“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumasın “İntellektual detektiv janrı” məqaləsini təqdim edir.

 

Detektivdən bir pillə yuxarı olan intellektual detektiv zəka, idrak üzərində qurulan detektivin bir növüdür. Bu növ detektiv əsərlər oxucunun intellektual səviyyəsini daha zəngin edir, onu məlumatlandırır. Belə əsərlərdə müxtəlif rəsm əsərləri, bədii əsərlər, film adlarına rast gəlmək mümkündür.

İngilis yazıçısı Den Braunun “Cəhənnəm”, “Başlanğıc”, “Yalan nöqtəsi”, ”Rəqəmsal qala”, ”Mələklər və iblislər”, ”Da Vinçi şifrəsi”, “İtirilmiş simvol” əsərləri intellektual detektivlərdir. Böyüklər çoxdan bildikləri nəsnələrin əslində gizli kodlara kökləndiyini, bağlı olduğunu oxuduqca, dərinliklərə endikcə, əsərlər daha da qiymətə mindi. Den Braunun ailəsində sirli hadisələr uşaqlıqdan baş verir. Daha doğrusu, həmin sirli hadisələr valideynləri tərəfindən təşkil olunur. Sanki uşaqlıqdan onu belə qeyri-adi sirlərlə böyüməyə kökləyirlər ki, böyüyəndə çaş-baş qalmasın, çətinlik qarşısında özünü itirməsin. Den Braunun təhsil aldığı kollec qapalı müəssisə sayılıb. Burada baş verən hadisələr gizli qalıb. Kollecin rəhbərliyinin şagirdləri danlaması, uşaqların çıxardığı oyunlar əsla qapıdan kənara çıxmazdı, bu da qapalı mühitin xarakteri ilə düz gələrmiş. Elə ona görə də Den Braun qapalı mühit barədə yazdıqlarını kollecdən əxz edib.

“Cəhənnəm” əsəri mistik-triller janrındadır. Əsas diqqət intizamsız insan artımı üzərinə çəkilir. İnsan artımı və onun da özü ilə bərabər gətirdiyi fəlakətlərin qarşısını almaq üçün bir bioloq-alim virus yaradır. ÜST və bir çox qurumlar bu virusu dayandırmağa çalışır, əsər boyunca onlar virusu və məqsədi tapmağa çalışırlar. Əsərdə belə bir ifadə var: “İnsanlığın gələcəyini xilas etmək üçün onun yarısının ölümünə razı olmalısınız”. Bu halda siz nə edərdiniz? İnsan artımı həndəsi silsilə ilə artır və dayandırılmasa, dünya məhv olacaq. Əslində əsərin ideyası bunun üzərində qurulub. Bəziləri virusları insan qətliamı hesab edir, bəziləri tək çıxış yolunun bu olduğunu qəbullanır. İnsan sayı mütləq nəzarətdə saxlanılmalıdır. İllərlə edilən müharibələr, laboratoriyalarda yaradılıb yayılan viruslar bu məqsədə xidmət edib. İnsan şüurlu varlıqdır, lakin o, gözünü yumub dünyaya bir neçə övlad gətirir və onlar ehtiyac, səfalət içində böyüyürlər. Buna mütləq nəzarət etməli, hamiləliyin qarşısını almalıdır, heyvan kimi şüursuz şəkildə cütləşib çoxalmamalıdır. Çexovun bir sözü var: “Bəzi insanlar ona görə dünyaya gəliblər ki, yeyirlər, yatırlar və çoxalırlar”.

Əsərin qadın qəhrəmanı, zəkalı Sienna öz problemlərinə yox, ətrafın, dünyanın problemlərinə yönəlir. Kimsəsizlərə əl tutur, bir dəfə də az qalsın ki, təcavüzə uğrayacaqdı. Onun olduğu Manila şəhərində uşaqların aclığı, alqı-satqısı, pedofillik, zorakılıq onu dəhşətə gətirir. Sienna (adının mənası narıncı-qırmızı) dünyanın təkcə onun xilas edə bilməyəcəyini anlayır. Onun özü depressiya və saçtökülmə xəstəliklərindən əziyyət çəkib. Əsərin digər maraqlı qəhrəmanı Zobristdir. Zobrist kimi insanlar özlərini adi insanların hiss etdikləri kimi hiss etmirlər. Onlar özlərini Tanrı hesab edirlər. Ən çox da ateistlər dünyanı idarə edəcəklərini zənn edirlər. Necə ki, tarixdən Napoleon, İskəndər, Çingiz xan, Hitler və s.kimi tarixi şəxsiyyətlərin timsalında bunu görmüşük. Əsərdə müxtəlif rəsm əsərlərinin, bədii əsərlərin adları, muzeylər, “Dantenin maskası”, “Meduza” və s. oxucunun intellektual aləmini zənginləşdirir. Sirr virus vasitəsilə insan sayını azaltmaq planı idi. Burada əsas niyyət professor Robert Lenqdonu öldürmək illüziyası yaratmaqla onu sirrin açarını tapmağa məcbur etmək olub.

