Ramiz Göyüş, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Mətbuat və sosial şəbəkələr vasitəsilə  şeirləri ilə tanış olsam da Xəqani Qayıblı ilə şəxsən tanış deyildik. Onunla ilk görüşümüz və tanışlığımız 29 oktyabr 2016-cı ilə təsadüf edir. Həmin gün Xəqani müəllim mənə görüşümüzdən xatirə olaraq “Yenə canım söz gəzir” şeirlər kitabını hədiyyə etmişdi. Kitabı ara-sıra varaqlayıb  yaradıcılığı ilə tanış olduqca istiqanlı, vətənpərvər və dostcanlı, bir az da ərköyün bu oğlanı bir şair kimi getdikcə daha yaxından tanımağa başlayırdım... 

Həmişə o fikirdə olmuşam ki, yaradıcı insanlarla, xüsusilə şairlərlə  ən yaxşı ünsiyyət onların şeirləridir.

Və budur, Xəqani Qayıblının “Yenə canım söz gəzir” kitabı ilə yenidən üz-üzəyəm.  Varaqlar bir-bir çevrildikcə Böyük Füzulinin 600 il bundan əvvəl bəşəriyyətə ünvanladığı, lakin bu günə qədər də cavabı axtarılan sualı yada düşür:

“Bu nə sirrdir ki, olur hər ləhzə yoxdan var söz”?

Təbii ki, əslində söz hələ təklikdə elə bir məna kəsb eləmir, hikmət deyil. Sözün qüdrəti o zaman ali məqama çatır ki, özü ilə qoşa işlənir, yerində oturur, söz sərraflarının  qüdrəti sayəsində öz məqamına yüksəlir. Elə ona görə də Böyük Tanrının verdiyi qabiliyyətlə insanın yaratdığı, ifadə etdiy sözdən güclü heç nə ola bilməz. Söz fövqəl gücə malikdir. Bir hikmətli söz, bir mənalı ifadə, bir bənd şeir insanı yaşada bilər, xəstəni sağalda bilər, insanın həyatını dəyişə bilər. Tanrı sözün qüdrətini öz ali məqamına çatdırmaq üçün, öz bəndələrinin içərisindən bir qisminə qeyri-adi istedad verərək sözləri nəzmlə, ritmlə, ahənglə, qafiyə formasında işlətmək qabiliyyəti vermişdir ki, belə insanlara da söz adamı, şair, şeir yazan demişlər. Mənim qənaətimcə, şeir  gözəgörünməz fövqəl bir varlıq tərəfindən, elə o varlığın vergi, istedad bəxş etdiyi insanlara - şairlərə diqtə olunan bir möcüzə, şairlik isə bu diqtə əsasında insanın ən ülvi hisslərini, duyğularını ifadə və təqdimetmə qabiliyyətidir. Xəqani Qayıblı da bir şair kimi, Mövlanə Füzulinin həmin sualına cavab tapmağa çalışır. Kitaba “Önsöz yerinə” yazdığı bir səhfəlik yazısında  deyir: ”Hər kəsin imrəndiyi bir varlıq var, mənimki Sözdür, Sözünkü mənəmmi, bunu Söz bilər.” 

Xəqani Qayıblı fikirlərini davam edərək yazır: ”İstədiyi vaxt şeir yazmağı bacaranlardan üzürxahlıq eyləyib keçirəm əsas mətləbə...İstəyin başqa şey, ŞEİR yazmağın isə bambaşqa şey olduğunu, məncə, dirsəyi dizdə, canı sözdə olanlar daha gözəl bilir...Bu məqamlarda yazılan şeirin Tanrıdan Peyğəmbərlərə gələn vəhy kimi qutsal olduğu da bilinən bir gerçəklik.”

      Söz dürr, varlığı dürr,

      Haqqa ərənlər bilir...

      Şeir vəhy kimi gəlir,

      Hisslə Sözün arası.

