliklərin təmsilçiləri, görkəmli incəsənət xadimləri sərgi ilə tanış olublar.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
“Sadəcə, ədəbiyyatda tanınana qədər müvəqqəti haradasa işləmək lazımdır” - MÜSAHİBƏ
Uraqan Abdullayev, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bu gün portalımızın Qonaq otağında sizləri gənc yazar Nemət Mətinlə görüşdürəcəyik.
-Nemət Mətin, xoş gördük. Bir çoxumuz sizi “Sonuncu Uçuş" kitabı ilə tanıdıq. Digərləri isə sonuncu kitabınız olan "Gözəgörünməzlər" əsəri ilə sizi sevdi. Lakin istərdim özünüz haqda da bir az məlumat verəsiniz.
-Xoş gördük. Salamlayıram hamını. Təxəllüsümü Mətin götürmüşəm, çünki Nemət Hacıəliyev adı ilə bir neçə məqalə verdikdən sonra mənə bildirdilər ki, Hacıəliyev adı çox uzun səslənir. Bir təxəllüs olsa daha yaxşı olar. Mən də düşündüm ki, Mətin sözü Nemət adı üçün çox uyğun gəlir. Həm də ki, bildiyiniz kimi, Mətin sözü dözümlü, iradəli deməkdir. Yazı yazanda dözümlü və iradəli olmaq vacibdir. Roman yazarkən iki qat dözümlü, iradəli olmalısan ki, əsəri yazıb istədiyin kimi tamamlaya biləsən.
-Kitablarınızı hansı ardıcıllıqla yazmısınız?
-Ən birinci məqalələr kitabım “Ədəbiyyat və Kütlə” çap olunmuşdu. İçində nümunə kimi bir hekayəni də yerləşdirmişdim. Pis deyildi, uğurlu saymaq olar. Ardınca "Sonuncu Uçuş" kitabım çapdan çıxdı. Mənə görə, yetərincə uğurlu olmuşdu və məni daha çox tanıtmışdı. Həmçinin bu kitabım Türkiyədə də çap olundu. Səhv etmirəmsə, 1000 tiraj olmuşdu, sayını tam xatırlamıram. O kitab da yarısı hekayə, yarısı isə məqalələrdən ibarət idi.
Üçüncü kitab "Gözəgörünməzlər" kitabı isə istədiyim tərzdə hekayələrdir. Və bununla da hekayə kitablarına son deyirəm. Gələcəkdə, təbii ki, saytlar və qəzetlər üçün hekayələr yaza bilərəm, ancaq hekayə kitabından doymuşam artıq. İndi daha çox romanlar üzərinə fokuslanmaq fikrindəyəm.
Yeri gəlmişkən “Gözəgörünməzlər” kitabı Cənubi Azərbaycanda da çap olunacaq. Artıq çap prosesi gedir və yayınlanmasına çox az bir vaxt qalıb. Bundan başqa digər ölkələrdən də təkliflər gəlib, onun üzərində də işləmək lazımdır.
-Sizcə, yazıçı deyilən şəxs sırf ədəbiyyatçı və ya qələm adamı olmalıdır, yoxsa digər peşələrdə də çalışaraq gözəl əsərlər yarada bilər?
-Mənə elə gəlir, harada işləməyinin o qədər də əhəmiyyəti yoxdur, çünki indiyə kimi fərqli peşələrdə çalışan yetərincə çox yazıçılar olub. Sadəcə, ədəbiyyatda tanınana qədər müvəqqəti haradasa işləmək lazımdır. Sonra artıq kitabların satıldıqca heç vaxtın olmayacaq ki, başqa işlər görəsən.
Rayonda bir nəfərdən soruşurlar ki, “oğlun Bakıda nə işləyir”? O da cavab verir ki: “Bakıda şair işləyir”. (gülür)
Belə, həqiqətən, gülməli səslənir, amma kitablarının satılmağı özü böyük bir işdir. Yəni otur, səhərdən axşama kimi düşün, yaz, sonra üzərində işlə özü böyük bir vaxt tələb edir. Çünki baxırsan ki, artıq Netflixin özü belə yeni ideyalar axtarışındadır. 70-ci illərin filmini təkrar 2023-cü ildə bir az yeniləyib çəkirlər. Çünki yeni ideya yox dərəcəsindədir. Yeni ideya vermək dünyadakı ən böyük işdir.
-Hər bir yazıçı bu peşəyə yiyələnməzdən öncə yaxşı oxucu olmalıdır deyə düşünürəm. Bəs sizə ədəbiyyatı sevdirən hansı janr olub? Hansı kitablar sizdə yazıçılıq ruhunu oyadıb?
-Uşaqlıqdan çox kitab oxumuşam. Atamın kitabxanası var idi. Görürdüm ki, kitabları açıb vərəqləyir. Günlərdən bir gün kitab rəflərinə baxarkən “Hophopnamə” qarşıma çıxdı. Kitablarının arasında Hophopnamə hamısından böyük idi. İçində şəkillərinin olması nəsə marağımı çəkdi. Çox köhnə nəşr idi. Açdım vərəqlədim. Ordakı şeirləri oxudum və Sabirin yaradıcılığı xoşuma gəldi.
Belə-belə oxumağa başlamışdım digər kitabları da. Lakin ciddi oxumağa hərbi xidmətdəki dövrlərdə başladım. Dəhşət sıxıldım. Xidmətə çıxıb qayıtdın, yemək yedin, idman elədin, yatdın-durdun, bəs sonra nə edəsən? Həmin ərəfələrdə əsgər yoldaşım evdən kitablar yollatdırmışdı. Elə oldu ki, o özü kitabların heç birini oxumadı, mən onun 5 kitabını 5 günə bitirmiş oldum. Rusca, Azərbaycanca və Türkcə oxumağa başladım. Amma sırf yazıçılığa addım atmağım Köhnə Azərbaycan kitablarını oxumağa başlamağımla oldu.
-Yeri gəlmişkən, yazarlığa necə başlamısınız?
-Mənim bir əsgər yoldaşım var idi. Onunla düşmənə çox yaxın idik. O mənə bütün arzularını danışmışdı. Özü də ali təhsil almadan 1 il 6 aylıq müddətlə gəlmişdi. O mənə deyirdi ki, gedib kollec oxuyacağam, evlənəcəyəm və digər işlərimi qaydasına qoyacağam. Çox səliqəli insan idi. Yəni mən o adama valeh olmuşdum. Elə oldu ki, xidmətlərin birində düşmən atəş açdı, onlar da iki nəfər gedirdilər. Qarşıdakı əsgərin “buşlat”ından keçib güllə ona dəymiş və beləcə, şəhid olmuşdu. İndi də yadıma düşəndə mənə bu çox pis təsir edir. Həmin zamanlarda isə mənə o qədər pis təsir etmişdi ki, neçə gün nə yemək yedim, nə də danışa bildim. Həyatını itirən o, ölən isə mən idim. Ruh kimi hiss edirdim özümü. Sonra elə oldu ki, əlimə dəftər keçdi, yazmaq istədim. Mən heç zaman şeir yazmamışdım. Götürdüm, 4 bənd olmaqla şeir yazdım. Çox zəif şeir idi, lakin müharibəni və bütün hissləri təsvir etməyə çalışmışdım.