Ekzistensialist, norveçli yazıçı Yu Nesbö əsərləri də intellektual detektivdir. “Şeytanın ulduzu” (“Qarabasma”) əsərində Şeytanın ulduzu tapmacanın həllində açar kimi görünür: pentaqram intellektuallığın simvoludur. “Qar adam” detektivi soyuq cinayətin, dondurulmuş, açılmamış silsilə qətllərin araşdırılması üzərində qurulub.

İngilis yazıçısı Alex Michaelidesin “Səssiz pasiyent” detektivində qadın çox sevdiyi ərinə qarşı atəş açır, onu öldürür, qətl illərlə səssiz qalır və sonra qadın bir terapevtlə qarşılaşır.  Qadının daxili sarsıntıları təsvir olunur.

İngilis yazıçısı Sidney Sheldonun “Oyunun ustası”, “Gecə yarısınını digər tərəfi”, “Mələklərin qəzəbi” əsərləri də intellektual detektivdir. “Mələklərin qəzəbi” əsərində mövzu elmi kəşflərlə bağlıdır.

Fransız yazıçısı, psixoanalitik Julia Kristeva eyni zamanda intellektual ədəbiyyatşünasdır. O, “Bizansda qətl” romanında tarixi və metafizik triller, serial qətllərin qaranlıq tarixi və Bizans şahzadəsi və tarixçisi Anna Komnenin izi ilə səyahət edərək immiqrasiya, kökündən qoparma mövzusuna toxunur.

İtalyan yazıçısı Umberto Ekonun “Qızılgülün adı” əsəri də  intellektual detektivdir. Əsərdə bütün sirlər kilsənin kitabxanasında gizlənir və Vilhelmlə Adso kitabxananın labirintlərində dolaşaraq sirri qoruyan, qadağan olunmuş kitabı əldə etməyə çalışırlar, yəni Aristotelin “Poetika”sını . Bu ölümlərin açarı kitabxanadadır, o açarı tapmaq isə çətindir. Hansısa gizli bir əl Vilhelm və Adso üçün kilsə daxilində maneələr yaradır. Kilsə  kitabxanada elmi həbs edib. Kilsənin xalqın üzərində hakimiyyəti imperatorun hökmündən daha artıqdır, insanların taleyini kilsə müəyyənləşdirir. Eko XIII əsr İtaliyasında dinlə siyasətin toqquşması və toqquşmadan doğan faciələri bir monastır çərçivəsində ustalıqla təsvir edir. Romanda Eko oxucuya "Kitabxananın daxili quruluşu dünyanın cəhətlərinə uyğun gəlir?" deyə eyhamlı bir sual buraxır. Vilhelmlə Adsonun axtarışları yeddi gün davam edir və bu da Tanrının dünyanı yeddi günə yaratdığına bir işarədir.

Ədəbiyyatımızda psixoloq-yazar Rövşən Abdullaoğlu “Abaddon” romanı intellektual detektiv janrında yazılıb, psixoloji zədələr qarşısında müdafiə mexanizmini işə salmış insan şəxsiyyətinin nələrə qadir olduğundan bəhs edir. İnsanın bitməyən daxili savaşı, tənəzzülə və təkamülə aparan amillər demək olar ki, bütün obrazların üzərindən fərqli aspektlərdə açıqlanır. Burada qorxu və cəsarət, qorxu və sevgi hissləri bir bədəndə qarşılaşdığı zaman ortaya çıxan maraqlı davranış modelləri ilə rastlaşır, uşaqkən ilk qorxu qarşısında yenilmiş bir neçə fərqli insan həyatı görürük, əsərdə dissosiativ şəxsiyyət pozuntusu təsvir olunub.