Xəqani Qayıblının şeirləri onun kitabına “uğurlu yol” yazmış mərhum şairimiz İsa İsmayılzadənin dediyi kimi bir nəfəsə yazılmış şeirlərdir. Göydən vəhy kimi gəlir:

        Zinrik-zülmət gecənin

        Sübhü-Danı özgədir!

        Sabaha sağ çıxmağa

         Yenə canım söz gəzir.

          Sübhün şəfəqlərində

          Yenə itib azacam...

           Sükut saçını yolur-

           Yenə şeir yazacam... 

Nə qədər sözdən qaçmağa çalışsa da şair olmaq  Xəqani Qayıblının tale qisməti imiş, ona elə şeirləri kimi bir vəhy də gəlmişdi ki, o şaır olacaq:

              Bir uşaq can atır şair görməyə...

              Can atır əl çatmaz arzusu kimi.

              Bir şair Ağatlı oğlana dönüb

              Keçir həyatından bir yuxu kimi...

              Başıma gələnlər gəlməz ağlıma

              Başıma gələnlər qəfildən gələr.

              Ağlıma gələnlər gəlsə başıma

              Səsim yüz obadan, yüz eldən gələr...

               Mən, vallah, nə vaxtsa şair olacam.

               Ağlıma gələnlər başıma gəlsə!

Yazılarımın birində bir dəfə yazmışdım. Şeir də, uşaq ana bətnindən doğulan kimi doğulur. Ağrı ilə, əzabla. Belə qənaət etmək olar ki, şeir Tanrının şairlər vasitəsilə öz bəndələrinə ünvanladığı pıçıltıları-dualarıdır və ancaq şairlərin ifadə edə bildiyi hikmətdir... Şeir həm də qeyri-adi bir aləmdir. Sən onun orbitinə düşdünsə, bu orbitdən çıxa bilməyəcəksən. Çünki onun xislətində elə bir cazibə qüvvəsi var ki, səni özunə çəkməkdə davam edəcək”.  

Xəqani Qayıblı “Sözün içini-dışını-YÜKÜNÜ görəndən sonra şeirdən uzaq durmağa çallışsa da, ” bu vəhylər gələndə o vədinə xilaf çıxmaqdan başqa əlacı qalmır. Bax onda Xəqani Qayıblı şeiri kağıza köçürmək yox, “quş kimi bir ağacın budağına qonub ötmək, dünyanın özündən boyat bir bayatı kimi üzünü Dan Yerinə tutub şeir demək, tənha bir ağaca, bomboş səhraya, yetim bir cocuğun gözlərinə baxıb” əzbər oxumaq istəyir:

        Bu dəyirman daşına bax, 

        Bir gün öz dəni yandırar!

        Mən dolannam söz başına,

         Neylim, söz məni yandırar!

Sözə bənd olandan “Söz” onun başına “min oyun açsa “da, elə huşu tərpənəndən,  ağlı kəsəndən Tanrının söz kəməndinə düşüb və bu kəmənddən qopa bilmir:

      Adam var söz ondan baş alıb qaçıb,

      Söz mənim yağımdır, mən əriyən şam.

      Söz mənim başıma min oyun açıb

      Mən sözün başına ip salmamışam.

      Bəlkə də sözə yad, özgə “mən”im var

      Di gəl ki, söz qoymaz özgə “mən” dinə.

      Huşum tərpənəndən, ağlım kəsəndən

      Düşmüşəm Tanrının söz kəməndinə.

Xəqaninin şeirlərinin energetikası var və  oxuduqca onu hiss edirsən. Bir misal çəkəcəm- Etiraf şerinin bir bəndini. Oxuyub əmin olacaqsınız:

         Özümü özümdən ayılda bilsəm,

         Bir də o yerlərə qayıda bilsəm,

         Ata evimizin daşından öpüb, 

         Anamın gözünün yaşından öpüb

         Bir yaşın içində qardaşım oğlu,

         Dünyaminin qırxıq başından öpüb,

         Üzümü torpağa sürtüb qalacam...