Təxris olduqdan sonra gəldim və yenə çoxlu kitablar oxudum. Daha sonralar köhnə Azərbaycan əsələrini oxumağa başladım. Bu, sanki mənim yaradıcılığım üçün yeni bir mərhələ açdı. Çünki orda elə sözlər var idi ki, insanın ədəbi dil biliyini çox zənginləşdirir. Baxsan, indiki dilimizdə o sözləri demək olar ki, çox az, yox dərəcədə istifadə edərik, ya etmərik. Nə qədər istifadə etməsək də yazanda bu sözlər cümlənin içinə xüsusi bir ahəng qatır.
-Bəs şeirlərinin axırı necə oldu? Yenə şeir yazırsanmı?
-3-4 müğənni də mənə mahnı üçün müraciət etmişdi. Hətta aralarından biri oxudu, 3-4 saytda da yayımlandı. Lakin hiss edirdim ki, şeir mənlik deyil. Daha sonralar məqalələrə keçəndə bu şeirlərimi sildirdim saytlardan. Əslində şeir yazmaq istəyərəm. Mənə görə, insanlar poeziya ilə doğulur, yəni ritm üstündə, romantik anlarda şeir formasında gəlir düşüncələr.
-“Gözəgörünməzlər" kitabını 3 cümlə ilə necə təsvir edərdiniz?
- “Həyatda, baxırıq, elə adamlar var ki, görməzdən gəlirik. Ancaq görməzdən gəldiyimiz bu adamın başına çox maraqlı hadisələr gələ bilir.” – Mənə elə gəlir hər yazıçı belə eksperimentlər etməlidir. Tanımadığı adam gördükdə və ya maraqlı bir adamla qarşılaşdıqda onu qələmə almağı sınamalıdır.
-Elə olubmu ki, hansısa bir adam sizin üçün maraqlı olub və onun həyatını, hansısa yaşantısını qeydə almısınız?
-Misal üçün, “Sonuncu Uçuş” kitabımda da bir hekayə var: Adam dayanıb güllərə dua oxuyur. Maraqlıydı ki, o kiminlə danışır? Yaxınlaşıb araşdırdığım zaman sonradan bildim ki, iki qızı xəstələnib rəhmətə gedib. Ən sonunda adam başını itirib və ona elə gəlir ki, güllərə dua etməklə Tanrıyla təmas qurur. Beləcə, onun haqqında bir hekayə canlandırdım.
-Ədəbiyyatdan kənar incəsənətin hansı növü ilə yaxından maraqlanırsınız?
-Mənə elə gəlir ki, yazıçı hər bir şeylə maraqlanmalıdır. Tək yazıçı yox, misal üçün sən rejissorsansa araşdırırsan ki, Tarkovski musiqiçi olub, ən azı musiqiyə gedib və skripkanı bilir. Belə-belə çox nümunə saymaq olar. Mən də rəssamlığın tarixini araşdırıram və yazan adam olduğuma görə yazdığım şeylərin dərin qatı ilə maraqlanıram. İstər musiqinin yazılma prosesində, istərsə də rəssamlığın da fəlsəfi mənasını araşdırmaqla, elə-elə adama çoxlu ideyalar gəlir.
-Sizcə, yazıçılar birlik olduğu zaman daha gözəl əsərlər ortaya çıxar, yoxsa yazıçı yalnız başına olanda daha da güclü əsərlər yarada bilər?
- Hər iki cür olub, baxır özünü hansı janrda görür. Məsəlçün Nicat Həşimzadə ilə Nəcəf Əsgərzadə çalışaraq birlikdə kitab yazıblar. Və belə nümunələr dünyada çoxdur. Misal üçün tək adam oturub yazsa bu, beş ilə başa gələr. İki adamdırsa, iki ilə bitirmiş olacaq. Və iki nəfərin düşüncəsi bir nəfərə nisbətdə daha möhkəm ola bilər. Əsasən elmi əsərlərdə belə olur...
-Lakin mənim nəzərdə tutduğum sual bu deyildi. Demək istədiyim, sadəcə sənin əsərin ola bilər, amma o əsərin arxa planında səninlə birlikdə on nəfər adam ola bilər. Sənə dəstək olmaq üçün oxuyub tənqidlər bildirə bilər ki, sən roman üzərində işləyərək kitabı yenidən söküb yığmış olarsan.
-Hə, düz deyirsən. Nobel almış Orxan Pamuk necə edir? Osmanlı haqqında bir roman yazmaq istəyir, oturub onu ən xırda detalları əvəzinə oxumur, çünki bunu etsə uzun 10 illiklər alar, buna isə vaxt yoxdur. Ona görə bir adam tutur və tarixləri qısa-qısa yazır. Misal üçün “həmin dövrdə gəmi nə cür olub?”, “həmin dövrdə nə cür geyinilib. Bir o, bir də yazandan sonra artıq sən inanıb zövqünə güvəndiyin on nəfərə onu paylamalısan. Düzdür, yazıçı öz fikrini dəyişmir çox vaxt, amma yenə də hansısa bir hissəni yönləndirə bilər, yaxud daha möhtəşəm bir ideya ilə zənginləşdirə bilər. Ona görə bu dediyin çox lazımlı bir məsələdir.
-Bernard Şounun bir sözü var: “Yaşlı insanlardan şam kimi yox, məşəl kimi istifadə edib onların biliklərini gələcək nəsillərə ötürmək lazımdır”. Ustadlarımızdan özünüzə müəllim kimi gördüyünüz yazıçılar varmı?
-Sağ olub yanımda olanlardan Azad Qaradərəlinin adını çəkə bilərəm ki, ondan çox şeylər öyrənmişəm. Geniş yazmaq necə olur, biri var ki, yazıb fikri bitirirsən, biri də var yazıb o fikri genişləndirə bilirsən. Daha sonra Azər Qismətin adını çəkə bilərəm. Özü həm jurnalist, həm yazıçıdır. Mən fikir verirəm ki, yazıçı həm də jurnalist olmalıdır. Sən müsahibə ala, insanları söhbətə tutub onların həyatını araşdıra bilməlisən. Bunlar hamısı jurnalistikaya aiddir və ondan çox şey öyrənmişəm. Çünki yazıçı iki şeyə fikir verir, bir sujet xəttinə, bir də yazı üslubuna. Təbii ki, ümumi ideya da olmalıdır. Misal üçün az öncə də dedin, “əsəri iki cümlə ilə ifadə elə”. O iki cümlə o qədər möhtəşəm olmalıdır ki, oxuyan ondan yüz il, iki yüz il sonra nəsə götürməlidir. İncilər suyun altında olur, gərək üzüb gedib onları tapasan.