Hər səviyyəli kitabın intellektual tərəfi var. İntellektual detektivdə yalnız art faktların: rəsm əsərləri, muzeylər, incəsənət nümunələrinin adı çəkilmir, bu, mütləq deyil. Çingiz Abdullayevin əsərlərində silah növləri, təyyarə hissələrinin adları, müxtəlif cinayətlərin açılma üsullarını öyrənmək olar, elə bunun özü də intellektual dünyamızı zənginləşdirir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(27.02.2023)

 

 

 

 

 

Söhbət Rəsul Həmzətovdan gedir

 

Müslüm Maqomayevin “Durnalar” mahnısı var, musiqisi Yan Frenkelindir. On illərdir ki, şəhidlər barədə ən duyğusal mahnı hesab edilir. Mahnı ruhları durnalara dönən Böyük Vətən Müharibəsi şəhidləri barədədir. Həmin o mahnının sözlərini Sovet poeziyasının Konstantin Simonovla, Səməd Vurğunla birgə zirvəsini təşkil edən Dağıstan şairi Rəsul Həmzətov yazıb. Onu tarixə salan isə “Mənim Dağıstanım” əsəri ilə balaca vətənini bütün dünyaya tanıtması və sevdirməsi olub. “Ədəbiyyat və incəsənət” bu görkəmli şairi boş yerə xatırlamadı. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı xəbər verir ki, bu il Dağıstanın Xalq şairi, nasir, tərcüməçi, publisist, ictimai xadim Rəsul Həmzətovun anadan olmasının 100 illiyi qeyd edilir. Təbii ki, Dağıstanda və Dağıstana sahib çıxmış Rusiyada. Bu gün şimal qonşumuzda “Rəsul Həmzətov İli”nin rəsmi açılışı olacaq. Və şairin yubileyi ilə bağlı tədbirlər çərçivəsində festivallar, konsertlər, sərgilər, səhnələşdirilmiş tamaşalar, elmi konfranslar və ədəbiyyat gecələri keçirilməsi nəzərdə tutulur. 

2023-2025-ci illər üçün əməkdaşlığın əsas istiqamətlərinin inkişafına dair Tədbirlər Planına əsasən, Azərbaycanda da yubiley tədbirləri keçiriləcək. Bu da boşuna deyil. Rəsul Həmzətov Rusiya-Azərbaycan mədəni əlaqələrinin inkişafında böyük rol oynayıb. O yazırdı: “Mənim xalqımı Azərbaycanla bağlayan tellər çoxdur – tarix, mədəniyyət, ənənələr və məişət. Biz hamımız bir kökdən qaynaqlanmışıq. Hələ gənclik illərində mən Azərbaycana sevgi hissləri ilə dolu şeirlər yazmışam”. 

Həmzətov Azərbaycana bir sıra şeirlər həsr edib. Azərbaycanın görkəmli şair və yazıçıları Nəbi Xəzri, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Tofiq Bayram, İlyas Əfəndiyev və Səməd Vurğun Rəsul Həmzətovla dost olublar. 

Rəsul Həmzətov poeziyası bütöv bir mədəni dövr təşkil edir. Onun onlarca kitabı dünyanın müxtəlif dillərində nəşr edilib. Böyük humanist olan bu şair öz yaradıcılığında həyata, dünyaya, insanlara sevgi hisslərini təbliğ edir, naqisliklərə qarşı barışmaz mövqe tuturdu.

Rəsul Həmzətov ədəbiyyat sahəsində görkəmli nailiyyətlərinə görə, bir sıra fəxri adlara və mükafatlara layiq görülüb. O, Dağıstanın Xalq şairi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin Mükafatı laureatı, SSRİ və RFSR Dövlət Mükafatları laureatı olub.