          Gəldim...

          Evimizin daşından öpdüm,

          Anamın gözünün yaşından öpdüm, 

          Dünyaminin qırxıq başından öpdüm

          Üzümü torpağa sürtdüm, qalmadım.

          ... Mən daha bu yurdda qala bimədim-

          Bu yurdun sevgisi ilahi sevgi!

Bu sərtirlər səni  düşünməyə vadar edir, ruhunu yerindən oynadır, səni uzaqlara düyaya gözünü açdığın yurda, məkana, ata evinə, doğma insanların yanına aparır, kövrək xatirələr oyadır.

Qürbətdə yaşamaq Xəqani Qayıblının alın yazısı imiş. Bir vaxtlar Borçalı dağlarında yeniyetmə çağlarını yaşayan Xəqani Qayıblı heç ağlına da gəlməzdi ki, zaman gələcək ömrünün əsas hissəsini qurbətdə yaşayacaq və ən yanıqlı “qərib şeirlər” yazacaq. “Qərib şeirlər”mövzusu Xəqani Qayıblı yaradıcılıından qırmızı xətt kimi keçir. Əslində bu şeirlər taleyin qismətilə müxtəlif zamanlarda və şəraitdə qərib ölkələrə səpələnmiş, qərib şəhərlərdə yaşayan, qərib insanların qu nəğməsidir.

       ... Ömrümün yaddaş güzgüsü çilik-çilik

        Durmuşuq üzbəsurat,

        Bir mənəm, bir də

        Beli qırılmış qəriblik...

Bu sətirlərin arxasında taleyini qərib ölkələrə bağlamış qərib insanların iztirabları, kədəri gizlənib. Lakin qəribliklə Vətən məhəbbəti, Vətən sevgisi arasında üzvi bir bağlılıq, bir ilahi sevgi var. Mən düşünürəm ki, vətən sevgisini ən çox yaşayanlar da vətəndən ayrı düşənlər, vətəndən uzaqda vətən həsrətilə yaşayanlar daha yaxşı biilir. Bu insanlar təkcə Vətən həsrətilə yaşamır, həm də vətəni içində yaşadırlar:                                      

           Güc almaq üçün, dizimi söykəməyə,

           Lap belə son anda, rahatca uyumaq üçün

           Üzümü  söykəməyə,

           Bir əlçim yer tapılmadı bu vətənin içində...

           ... Mən qürbətdə yaşadım, vətən mənim içimdə.

Ürkək ceyran kim çıxdı qarşıma, 

Dünyamı təzədən yaradan gözəl. 

Yaş deyir: “Xar olma ellər içində!”,  

Ruh deyir: ”Yaşını yara dan”!,  gözəl! 

Gəl sən əsirgəmə yara zülfünü,

Titrəyən əllərim sara zülfünü!

Meh vurub oynada qara zülfünü...

Nə gözəl gürünür yara Dan gözəl!-

deyərək ənənəvi klassik aşıq poeziyasına söykənən, Aşıq Ələsgərsayasğı aşiqanə şeirlər, qoşmalar, təcnislər yazan, bu şeirləri ilə öz kökü üzərində möhkəm dayanaraq, bənzərsiz, təkrarsız, yalnız onun özünə məxsus olan poeziyasını yaradan və elə bu bənzərsiz şeirləri ilə də oxucularının qəlbini fəth edən Xəqani Qayıblı özünün dediyi kimi sətir-sətir, bənd-bənd şeirdə əriyir. 

Bir karvana qoşulmuşam bələdçim-ürək

Hələ neçə cəngəlliklər keçəsiyəm mən.

Hələ neçə könülləri oxşayam gərək,

Neçə-neçə ürəklərə köçəsiyəm mən...