-Eynən. Yüz dahinin həyatını oxuyub 101-cini yaradırsan, yəni özünü. Çünki çevrənə kimi yığırsansa, zaman keçdikcə onlara çevrilirsən.
-Maraqlı yanaşmadır, razıyam. İnsan özünə dahi deməz, amma özündən əmin olmaq lazımdır.
-Oxumadan yazmaq mümkündürmü, sizcə?
-Deyirlər, Kafka oxumadan yazırmış, amma mən Kafkanın məktublarını tapdım. Dostu ilə məktublaşarkən oxuduğu kitabların adlarını saymağa başlayır. Bəstəkar bir dostu ilə əsərləri geniş həcmdə müzakirə edirlər, görürsən ki, adam çox oxuyub.
-Gənc yazıçıların uğurlu ola bilməsi üçün etməsi gərəkən ən önəmli şeylər nələrdir?
-Birinci növbədə özünü təkmilləşdirmək. Hiss etməlisən ki, hər dəfə daha yaxşı yazmağa başlayırsan. Məsəlçün növbəti kitabı yazanda düşünürəm ki, əvvəlkindən yaxşı olmalıdır. Yaza bilmədiklərimi də yazmağa çalışıb oxucuya daha da gözəl əsərlər bəxş etməyə çalışıram. Və ikinci növbədə reklamdır. Reklam sektoru bizdə yetərincə inkişaf etməyib, yazıçı çalışır ki, özü özünü reklam etsin. Reklama baxan nəşriyyatın bir qolu olmalıdır. O səni tanıtmalıdır. Amma bizim ölkədə bu olmadığına görə yazıçı çalışır özü-özünü reklam etsin. Və onun da yolları var. Kim istəsə maraqlana bilər və onun haqqında da danışa bilərəm növbəti müsahibələrimizdə.
-Vaxt ayırıb müsahibəmizdə iştirak üçün sizə minnətdaram. İşlərinizdə və yeni kitablarınızda sizə müvəffəqiyyətlər arzu edirəm!
-Çox sağ olun, var olun, mən də sizə, sizin portala və rəhbərliyə təşəkkürümü bildirirəm.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
“Bir də, məşhur olmağı istəməklə məşhur olunmaz” - Əkbər Qoşalı
“Ozan dünyası” dərgisi Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı, tanınmış şair-publisist Əkbər Qoşalı ilə geniş müsahibə yayınlayıb.
Əkbər Qoşalının “Ozan dünyası”nın baş redaktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Musa Nəbioğlunun suallarına verdiyi cavablar dərginin builki ilk sayında yayınlanıb.
Həmin müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik:
- Əkbər müəllim, ömrünüzün 50-ci baharında xoş gördük! Bu 50 ildə istək və arzularınızı nə qədər gerçəkləşdirə bilibsiniz?
- Öncə sizə, dərginizin yaradıcı heyətinə əsənliklər, uğurlar diləyirəm! Diqqət göstərdiyiniz üçün sağ olun! 50 yaşa “gəncliyin son yazı” deyirlər, biz “ikinci yaz” deyək. 50-ni görmədən ancaq ciddi uğur qazandıqdan sonra bu həyata gözlərini əbədi yumanlar olub, 50-nin ikiqatını yaşayıb, toplum üçün bir yaddaqalan iş görmədən, dərin iz qoymadan ömrü yelə verənlər də olub... Mənim öz yaşıma, çalışmalarıma qiymət verməyim nə dərəcədə doğru olar, bilmirəm, ancaq onu bilirəm ki, bacardığım qədər xeyirdən yana olmuşam, az-çox nə yazıb-yaratmışamsa, Vətənim, ulusum, Türk dünyası və bütün tərəqqipərvər insanlıq üçün etmişəm. Şərdən-şəbədəndən yana olmamışam, öyyıxan olmamışam. Əlbəttə, gücümün yetdiyincə sənətin estetik dəyərlərini, oxucuya, dinləyiciyə, tamaşaçıya ötürəcəyi zövqü-səfanı göz önündə, könül içində tutaraq qələm çalmışam. Belə bir söz var, deyərlər, “Əllə işləyən fəhlə, əllə və ağılla işləyən usta, əl, ağıl və könüllə işləyən sənətkardır”. Özümə sənətkar deyəcək deyiləm, ancaq hesab edirəm, ən azı ibtidai statusda da qalmamışam. Necə deyərlər, kağıza qələmi sənətə, sənətkarlarımıza, başqa sözlə, ustadlara, klassikaya sayğımı kəm etməyərək endirmişəm. Daha konkret olsaq, 50 yaşa varıncayadək, bir sıra İLKlərə imza atmaq, Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyini yaratmaq, çoxsaylı kitabların yazarı, həmyazarı, tərtibçisi, redaktoru, önsöz yazarı olmaq nəsibim olub. “Türk dünyasında ədəbiyyat... Ədəbiyyatda Türk dünyası...” mövzusunu Azərbaycan Yazıçılarının Qurultayının, belə demək mümkünsə, daimi gündəliyinə gətimişəm. Anar müəllim, bu məruzənin birincisi haqqında model məruzə tərifini verib və artıq son iki Qurultayda məruzəm olub; bunlardan öncə isə “Ədəbiyyat qəzeti” üzrə məruzəçi olmuşam. Çoxsaylı səfərlərim, çoxsaylı konfrans, simpozium, yarışma təşkil etməyim olub, neçə-neçə gənc istedadın ilk kövrək addımlarında əlindən-qolundan tutmağım, ürək-dirək verməyim, irəli çəkməyim olub. Nə yaxşı ki, olub, yoxsa, ömür məzmunsuz olardı, elə deyilmi? Və nə yaxşı ki, o əldən tutmaları, ilk dəfə çap etmələri, ilk yazılarını, qızılcıq çıxardırmış kimi qırmızı qələmlə redaktə etmələri... qədirbilən gənclərimiz özləri yada salır... yoxsa, şükür Tanrıya biz belə şeylərin “uçot”unu aparmırıq ha...
- Sizi Azərbaycanda yetərincə yaxşı tanıyırlar. Yəni istər ədəbi mühitdə, istərsə də ictimai həyatda məşhursunuz. Məşhur olmağın yaxşı və pis tərəfi nədir. Ümumiyyətlə pis tərəfi varmı?
- Siz belə yaraşdırırsız, var olun. Mən bu yerdə özümdən deyil, gənəl olaraq danışsam, yaxşıdır. Ünlü olmağın siz vurğuladığınız hər iki tərəfi vardır. Bəlkə də, pis tərəfi deməyək, məsuliyyətli tərəfi var. Oxucu, dinləyici, nə bilim, qohum-qonşu və b. sənə inanır, səndən umur, sənə yüksək əyar yaraşdırırsa, o əyarı doğrultmaq zorundasan; yaxud o əyarı zədələməməlisən, səmimi, xəlqi duyğularının yanısıra, bacarıqlı, güvənli olmalısan. Bu da elə “halva-halva deyincə ağız şirin olmur” misalı ilə desək, elə-belə olmur, ömür qoymalısan, vaxt ayırmalısan, sözünə, özünə sıradan biri kimi davranmadan, çəki-düzən verməlisən... Bir də, bilirsiz, məşhur olmağı istəməklə məşhur olunmaz, məncə. İnsan öz işiylə məşğul olur, əgər vicdanlı, üfüq genişliyi və məzmun dərinliyi ilə çalışır, yazır-pozursa, bir də baxır sürəc özü onu ünlü qılıb...