Rəsul Həmzətovdan söz düşmüşkən, onun böyük Səməd Vurğunla bağlı bir əhvalatını da xatırlatmağın yeridir. Bir gün Səməd Vurğun Dağıstana dostu Rəsul Həmzətov ilə görüşməyə gedir. Məclis əsnasında S.Vurğunun xətrinə dəyirlər və şair dostundan incik halda geri qayıdır. Uzun müddət dostundan xəbər ala bilməyən R.Həmzətov onun incidiyini anlayır. Daha sonra şairdən üzr istəmək qərarına gəlir və bu məqsədlə Bakıya yollanır. Lakin təəssüf ki, onunla görüşə bilmir. Çünki Səməd Vurğun artıq ölüm yatağında idi. 1956-cı il mayın 27-də Səməd Vurğun vəfat edir. Bu küsülülük, əbədi ayrılıq Rəsul Həmzətovun qəlbində dərin iz qoyur və həmin iz bu gün hamımızın sevərək dinlədiyi “Əziz dost” mahnısının sözlərinə çevrilir. Qeyd edək ki, “Əziz dost” şeirinin tərcüməsi Tofiq Bayrama, mahnının musiqisi Qulu Əsgərova məxsusdur.

 

Əziz dostum məndən küsüb, incidi,

Ayrılıb yad kimi çıxdı evimdən.

Gəldiyi yolları ot basıb indi

O gedib qalmışam həsrətində mən.

 

Çaldığım o sazı gətirin mənə,

Görün ki, çalmaqda necə mahirəm.

Əlim dəyən kimi bircə telinə

Simlər haray çəkib qırılır o dəm.

 

Necə nəğmə qoşum necə dillənim,

Dost gedib özümə gələ bilmirəm.

Elə bil əllərim yox olub mənim,

Gözümün yaşını silə bilmirəm...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2023)

Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq”  layihəsini sizlərə təqdim edir. Bu dəfəki mövzumuz böyük uğrlar sərgiləmiş Uorren Baffetin uğur qazanmaq qaydalarıdır. Qaydalar 13-dür. Hər buraxılışımızda sizlərə 1 yeni qayda verərək əvvəlkiləri də təkrarən saxlayırıq ki, biliyiniz daha təkmil və mükəmməl olsun.

 Beləliklə 1-ci qayda.

 

 Unutmayın – həmişə  özünə investisiya qoymaq lazımdır!

 

«Hər gün öz xarakterinzin zəif cəhətləri üzərində çalışın, onları daha yaxşı edin, öz qabiliyyət və bacarıqlarınızı inkişaf etdirin. Özünə investisiya qoymaq həmişə universitetlərə təhsil haqqı ödəmək anlamında deyil. Mənim iki diplomum var, amma mən onları çərçivəyə salıb divardan asmıram. Mən hətta bilmirəm ki, onları hara qoymuşam».

 

2-ci qayda «Yox!» deməyi öyrənin”  adlanır. Onunla sabah tanış olacaqsınız.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2023)

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Poeziya” bölümündə oxucularına şairə Təranə Dəmirin şeirlərini təqdim edir. Bu lirik şeirlər sevən və sevilənin ayrılıq sınağı ilə sınanan obrazlarını təcəssüm etdirir.

 

 

***

Görəsən kimin dərdidi

Yapışıb yaxamızdan.

Göydən neçə alma düşə

Çıxmırıq yuxumuzdan.

 

Başımızı girləyirik,

Nə gedir vaxtdan gedir.

Dünya da vurub çıxmağa

Əldən, ayaqdan gedir.

 

Gözümüzə baxa-baxa

Gözümüzü oyurlar.

Üzümüzə gülə-gülə

Dərimizi soyurlar.

 

Daşı nə yaman ağırmış,

Həqiqətin, İlahi.

Gözləyirik haqqa dəyə,

O da çətin, İlahi.

 

 

***

Bir ömür dalınca düşdüm,

Bir ömür gəzdim səni.

Gəzdim yaxında, uzaqda,

Çağırdım, susdum səni.

 

Axtardım dağda, dərədə,

Çölün düzündə gəzdim.

Ulduzların arasında,

Göyün üzündə gəzdim.

 

Bilmədim rəngin necədi,

Dadın necə bilmədim.

Səni gəzə-gəzə ömrü

Verdim heçə, bilmədim.

 

Nə üzünü göstərmədin,

Nə əlimdən tutmadın.

Bir dəfə girib qoynuna

Dərdimi ovutmadım.

 

....Harda qaçıb gizlənmisən,

Bir işığa çıx, görüm.

Ədalətsən,həqiqətsən?

– Hər nəsənsə qalx, görüm.

 

 

***

 

Gecədən qəm yağır torpağın üstə,

Gözündən dərd çıxır yağış yerinə.

Buludlar ağlaşır göyün üzündə,

Sevənlər gecikir görüş yerinə.