Və indi Xəqani Qayıblının heç özünün də xəbəri yoxdur ki, o, uzaq Estoniyada yaşamaqla bərabər həm də burda, Azərbaycanda (həm də təkcə Azərbaycanda yox) doğmalığı, şirinliyi, istiliyi və ən əsası şeirləri ilə ürəklərə köçmüşdür.  Bu “köç” hələ uzun zaman davam edəcək və Xəqani Qayıblının şeirləri hələ “neçə-neçə” ürəkləri fəth edəcəkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2024)

Elman Eldaroğlu, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bəli, ÖLÜMün də bədbəxti, xoşbəxti olur. Bədbəxti səssiz gəlib səsiz gedirsə, xoşbəxti hay-küylə gəlir, hamını ayağa qaldırır. Onun da ölümü ölkədə böyük əks-səda yaratdı. Minlərlə adam dəfninə tələsərək, mərhumu dərin hüznlə son mənzilə yola saldılar. Xeyirxah əməlləri, islami dəyərlərə düzgün yanaşması, təqvalı olması ona qarşı xalq sevgisi yaratmışdı. Mövhumatdan uzaq, müasir düşüncəli ruhanilərdən idi. Təkcə dini ədəbiyyatı yox, bədii kitabları da mütaliə etməyi xoşlayırdı...

Deyirdi ki:- “Ümumiyyətlə, ədəbiyyata düzgün baxışla yanaşmaq lazımdır. Məsəl üçün, mən ədəbiyyat nümunələrini mütaliə edəndə təftiş edərək oxumuram. Mən hesab edirəm ki, ədəbiyyatın da, elə digər mədəniyyət sahələrinin də işi maddiyyat dünyasını aşmaqdan ibarətdir. Məsələn, elm maddiyyat çərçivəsindədir, reallığı, təsdiq olunmuşu deyir. İncəsənət isə maddiyyat çərçivəsini aşandır. Ona görə də düşünürəm ki, ədəbiyyat insanlara doğru-düzgün baxış bucağı verməlidir. Bu baxımdan, sənət, ədəbiyyat elmdən də üstündür. Buna görə də ədəbiyyat adamları, mənə elə gəlir, mənəvi cəhətdən təmiz insanlar olmalıdır. Mən istəyərdim ki, ədəbiyyat maddiyyat çərçivəsindən çıxsın, ruha yaxınlaşsın. Hansısa ideologiyaya söykənməsin. Biz ideologiyaya söykənən ədəbiyyatın nə vəziyyətə gəldiyini görmüşük. Sovet dövrünü nəzərdə tuturam. Sənət ideologiyaya deyil, insana xidmət etməlidir. Məsələn, mən görüşməsəm də, Salam Sarvanı bəyənirəm. Aqşin Yeniseyi də oxumuşam. Şəhriyar Del Gerani ilə münasibətimiz olub, hətta məscid kitabxanasında onun kitab təqdimatını da keçirmişdik. Hazırda başqa yazalarını, adlarını xatırlaya bilmirəm, onları da oxumuşam. Ramiz Rövşəni çox sevirəm. İlqar Fəhmi ilə yaxşı münasibətimiz var, kitablarını da oxumuşam. Yaxşı qəzəlləri də var, romanları da...”

Haqqında söhbət açdığım Hacı Şahin 7 iyul 1974-cü ildə Bakıda anadan olub. İlahiyyatçı, ictimaiyyət arasında nüfuzlu din xadimi, Məşhədi Dadaş məscidinin axundu idi. "Mənəvi Dünya" Milli-Mənəvi Dəyərlərimizin Təbliği İctimai Birliyini təsisçisi və sədri, Qaqaz Müsəlmanları İdarəsinin Nəsimi rayonu üzrə nümayəndəsi, eyni zamanda QMİ-nin Qazilər şurasının üzvüydü. Bakı şəhəri, Səbail rayonu 189 saylı məktəbin rus bölməsində orta təhsilini başa vurub. Ali təhsilə isə Azərbaycan Texniki Universitetinin Maşınqayırma fakültəsində yiyələnib. 2 mart 2023-cü il tarixində ürəkçatışmamazlıqdan vəfat edib. Özündən sonra iki qızı və iki oğlu yadigar qalıb. “Haradan başlamalı?”, “Yaradılışın hədəfi” və “Xoşbəxt ailə modeli” kitablarının müəllifi idi...