- Dostoyevski deyirdi: “Əsl böyük insanlar bu dünyada böyük kədəri duymalıdırlar”. Sizcə zəmanəmizin böyük kədəri nədir?
- Bizim nəsil - ədəbiyyat planında götürsək, 90-cılar nəsli kədərin, ağrı-acının dibini görüb. Böyük kədəri görmüşük biz. Təsəvvür edin: dövlət müstəqilliyini qazanmaq üçün necə və neçə can qurban gedib, əliyalın oğullarımız “And” yazaraq, and içərək “millət yolu, haqq yolu”ndan geri dönməyib və şəhid olub! Sonra müstəqilliyin bərpasını həzm edə bilməyən keçmiş imperiyanın inersiya ilə davam edən qurum-quruluşları, zəhərli beyinlər erməniləri maşa kimi qullanıb, müstəqilliyimizi, el diliylə desək, burnumuzdan töküblər. Xocalı Soyqırımı baş verib, işğallar olub, ən azı 9 şəhər, 300-dən artıq kəndimiz görünməmiş vandallığa məruz qalıb... Bax, bunlar yalnız bir millətin, bir ölkənin başına gələnlər deyil; bunlar hələ də mövcud olan faşizmi, ədalətsiz dünya düzənini, haqsızla haqlının eyni tutulması kimi bəşəri neqativləri göstərir. Yaxşı, havadarları dəstək dururdu-dururdu, bəs bu, ömrü boyu bizdən yaxşılıqdan başqa pislik görməyən “mədəni”, “ən qədim millət” niyə adamlıqdan çıxırdı, niyə hamilə qadının qarnına diri pişik balaları doldururdu, atanın yanında qızına, qardaşın yanında bacısına, ərin yanında arvadına təcavüz edirdi?! Və bu qədər urvatsızlıqlardan sonra – gec də olsa, başlarına haqq etdikləri Dəmir Yumruq enəndən sonra da, erməniləri süddən çıxmış ağ qaşıq kimi göstərmə cəhdlərinə nə deyəsən?.. Bu mövzu yaralı yerimizdir, yenə özümü ələ almağa çalışıram, ancaq keşkə nə belə kədər olaydı, nə o kədərin yazdırdıqları...
- M.Ə.Sabir deyirdi ki, “Sabir çörəksiz qalar, Nizamisiz yaşaya bilməz!” Cek London isə yazırdı: “Böyük şair həmişə özündən daha böyük başqa bir şairə hörmət etməlidir”. Bəs sizin üçün böyük şair kimdir? Əkbər Qoşalı hansı şairsiz yaşaya bilməz?
-Böyük şair böyükürəkli, üfüqügeniş, yazdıqlarının anlamı dərin olan şairdir yəqin. Deyərlər, şair, yazıçı öz dövrünün səlnaməçisidir həm də. Əlavə edək, əsil şair, yazıçı, ümumən, yaradıcı insan gələcəyə şəkil verəndir. Bir də keçmiş var axı... Keçmişi yalnız tarixçilərə buraxmaq olmaz, elə deyilmi? Sənətin, o cümlədən, söz sənətinin gücü, qüdrəti bütün zamanlara sirayət edə bilməsindədir zatən. Qaldı, o salam-sayğı məsələsinə, yuxarıda da vurğuladığımız kimi, özündən öncəki ədəbi yola, mədəni irsə vaqif olmadan havadan yazmaq nəyə yarar? Köksüz ağac kimi olmamalıdır şairin sözü... Əlbəttə, təzə söz deməli, əlbəttə, yenilik gətirməlidir o; ancaq o yenilik, o təzə söz doğma mədəniyyət iqlimində mayalanmasa, tutmaz, göyərməz... Mənim böyük adaşım Aşıq Əkbər (Cəfərov) demiş: “Sancıldım yurdum göyərdim, bitdim”... “Ana ürəyi, dağ çiçəyi” siqlətiylə, “Xarıbülbül Şuşadan başqa yerdə bitmir” yaraşdırması kimi bir qutsalca duyğu-düşüncə ilə yanaşınca, aşığın dediyi, o “sancılan” üzüm tingi, nar çubuğu və hətta ox da olsa, ancaq öz ana torpağımızda, ata iqlimimizdə bitə bilər...
- Şair və siyasət – buna necə baxırsınız?
-Bizim 90-cılar ədəbi nəslinə mənsub yazarların önəmli bir hissəsi ədəbi yazılardan daha çox siyasi yazılarla çıxış etmə durumunda olub. Bu, bizim nəslin qədəriydi... Şairin siyasətdə olmasından heç kimə ziyan yoxdur, siyasətçi isə heç zaman şair ola bilməz.
- Vaxtilə M.S.Ordubadi yazırdı: “Öz dilində şeiri olmayan xalqın nəyi ola bilər. Bir xalqın dil mədəniyyətini yaradan onun ədəbiyyatıdır”. Hazırda bizdə şeir, ümumiyyətlə ədəbiyyat hansı səviyyədədir?
-Haqlısız, dillə bağlı qayğıların çözümünü xalq daha çox şair-yazıçıdan umur, rəsmi müraciətlər üçün də məhz söz adamlarının irəli durmasını uyğun görürür. Dərd ondadır, bizim bəzi yeni nəsil əli qələmlilər sözlə hoqqa çıxarmaqla yeni söz demə kimi məzmunsuz girişimdə bulunur. Bəzi “məhsuldar” şair, yazıçı, jurnalistlər var, deyirsən, dili ilk növbədə elə bunların özündən qorumaq lazımdır. Bir də doğma dildə səlis danışmaq, yazmaq işin “şəriət qat”ıdır, gərək o sözlərlə yaxşı anlamlar çatdırmağı, necə deyərlər, yaxşı söz deməyi bacarasan; dilə söz qazandırasan, sözə yeni anlamlar yükləyə biləsən, unudulmuş sözlərimizi dövriyyəyə qaytarmağı bacarasan, xeyirli yeniliklər yaradasan...
- Jan Kaktonun “Biz şairlər həmişə doğru danışan yalançılarıq” fikrinə münasibətiniz?
-Gəlin biz o sözün doğru hissəsini götürək, yalançılıq hissəsinisə xeyrə yozaq.