 

Gecə təpə-dırnaq yağışa düşüb,

Başdan ayağadək islanıb gecə.

Nə qədər dartınır səhərə çatmır,

Deyəsən bir az da uzanıb gecə.

 

Kiminsə qəbrinə yağır bu yağış,

Kiminsə didərgin ruhu üşüyür.

Kiminsə gözünü yuxu aparır,

Kiminsə gözündə yuxu üşüyür.

 

 

***

Sən qəlbimin məhəbbətdən

Küsən çağında gəldin.

Xəzəllərin dağda,daşda

Gəzən çağında gəldin.

 

Elə gəldin heç bilmədim

Payız nədi,qış nədi.

Saçlarımın bəyazı da

Day yadıma düşmədi.

 

İlin, günün bu vaxtında

Kimim vardı sevəsi?

Harda idin bu çağacan,

Ay könlümün yiyəsi.

 

 

***

Arzu tutdum gözümdə,

Nöqtələr..

Çiçək açdı üzümdə,

Nöqtələr...

 

Göyün üzündən gəldi,

Çölün düzündən gəldi,

Mənim özümdən gəldi,

Nöqtələr...

 

Yuxudumu, ya gerçək,

Nə gözəldi, nə göyçək,

Kirpik çalsam düşəcək,

Nöqtələr....

 

 

***

Məndən nələr keçmədi,

Bu da keçər, İlahi!

İçimdəki bu ağrı,

Qada keçər, İlahi!

 

Odda yandım külümdən

Yoğurdun, yapdın məni.

Məni səndə itirdin,

Özündə tapdın məni.

 

Sınandım milyon kərə,

Aya-günə sınandım.

Dərdlərimin başına

Dönə-dönə sınandım.

 

...Nəyin varsa əlində

Göndər gəlsin, İlahi!

Məni daş yaratmısan

Anam ölsün, İlahi!

 

 

***

Anasın itirən uşaqlar kimi,

Hicrana bələnən uzaqlar kimi,

Evinə tələsən qonaqlar kimi

Darıxıram.

 

Səhərə sürünən gecələrsayaq,

Zülmətə bürünən kücələrsayaq,

Bir gözüm yuxulu,bir gözüm oyaq,

Darıxıram.

 

Ümidim bir kibrit çöpü boydadı,

Həsrətim boynumun ipi boydadı,

Azadlıq pəncərə,qapı boydadı,

Darıxıram.

 

 

*** 

Divarlar elə bil məzar daşıdı,

Başının üstündə sükut ağlayır.

Zülmət pərdə çəkib baxışlarıma,

Pəncərə-pəncərə bulud ağlayır.

 

Qaranlıq dolanıb xəyallarıma,

Əl atıb işıqdan tuta bilmirəm.

Qaçır gözlərimdə evlər, küçələr,

Gedirəm,qalıram, ya da....bilmirəm.

 

Gözüm divar-divar gəzir otağı,

Gizlənqaç oynayır yuxu mənimlə.

Görəsən yuxumu kim oğurlayıb,

Kimin nə işi var axı mənimlə?

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə “Biri ikisində” layihəsində bu gün növbədə ədəbiyyatşünaslıqdır, AMEA-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzin elmi işçisi, Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurasının sədri Tural Adışirinin “Dörd gərək, dörd gərək, bir dörd gərək” məqaləsidir.

 

 

 

TRİBUNA

 

 

Tural ADIŞİRİN

 

 

DÖRD GƏRƏK, DÖRD GƏRƏK, BİR DÖRD GƏRƏK...

(Sufi və hürufi təlimində hərf və say simvolikası)

 

Fəlsəfi-irfani fikirdə artıq sübut edilmişdir ki, sufi və hürufi təlimində

hərflərin müqəddəsliyi həm də say simvolikası ilə bağlı olmuşdur. Bildiyimiz

kimi, sufizmin nəzəri əsasları İmam Qəzzali və Mənsur Həllacdan sonra XIV

əsrin görkəmli sufi şairi Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz”, hürufizmin

nəzəri sistemi isə Fəzlullah Nəiminin “Cavidannamə” əsərində geniş şəkildə şərh edilmişdir.