“Ümumiyyətlə, çoxlarının dini ideologiya haqqında təsəvvürləri yanlışdır. Din insanın doğru-dürüst təfsiri, izahı, şərhidir. Dinin missiyası insanları çərçivəyə salmaq, hansısa ideoloji qəlibə atmaq deyil. Dinin missiyası insanın kimliyini və o kimliklə necə yaşamaq lazım olduğunu göstərməkdir. Düşünürəm ki, din insan potensialının maksimum reallaşdırılması imkanıdır. Din, əslində, insanı çərçivədən azad etmək üçündür. Din tək sənətin deyil, bütün həyatın içində olan yaşam tərzi, düşüncə tərzidir. Ona görə də hər sahə ilə bağlı ümumi prinsipləri din insanlara bəyan edir. Və bu prinsiplər insanın ağlı, düşüncəsi, hissi ilə həmahəngdir, yəni qeyri-rasional deyil. Din insana nəyin xeyirli, nəyin ziyanlı olduğunu anladır. Söhbət burda hansısa senzuranın tətbiqindən getmir. Din ədəbiyyatı maddiyyatdan qoparmaq üçün edir bunu. Yəni bir növ onu məhdudiyyətlərdən qurtarır. Dinin qoyduğu məhdudiyyətlər zahirən məhdudiyyət kimi görünsə də, əslində, bu məhdudiyyət sənətin vulqarlaşmasının, bayağılaşmasının qarşısını almaq üçündür. Bunlar hər hansısa bir qadağa deyil. Demir ki, filan şeyə toxunmaq olmaz. Məsələn, bir də görürsən ki, içində aqressiya olan biri əsər yazır və o aqressiyanı ötürür o əsərə və oxucunu da neqativə kökləyir. Mənim bədii əsərdən əsas meyarım mənfi yox, müsbət təəssüratlar almaqdır. Quranda bir ayə var, deyilir ki, yediyiniz yeməklərə fikir verin. Məncə, bu, yalnız maddi qidanı əhatə etmir. Biz buna imkan verməli deyilik ki, istənilən insan ruhumuza öz neqativini tökə bilsin.”- söyləyirdi.

Zəngin dünya görüşü, güclü mülahizə qabiliyyəti var idi. Hadisələrə düzgün rəy verməyi bacarırdı. Məsələn, Salman Rüşdinin, Seyid Əzimin, Rafiq Tağının sui qəsdə məruz qalmalarını belə izah edirdi...

 Deyirdi ki:- “Seyid Əzimi öldürənlər əsl dindarlar deyildi. Mən Seyid Əzimin əsərlərində təqdim etdiyi dini qəbul edirəm. Seyid Əzimin qəzəllərində də bunu görmək olar. Onu şəxsi məsələ üstündə öldürdüklərini də deyənlər var. Hər halda yaxşı hal deyil. Mənim baxışım bundan ibarətdir ki, ümumiyyətlə, təhqir yolverilməzdir. Hətta ateistin fikirlərinə görə ləyaqətinin, şəxsiyyətinin alçaldılması da. Birmənalı şəkildə olmaz. Onların ölümlərinin bir çox səbəbi var: fikirlər dindarlar tərəfindən radikalca qarşılanır, yaxud da hər hansısa siyasi bir oyunun tərkib hissəsinə çevrilirlər və s. Hansısa siyasi xətlə islamafobiya yaradılır. Karikatura dalğası da bu səbəbdən ortaya çıxmışdı. Qərb bunu ifadə azadlığı adlandırdı ki, peyğəmbərin də karikaturası çəkilə bilər. Təəssüf ki, bəzən siyasət bu mövzulara sirayət edir. Hər bir mövzu tənqidə açıqdır. Kimsə dini də tənqid edə bilər. Din xadimləri bu tənqidə cavab verməli, müzakirələr olmalıdır. Bayaq dediyim kimi, təhqir artıq dəyərlərin ələ salınmasıdır. Bir əsər mənim dünyagörüşümə ziddirsə, mən onu daş-qalaq etməli deyiləm. Mən, ümumiyyətlə, hansısa prinsiplərin hədəfə alınmağını qəbul etmirəm. Fikir versəniz, mən sosial şəbəkədə hansısa ateist də təhqir olunanda buna qarşı çıxıram. Əsərdə nədən yazırsan yaz, fikrini elə ifadə elə ki, orda təhqir elementi olmasın. Bu da dinin diktəsi deyil, müasir dünyanın reallığıdır.”