- Yaxşı şair olmağın sirrini hərə bir şeydə görür. Məsələn, Nikolay Fomiçevə görə, “yaxşı şair olmaq üçün gözəlliyin təbiətini anlamaq lazımdır”. Bəs siz necə düşünürsünüz, yaxşı şair olmaq üçün nə etmək lazımdır?
-Bu əla sözdür: gözəliyin təbiətini anlamaq! “Gözəlliyin təbiəti” üzərinə cild-cild kitablar yazmaq olar, bir müsahibə boyu bu barədə nə qədər danışa bilərik, bilmirəm. Gözəlliyin təbiətini anlamaq, elə kainatın ruhunu anlamağa xidmət edir. Yaxşı şair təbiri, tərifi də, gözəllikdən gözəl yazmağın yanısıra idraklı yazmaqdır. Əlbəttə, şair şeir yazarkən sosiloji araşdırmaçı deyil, kulturoloji tədqiqatla məşğul olmur yaxud təbiətşünaslıq etmir; o,məhz gözəlliyin təbiətini poetik dillə ifadə edə bildiyi üçün yaxşı şairdir. Fikir verirsiz, əsl şair, filosof şair deyilmir bu yerdə, yaxşı şair deyilir. Yaxşı şair elə gözəlliyi Tanrının yaxşılığı, lütfü olaraq görən şairdir... Bizim türk təfəkkürümüz Tanrı sözü ilə yanaşı məhz yaxşılığı təsəvvür edir, yamanlığı deyil... Yamanlıq Tanrıdan aşağı kateqoriyaların hadisəsidir...
- Məhmət Əmin Yurdaqul yazır:
“Burax məni haykırayım, susarsam sən matəm et;
Unutma ki, şairləri haykırmayan bir millət
Sevənləri torpaq olmuş öksüz cocuq kimidir”.
Necə düşünürsünüz, bu gün şairlərimiz haykıra bilirlərmi?
- Çətin sualdır... O hayqırışı Türk dünyasıncamı götürməliyik, “bugün” qavramını sırf bu günümüzün özü boydamı, yoxsa, ən azı müstəqilliyimizin yaşınca – bir qərinəmi götürməliyik?.. Azərbaycan şairinin hayqırışı hazırda daha çox Təbriz, Güney kodlu, mövzulu və bütövlük mahiyyətlidir. Özəlliklə, Azərbaycanın Güneyindəki fədakar şairlərimizin hayqırışına dərin sayğılar olsun, eşq olsun! Biz müstəqil respublikada yaşayırıq, bizim yazıb-yaratmağımıza nə var? Bizdə hayqırış daha çox 30-cu və 70-80-ci illərdə olub, 90-cı illərdə öz məntiqi yekununu bulub. Özəlliklə Xəlil Rza Ulutürkün adını örnək olaraq çəkə bilərik. Susmayan ustadlarımızın ruhu şad, yaşayan şairilərimizin qələmi iti olsun!
- Dostoyevski deyirdi: “Yazıçının ən böyük bacarığı pozmağı bacarmaqdır. Kim onu bacarırsa, kim özününkünü pozmaq iqtidarındadırsa, o, uzağa gedə biləcək”. Sizə elə gəlmirmi ki, bu gün yazıçılarımız ancaq yazmaqla məşğuldurlar. Yəni heç kim yazdığını pozmaq istəmir. Ona görə də az oxunur, az sevilirlər.
-Bizdə toplumun , belə demək olarsa, ədəbiyyatla nəfəs alma dönəmləri olub, elə bilirəm, o dalğa yenə qayıtmaqdadır. Ona görə də oxunma, sevilmə məsələlərinin qiymətləndirilməsi xeyli şərtidir. Bilgisayarla işlədiyimiz çağımızda pozmaq, yerdəyişdirmək, calamaq indi texniki məzmundur, İKT-nin indiki inkişaf aşamasında işin bu tərəfi çox qolaydır. Dostoyevskinin sözü, yəqin, texniki məzmundan yuxarıdadır, ancaq bu da var ki, onun qaçaraq həyatı, borclarını ödəmək üçün dərgilərə vaxtlı-vaxtında əsər çatdırıb, qonorar almalı olması və s. onun özünün pozmaqla barədə çox az uğraşdığını deməyə güclü ehtimal yaradır. Olsun ki, həyatına bir az nizam gəldikdən sonra, yaxud ömrünün son illərində öz yazdıqlarını səf-nəzər edincə bu fikrə gəlib.
Dostoyevski Dostoyevskidir, adı dünyanın ən çox oxuduğu yazıçıların ön sıralarında gəlir və bəlkə də, oxucu onun kimi düşünmür, “nə yaxşı ki Dostoyevskinin pozmağa vaxtı, macalı olmayıb” deyə düşünür...
Eldə bir söz var: “Yanlış da bir çeşnidir. Bu öz yerində. Mənim bir iş yoldaşım vardı, irihəcmli əsərlərdən söz düşərkən deyirdi, (indi adını çəkməyim) filan Xalq yazıçısı qəhrəmanını ata mindirmək üçün 40 səhifə yazıb... Bax bu yerdə yazıçının özünün qıymamazlıq edib, pozmadığı yerləri redaktorunun pozmaq yetkisi, nüfuzu olmalıdır. Həcm məsələsi daha çox qonorarla bağlı məsələ kimi gəlir mənə. Bir də nəsihətnamələrdə detallara varma ola bilər. Bizim çağımızda uzun-uzadı yazmağa nə hacət?.. Uzun yazmamısansa, uzun-uzadı pozmağa da ehtiyac olmayacaq, elə deyilmi? Uzunçuluq bir təfəkkür “hadisə”si olaraq pozmaqla düzələsidirmi, bilmirəm, çünki o kökündən ədəbi-bədii pozuculuq aktıdır... Uzunçuluq barəsində düşünərkən ağlıma həmişə Türküstanlı böyük filosof, bilgin Farabinin “Uzun danışanı qısa dinləmək lazımdır” fikri gəlir... Bundan artıq yoruma gərək yox…
- Söz nədir, poeziya nədir, şair şəxsiyyəti nədir? Niyə hər şair həm də şəxsiyyət ola bilmir?
- Dünya şairlərinin Baş komandanı NİZAMİ necə deyirdi? –
“Dünya yaranan gündən qələmin ilkin sözü -
Varlıq səhifəsində sözün özüdür, özü.
Açılanda varlığın sirli pərdəsi əzəl,
Söz oldu bu, cahanda cilvələnən ilk gözəl.
Ürək sözə dil açdı, dedi ki: "Ver mənə can",
Yoxsa, yolmu tapardı bu cansız bədənə can?!
Yer üzünə incini sözlə saçıbdır qələm,
Kainatın gözünü sözlə açıbdır qələm.
Dünyaya sözdü şərəf, gör ki, nədir qiyməti,
Danışmaqla, yazmaqla itməz qədir-qiyməti.
Söz eşqin lüğətində öz canımızdır bizim,
Biz - sözük, görkəmimiz - eyvanımızdır bizim”.