Məzmun və mahiyyətindən göründüyü kimi, hürufizm zahirən hərflərin

müqəddəsliyinə inanmaq yolu ilə kainatın dərkinə yönəldilən bir təlimdir. Lakin

hərflərin müqəddəsliyi və say simvolikası məsələsinin başlanğıcını hürufiliklə

bağlamaq səhv mülahizə olardı. Çünki təriqət tarixləri sübut edib ki,

hürufilikdən əvvəl də hərflərin müqəddəsliyi və say simvolikası mövcud

olmuşdur. Filologiya elmləri doktoru, professor Yədulla Ağazadə çox doğru

olaraq qeyd edir ki, hətta yəhudi fəlsəfəsində məşhur olan bir dini-fəlsəfi

cərəyan da qədim yəhudi hərflərinin müqəddəsliyi əsasında qurulmuşdur.            

XII əsrin görkəmli filosof alimi Kafiəddin Ömər Osman oğlunun sufi

görüşlərində sayların müqəddəsliyi əsas götürülmüş, böyük alim həm fəlsəfi

baxımdan, həm də fikirlərini lakonik şəkildə ifadə etmək üçün əsərlərində say

sistemindən istifadə etmişdir. Əsrin görkəmli şairi Əfzələddin Xaqaninin əmisi

olmuş bu dahi şəxsiyyətdən əsərlərində istifadə etdiyi sayların məzmunu

haqqında məlumat almaq istədikdə, böyük alim əsərlərindəki say sistemini

aşağıdakı kimi izah etmişdir: 1. Allahın təkliyi; 2. Bu dünya və axirət dünyası; 3.

Materiyanı və onun üç hissəsi (insan, bitki və heyvan); 4. Həyatın amilləri (od,

su, hava, torpaq); 5. Duyğu üzvləri, yaxud islam xəlifələri; 6. Cəhətləri (sağ, sol,

aşağı, yuxarı, ön və arxa); 7. Həyatın – Yerlə göyün vəhdətini bildirən ünsürləri

(od, su, hava, torpaq + Günəş, Ay və Ulduz); 8 və 9. Yerin və göyün qatları.

Bu fəlsəfi anlam və izah dahi şair Əfzələddin Xaqaninin də

yaradıcılığında özünə yer almış, şair fəlsəfi-sufi görüşlərində rəqəmlərin

simvolikasından istifadə etmişdir.

Ancaq ideya baxımından diqqət edildikdə görməmək mümkün deyil ki, bu

müqəddəslik və simvolik izah insan mənafeyi naminə cəmiyyətə – haqsızlıq və

ədalətsizliyə qarşı bir mübarizə forması kimi özünü göstərmişdir.

Tanrının vahidliyi və sözün insandan əzəlliyi sufi və hürufi təlimin

müqəddəsliyini təmin edir. Çünki məhz Tanrının “Kon” – “Ol!” əmrindən sonra

kainat və onun əşrəfi olan insan və insanın cövhəri olan söz yaranmışdır.

Yuxarıdakı 1 rəqəmi ilə varlığın bütövlüyü ideyası sufi və hürufi şairlərin

şeirlərində aparıcı yer tutmuşdur. Şeyx Mahmud Şəbüstəri varlığın təkliyi və

bütövlüyü ideyasını əks etdirərək yazırdı ki, bəzi islam ruhaniləri Tanrının “Ol!”

əmrindən səhv nəticə çıxararaq o ideyanı irəli sürdülər ki, Tanrı insanları

yaradarkən əvvəl islam, sonra isə digər din daşıyıcılarını xəlq etmişdir. Bu,

əslində, dinləri və xalqları bir-birinə qarşı qoymaqdan başqa bir şey deyildir.

Uzun illər bu qeyri-elmi iddia öz mənfi təsirini göstərmişdir. Elə buna görədir

ki, əsl sufiliyə gedən yola heç də bütün ruhanilər aləmi yolçuluq edə bilməmiş,

yalnız Tanrıya və insana sevgini qəlbində daşıyanlar bu mərtəbəyə ucala

bilmişlər.

Sufi və hürufilikdə 2-lik qəbuledilməz olmuş, ilahi eşqin təcəssümü yalnız

təkdə özünü göstərmişdir. Dahi Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemasında

sufiliyin, təklikdə ilahiliyin ən bariz nümunəsi özünü göstərmişdir. Zeyd dostu

Məcnunun Leyli ilə birlikdə şəklini çəkib ona təqdim etdikdə, Məcnun Leylinin

şəklini qaraladıqda, dostunun ondan ötrü çöllərə düşməsi iradı ilə üzləşdikdə

Məcnunun verdiyi: “O, ruhdur, mən qəlib, ruh qəlibdə yerləşər” cavabı həmçinin

vahidliyin, təkliyin müqəddəsliyindən irəli gələn bir məsələdir.