Ünsiyyətdə çox mehriban adam idi. Necə deyərlər, böyüklə böyük, uşaqla uşaq… Davranışında nəzakətli, rəftarında nəcib olduğu üçün insanlarn rəğbətini qazanmışdı. Bəli, onu eşidirdilər, ona nəvaziş göstərirdilər. Amma təəssüf ki, aramızdan tez getdi. Axı nə yaşı var idi- vur-tut 48. Neçə-neçə arzu və istəklərilə yanaşı, görəsi işləri də yarımçıq qaldı. 

Sabah Hacı Şahinin vəfatının ildönümüdür. Onu hörmətlə xatırlayır, ehtiramla yad edirik. Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2024)

Turunc Baxışlı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Ədəbiyyat və incəsənət” in növbəti ekspress sorğu sualı: Torunuza düşən qızıl balıq üç arzunuzu yerinə yetirəcək. Arzularınız hansılardır? 

Mənim cavabım belədir:

Arzudan doğulmuş arzular, ayağı gerçəkdən üzülmüş arzulardı deyirdi şair.

Xəyalən Düşünülmüş və bir o qədər də  gerçəkdən uzaq olan arzular.

Kənardan baxan biri üçün necə də asandır bəlkə də bir insanın qurduğu arzularının arxasınca durmadan getmək istəyi və bu istəklərinin üzündən çox şeydən imtina etməsi. 

Əslində biz hər birimiz xəyallar, arzular quraraq yaşayırıq həyatımızın hər anını.

Bəzən mümkünlərdən və bəzən də  mümkünsüzlərdən yol alırıq ixtiyarsız.

Axı xəyal edib nələrinsə arzusunda olmaq hər bir insanın haqqıdır, elə deyilmi,  gözəl insan?...

Bilmirəm, bəlkə də yanlış bir düşüncədi bir saniyədən sonrasını bilmədən, hələ yaşanmamış illərin ən gözəl dəqiqələrinin  arzusunu qurmaq.

Bir gün Salehlərdən birinə "nəyi arzu edirsən?" deyə soruşulub, cavabında isə "arzu etməməyi arzu edirəm" demişdi.

Kim bilir, bəlkə o da neçə arzularını çoxlarımız kimi  "qızlıq balığa" həvalə etmişdi. 

Bəzən insanın gücü heç nəyə yetməyəndə yalan olduğunu bildiyi gerçəklərə inanır, təəsüf ki. Birimiz o balıqdan gələcəyimizi, birimiz keçmişimizi, birimiz də sadəcə xoşbəxtliyimizi arzu edib səbrlə gözləyirik, əziz dost.  

Düşünürəm, hər kəsin bir qızıl balığı var  əslində. Bilirsənmi nədir, gözəl insan?

qəlbimizdə gələcəyə olan ümidimiz. Çalışaq bizə verilmiş bu müddətli yaşamımızda üç arzumuzu qızıl balığa deyil də, içimizdə olan ümid və əzmimizə etibar edək.

Yaşanılması mümkün arzularımızın gerçəkləşməsi ümidi ilə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2024)