NİZAMİnin mövzusuna müraciət edib, ondan geri qalmayan söz söyləmiş başqa bir dühamız FÜZULİ nə deyirdi? –
“Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz,
Bu nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz”.
Füzulinin bu beyitlə başlayan ünlü “Söz” qəzəli, elə sözün poetik tərifi, açması, izahı deyilmi?..
Füzuli həm də sözün canı olduğunu deyirdi. Görün necə gözəli ifadə edir,
“Can sözdür, əgər bilirsə insan, Sözdür ki, deyirlər özgədir can”.
Sözü yaradıb, yaşatmağı böyük örnəklərini dühalarımız bacarıb...
Şah babamız Xətaisə belə deyirdi:
“Sözünü bir söyləyənin
Sözünü edər sağ bir söz.
Pir nəfəsin dinləyəninY
üzünü edər ağ bir söz.
Söz vardır kəsdirər başı,
Söz vardır kəsər savaşı.
Söz vardır ağulu aşı
Bal ilən edər yağ bir söz”.
Şeirə gəldikdə isə... ədəbiyyat şeirlə başlayıb. Ədəbiyyatı biz söz sənəti olaraq öyrənmişik, bilmişik. Yəhya Kamal Bəyatlı şeir haqqında “Bildiyimiz musiqidən fərqli bir musiqi” cümləsini qurmuşdu; Cahit Sıtqı Tarançı isə şeiri “sözlərlə gözəl şəkillər yaratmaq sənəti” olaraq, yenə qardaş ölkənin ünlü klassiklərindən Nəcib Fazıl Qısakürək şeiri “Mütləq həqiqəti axtarış işidir” deyə tərif etmişdi. Bizim şeir dediyimizə yunanlar poeziya deyib. Yunanlar bu qavramla nəyi ifadə edirdi? – “Dilin anlam, səs, ritm elementlərini bəlli nizam içində istifadə” poeziya adlandırılırdı.
Uzun sözün qısası, poeziya hər hansı bir hadisəni, yaxud fikri adilikdən sıyrılmış bir şəkildə ifadə etmə sənətidir. İndi özünüz təsəvvür edin, klassiklərin, bilginlərin sözə, şeirə belə yüksək qiymət, dəyər, tərif verdikləri halda, şairin şəxsiyyəti necə olmalıdır? Şair iki cüt, bir tək sözü bəlli qayda-qanunla yazan adam ola bilməz, təbii. Şair ayrı bir adam növü deyil, irq deyil, əksinə ayırmayan, bölməyən, birləşdirən hadisədir. Şairə hadisə deməyim söz tapmamaqdan deyil, illa belə yaraşdığını düşündüyümdəndir. XX yüzildə bizdə ümumxalq məhəbbəti qazanmış bəlli şair obrazları olub: Cavid Əfəndi, Səməd Vurğun və b. XX yüzilin sonu, XXI yüzilin başlarında çağdaşımız Zəlimxan Yaqub (əlbəttə, yalnız o deyil, bir neçə başqa şairimiz də) öz şair obrazı ilə meydanlarda və könüllərdə oldu. Bu adları birləşdirən ən ümumi cəhətlər, amillər nələrdir? - Əlləri, könülləri və qapıları açıq olmaq! Şair xeyirxah deyilsə, o, öz şair şəxsiyyətini yalnız istedadla doğrulda bilməz...
- Latın Amerikası yazıçısı Varqas Lyosa yazır ki, ədəbiyyat gerçək həyatdan daxilən narazı olmağın məhsuludur. Bu fikrə sizin münasibətiniz necədir?
- Sözün, poeziyanın, şairin haqqında bir öncəki sualda danışdıqlarımız, elə ümumən ədəbiyyat haqqında və bu sualınızın cavabı olaraq da keçərli sözlər misalındadır. Əgər hər şey qaydasında, nizamındadırsa, daha onda niyə yazasan ki? Yazsan da, tərənnüm olacaq. Tərənnüm də, gözəlləmə də ədəbiyyat aktıdır, ancaq özləm, özündə, toplumda, dünyada çatışmazlıqlar, əlçatmazlıqlar, ünyetməzliklər, gözgörməzliklər olmasa, şairin təbi coşarmı, yazıçının əli qələm axtararmı heç?.. Dinc dövrlər üçün digər yaradıcılıq sahələri daha təsirli olar bilər, özəlliklə, təsvirçilər. Və ən təlatümlü dönəmsə insanın öz içindəki təlatümdür...
- Puşkin öz əsərləri barədə belə demişdir: “Yazdıqlarımın bəzisi bir töhmət kimi vicdanımı sıxır”. Sizin necə, nə vaxtsa yazdığınız belə əsər varmı? Ümumiyyətlə, elə əsəriniz varmı ki, ondan imtina etmək istərdiniz?
- Vicdanıma ləkə sürəcək yazım yoxdur, şükür Tanrıya. Vurğun demiş: “Vicdan dedikləri bir həqiqətdir, Beşiyi, məzarı əbədiyyətdir”... Bilirsiz, bizim ədəbi yaradıcılığa başladığımız 90-cı illər imperiyanın dağılması, totalitar rejimin süqutu illərinə dəng gəldi. Sovetlər dağıldı və Tanrı bizi ürəyimiz istəməyəni yazmaq əzabından, yaxud soyuq Sibirdə zindan küncündən qurtarmış oldu... İnşallah, sağ əlimiz Güneyli şairlərimizin başına...
- Geniş auditoriya qarşısında ilk dəfə şeir oxuduğunuz vaxtı necə xatırlayırsınız?
-Geniş auditoriya qarşısında şeir oxuduğum ilk günü bu dəm yadıma sala bilmirəm, doğrusu... Ölkə içində və qardaş ölkələrdə fərqli auditoriyalar qarşısında dəfələrlə şeirlər oxumuşam. Ən həyəcanlı günlərimdən biri Ərbildə - II Türkman Qurultayında çıxış edərkən olub. Bu yanılmıramsa, 2000-ci ildə olub. Bilirsiz, kilometrlərlə uzaqda, başqa ölkədə sənin dilində danışan, eynən sənin kimi bir topluluqla rastlaşırsan və üstəlik, dünyanın dörd tərəfinə səpələnmiş İraqlı soydaşlarının Qurultayında sənə söz verirlər, “Azərbaycandan gəlmiş” - deyə təqdim edirlər... Həyəcanlanmamaq əldə deyil. Doğrudur, o tədbir ədəbi tədbir, o çıxış da şeir-sənətlə bağlı deyildi, ancaq həyəcan nitqimə, duyğularıma, sözlərimə elə yüklənmişdi, ictimai-siyasi məzmun orda tam bir poetik ricət qazanmışdı... Yeri gəlmişkən, bizlər əlimizi İraqlı qardaş-bacılarımıza daha qüvvətli şəkildə uzatmalı, onları əsla unutmamalıyıq.
- Dəfələrlə şahidi olmuşdum ki, Xalq şairi Zəlimxan Yaqubdan yaradıcılıq planları haqqında soruşanda deyirdi ki, mən planla işləmirəm. İlahidən nə gəlir, onu da yazıram, qarşıma məqsəd qoymuram ki, sabah bu mövzuda, o biri gün başqa mövzuda əsər yazacam. Ancaq elə şair və yazıçılar da olur ki, hətta bir neçə il öncə üçün yaradıcılıq planları barədə proqnoz verir. Yaradıcılıq və plan – bu iki məfhuma bir yerdə necə baxırsınız? Ümumiyyətlə, bu cür planla yazanlara, hətta bir neçə il sonra üçün də plan-proqnoz verən yaradıcı adamlara münasibətiniz necədir?
- Rəhmətlik Zəlimxan müəllimin sözünün qüvvəti akademik Nizami Cəfərov da deyir, “Mən epos təfəkkürlü insanam, planla iş görmürəm, qarşıma nə iş çıxır onunla məşğul oluram”. “Epos təfəkkürü” sözündən çox xoşum gəlir və yeri gəldikcə çıxışlarımda, yazılarımda işlədirəm. Mən Xalq şairimizin də, Millət vəkili, akademikimizin də fikrinə şərikəm. Bizim həyat tərzimiz genetik kodlarımızdan xali deyil. Olsun ki, burada yaddaş qatlarımızdakı fəthlər suxuru, uzaq səfərlər özləmi, yurda “ruh bədənə qayıdan kimi” qayıtmaq sevdası da təsirsiz ötüşməyib. Bizim plansızlığımız başı soyuqluq deyil, öz yoluna, öz könlünə, öz vicdanına güvəndir və ən əsası kainatın ruhuna, Tanrının nəzərinə inamın təntənəsidir!
- Dünya şöhrətli yazıçı Çingiz Aytmatov yazırdı: “Bəzən bir adamın şəxsi taleyi, ondan çıxarılan nəticənin qiyməti o qədər yüksək, əhatə dairəsi o qədər geniş olur ki, bir adamın başına gələnləri o dövrdə yaşayan bütün adamlara, hətta ondan çox-çox sonralar dünyaya gələnlərə də şamil eləyə bilirsən”. Bu mənada Əkbər Qoşalının taleyi necədir?
-Ustad necə də doğru deyib! Bax bu, yaddaş suxurlaşması, düşüncənin landşaftı, fikrin relyefi haqqında eşitdiklərimizin böyük qırğız yazıçısının sözləri ilə də təsbit olunmasıdır. Şair, yazıçı yalnız özünü ifadə etmir, yaddaşındakıları da təcalla etdirir və Çingiz ağanın verdiyi qiymətə uyğun qələm adamları da artıq özü bir istinadgaha çevrilir.
Qaldı ki, mən öz taleyim haqqında nə deyə bilərəm? Bir şeyin ki adı tale ola, o bizim öz əlimizdədirmi? Üstəlik, epos təfəkküründən danışdıq bayaq. Bu suallara cavab axtarışları bir qədər ədəbiyyatdan kənara - dinə, təriqətə gedib çıxır. Məsələn, bir İslam bilgini, bir ruhani tale ilə bağlı sualın cavabını “Ayətul kürsü” ilə gözəl bir şəkildə yorumlaya bilər, hər şeyin Yaradanın hökmündə olduğunu açıqlaya bilər: “Onun kürsüsü göyləri və yeri əhatə etmişdir”... Və yalnız o, “zülmətdən çıxardıb işığa tərəf yönəldər”...
- Nyuton deyirdi: “Mənim başqalarından uzaq görməyimin səbəbi nəhənglərin çiynində dayanmağım olmuşdur”. Bəs Sizin bu qədər şöhrət tapmağınızın, bütün Türk dünyasında sevilməyinizin səbəbi nədədir?
-Belə dəyərləndirmə sizin könlünüzün gözəlliyidir, siz elə görürsüz, sağ olun! Türk dünyasında tanınır olmaq şərəflidir, əlbəttə, şərəli olduğu qədər də məsuliyyətlidir. Əgər bir balaca tanınmışlıq, şöhrət varsa, o, plan-proqramla olmayıb, bayaq danışdığımız kimi, epos təfəkkürü ilə çalışmağımızın sonucunda belə alınıb. Tanrı utandırmasın!
- Şöhrətli adamların şöhrətinə müvafiq gələn daha çox nədir: dərd, yoxsa sevinc?
- Şöhrətdə nə dərd, nə sevinc axtarmayaq, məncə. Şöhrət universal kateqoriyadır. Bilirsiz, elə elmi kəşflər olur, onun nəticəsi bəşəriyyətə fəlakət gətirir, hansı ki o kəşfi edən alimin niyyəti fəlakət olmayıb əsla. Tanrı o cür fəlakətli elmi kəşfi niyyətli birinə verməzdi, yəqin. Yəni həmin elmi kəşfdən sui-istifadə edilib. Örnəyi, bir elmi yenilik atom elektrik stansiyası yerinə atom bombasına dönüşdürülüb... Şöhrət də belə həssas kateqoriyadır, o şöhrəti sənə şöhrət qazandıran nəsnələrə, yaradıcılığa, sənətə yatırım etsən, əladır; amma “bir addım o yana”sından Tanrı qorusun!
- Başdan-başa fikir, düşüncə olan dünyadan baş açmaq asandırmı?
- Bir şərqidə necə deyilir? - “Dünya köhnə dünyadır, Sevgiləri təzədir”... Dünyadan baş açmaq sürəci min illərdir sürür, hələ neçə açılmamış səhifə, əl yetməmiş qat durur... Kainatın sirrinə tam vaqif olmaq insanoğluna qismət olacaqmı, bilmirəm. Ancaq insanoğlunun yaradılışdan fitrəti belədir: aramaq, axtarmaq... Aşıq Veysəl demiş “Uzun, incə bir yoldayıq, Yürüyürük gündüz-gecə”...
- Xalq şairi Zəlimxan Yaqub şeirlərinin birində yazır ki:
Kim gədədi gədəsindən danışar,
Kim dədədi dədəsindən danışar.
Dünənindən, sabahından xəbərsiz,
Öz vaxtından, vədəsindən danışar.
Siz necə düşünürsünüz, dünyada gədələr çoxdur, yoxsa dədələr?
- Bu misralar dilimin əzbəridir. Ustadın bu dördlüyünü aforizm kimi tez-tez işlədirəm. O qədər çox ehtiyac olur ki bu sözün energetikasına... Keşkə də, dədələr çox olsaydı...
- Etiraf sizin üçün nə deməkdir? İndiyədək etiraf etdiyiniz anlar olubmu? Bu 50 illik ömrünüzdə nəyi etiraf edərdiniz? İnsan daha çox hansı halda və nəyi mütləq etiraf etməlidir?
- Etirafı ayıb saymıram, uduzmazlıq saymıram, tam tərsinə nəciblik əlaməti kimi dəyərləndirirəm. Əlbəttə, özümün də etiraflarım olub; mənə etiraf edənlər də olub. Həssas mövzuların öz zamanı, zamanların da öz mövzuları, etirafları var; bir də “Hər sözün öz adamı, hər adamın öz sözü var” olduğuna inansaq, etirafı da etiraf qanana etməlisən. Bir adam ki o etirafı əlinə-üzünə bulaşdıracaq, o heç etirafa layiq deyil...
- Siz çox dinamik bir adamsınız. Demək olar ki, hər gün müxtəlif görüşlərdə, yubiley və digər tədbirlərdə iştirak edir, müxtəlif mətbuat orqanlarında, az qala, hər gün aktual mövzularda məqalələrinizi oxuyuruq. Bütün bunlardan sonra mütaliəyə və yaradıcılığa necə vaxt çatdırırsınız? Ümumiyyətlə, vaxt sizin üçün nə deməkdir?
-Vaxtın tərifindəki iqtisadi amili daha çox ifadə edən “Vaxt qızıldır” deyimini xatırlatmaq istərdim. Əlbəttə, vaxt qızıldır, amma bizim yanaşmamızda iqtisadi xarakter, maddi-məzmun nəzərdə tutulmur; “keşkələr”imiz nəzərdə tutulur – bunu vaxtında oxuya bilsəydim, onu ürəyim istəyəndə görə bilsəydim, ora istədiyim vaxt gedə bilsəydim, bu mövzunu işləyə, kitabını yaza bilsəydim və s... Bəlkə, qıraqdan elə görünür ki, mən vaxtı çox yaxşı bölüşdürürəm, hər şeyə vaxt tapıram, nə bilim... QABİL deyirdi, “Gedən yerim olaydı...” Mən də deyirəm ki, Tanrı günaha yazmasın,“Gedən vaxtım olaydı”...
- N.F.Qısakürək belə bir fikir söyləmişdir: “Cəmiyyət öz daxili dünyasında yatır, amma yuxusunu şairlər görür, yozur”. Bu gün bizim cəmiyyətin yuxusunu hansı səmtə yozmaq olar?
-Toplumumuzun yuxusunu xeyrə yozuram. Ustad necə deyirdi? -
Yeni düzən, yeni mizan qurandı,
İlk andımız, son andımız Turandı,
Soraq verən Peyğəmbərdi, “Quran”dı,
Nə yozulsa, xeyrə yozum olacaq,
Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!
Qovuşacaq bölünənlər, bölgələr,
Nurlanacaq qaranlıqlar, kölgələr,
Dinlənəcək Oğuzxanlar, Bilgələr,
Türkə səcdə, Türkə təzim olacaq,
Bu gün-sabah dünya bizim olacaq!
Ustadın ruhu şad olsun, onun bu iki bəndi də sualınıza cavab olsun!
- P.Neruda yazır: “İlhama bu qədər bel bağlamaq olmazmış. Məni zorla görünən cığırlarla ancaq şüur irəli aparmalıdır”. Siz necə düşünürsünüz, yaradıcı adam üçün təkcə ilham yetərlidirmi?
-Tam bu sualın cavabı olmasa da, söz, poeziya, şair taleyi haqqında danışarkən, elə bilirəm, bu sualı da bir xeyli əhatə etmiş olduq. Pablo Nerudanın öz sözləri ilə desək, “Əbədi küləklər məmləkəti”nin şairi doğru deyir: şüursuz ilham, ilhamsız şüur bütövlüyü təcalla etdirə bilməz. Bunun biri olmadan o biri yetim qalar. Zatən şüursuz birini ilhamın necə qanadlandırdığını təsəvvür etmək çətindir... Biz övliya deyilik, peyğəmbər deyilik ki vəhylə hərəkət edək. Əsl şairlər haqqında adətən vergili sözü işləndiyini bilirik; ancaq vergili şair kimi tanıdığımız hansı şairimiz anlaqsız olub ki?.. Şairin təzadları, dilemmaları, suallarının cavablarını üstələdiyi anlar olur – ayrı-ayrı şeirlərdə bunu görürük; ancaq o məqamlardan qurtulan, cavab bulan da elə yenə şairin özü olur...
- Çingiz Aytmatovun belə bir fikri var: “Bu cavanlara yazığım gəlir. Onlar öz insanlıq sirlərinə necə yetə biləcəklər ki, onların heç birinin heç olmasa xəyalən Tanrı olmaq dərəcəsinə yüksəlmək üçün heç bir imkanları yoxdur”. Siz necə düşünürsünüz?
-Çingiz Aytmatovun ruhu şad olsun, onun yaşı, təcrübəsi və dünyagörüşü “Tanrı olmaq dərəcəsinə yüksəlmək” kimi bir cümlə qurmağa əsas verirmiş. Elə bilirəm, “Bizə şah damarımızdan daha yaxın olan” Tanrını unutmamaq uğurlu əsər yaratmaq üçün inamlı və imanlı bir əsasdır. Siz xəyalən belə təsəvvür edin, Çingiz ağanın bu iddialı cümləsini NİZAMİ, NƏVAİ, FÜZULİ cavablandırası olsa, necə cavab verərdi – daha doğrusu, sualın qoyuluşundan razı qalardımı? Ancaq bizim keçmişdə öyrəndiklərimizdən çıxış etsək, NƏSİMİ belə bir sualı əməlli-başlı cavablandırardı. Di gəl gör, son illər NƏSİMİ ilə bağlı yeni araşdırmalar, onun əsərlərinin yeni yorumları NƏSİMİni də, belə möhtəməl suallara cavabda NİZAMİ-FÜZULİ xəttinə aparıb çıxarır...
Hər birinin ruhuna alqış!
- Ömrün 50 ilini tamamlamaq həm də bir növ cəmiyyət qarşısında, doğmaların və əzizlərin qarşısında hesabat məqamıdır. Əkbər Qoşalı arxada qoyduğu bu 50 il barədə hesabat kimi qısaca olaraq nələri çatdırmaq istəyərdi?
- Qəliz sualdır (gülür). Təkrarçılıq eləmək istəmirəm –söhbətmizin gedişində bu barədə bir az danışdım. Daha nələri demək olar? Vətənim, dövlətim, ulusum qarşısında alnıaçığam, şükür Tanrıma! Hər hansı bir əməli çalışma sahəsinin mənsubu üçün bu ən yaxşı ömür-gün açıqlaması sayılar, yəqin.
Qələm adamı üçün “nə yaratmısan?” sualı da var, təbii. Yazdıqlarımı hansısa özəlliyə görə fərqləndirmək istəməzdim – onların hamısı mənimçün əzizdir; ancaq illa fərqləndirmək lazım olsa, “Dərvişin nağılı”, “Çobanbayatı” poemalarım yaradıcı ömrü fotə vermədiyimin, qələmi boşuna qaldırmadığımın isbatı ola bilər...
Salam-sayğılar, əfəndim.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(19.09.2023)