Sufiliyin və hürufiliyin müqəddəsliyi məlumdur ki, 4 rəqəmi ilə bağlıdır.

4 rəqəmi yuxarıda göstərdiyimiz kimi, həm həyatın - od, su, hava, torpaq, həm

də sufilərin və hürufilərin keçdiyi 4 müqəddəs yolla bağlıdır: şəriət, təriqət,

mərifət və həqiqət. Görkəmli hürufi şairi İmadəddin Nəsiminin şeirlərində bütün

varlığın 4 pilləli inkişaf etdiyini göstərən görkəmli Nəsimişünas alim, professor

Y.Babayev yazır:”Şairin “Sığmazam” qəzəli bütövlükdə hərfi müqəddəsliyi

ifadə edən ideya ilə yüklənmişdir:

Gərçi bu gün Nəsimiyəm, Haşimiyəm, Qureyşiyəm,

Məndən uludur ayətim, ayəti-şanə sığmazam.

İ.Nəsimidə bütün varlıq 4 pilləli həqiqətdən ibarətdir: 1. Allah; 2. Məna

aləmi; 3. Maddi aləm; 4. İnsan.

Yaradıcılığında 4 rəqəminin müqəddəsliyini ifadə edən şair tuyuğlarından

birində yazır:

Dörd gərək, dörd dörd gərək, bir dörd gərək,

Yeddisi xətt istiva üç dörd gərək,

Seyyidi çoxlar söylər dəhri deyib,

Kəndözün bilənlərə beş dörd gərək”.

Hürufilər hərflərin, rəqəmlərin sirləri ilə kainatın sirlərini izah edirdilər.

Onlar hərflərin sirlərini insan ilə birləşdirir, onların insan üzündə təcəlli etdiyini

söyləyir, bu gözəlliyin daşıyıcısı olan insanın mənəvi kamilliyini təsdiq

edirdilər.

Bildiyimiz kimi, folklorda 7-lik müqəddəs hesab edilən bir rəqəmdir. Bu

rəqəm İmadəddin Nəsiminin şeirlərində ən çox işlək rəqəmlərdəndir. Materiyada

7-lik çoxlu məna çalarlığına malik bir rəqəmdir. İqlimin 7 olması, saç kultunun

insan üzündə 7 təcəllisi, həftənin günlərinin sayının 7-lik üzərində cəm olması,

insanın 7 əzası və s. Bu, çoxmənalılığı səciyyələndirir. Böyük şair Nəsimi

tuyuğlarında və fəlsəfi məzmunlu qəzəllərində bu rəqəmi fəlsəfi baxımdan

müxtəlif mənalardan izah etmişdir. Şairin aşağıdakı tuyuğuna diqqət edək:

Yeddidir, dörd yeddidir, bir yeddidir,

Yüz iyirmi dörd yenə üç yeddidir.

Evi bir, bacası yeddi, babı üç,

Əhli-beyt ilə özü on yedidir.

Şairin aşağıda izah edəcəyimiz kimi dörd yeddidən, yəni həyatın dörd

ünsürünün insanın üzündə 7 saç ünsürünə ( 2 qaş, 4 kirpik, 1 saç)  vurulmaqla

alınan 28 rəqəminə – ərəb hərflərinə işarə etməsi göz qabağındadır. Şair

tuyuğun ikinci misrasında göstərdiyi kimi, “Yüz iyirmi dörd” peyğəmbərin sayı

da yeddidən alınmışdır. Yaxud aşağıdakı:

Kirpiyi qaşınla zülfündür yedi,

Yer yedivü, göy yedi, sən də yedi.

Nə səbəbdən həftənin adı yedi,

Bunda hikmət vardır, Müshət yedi.

Rəqəm oyununu filosof şair aşağıdakı tuyuğunda da məntiqi baxımdan

vermişdir:

Yeddi yerdə otuz ikidir üzün,

İgirmi səkkiz göstərər iki gözün.

Qamətin səksən səkkiz edər bəyan,

Yetmiş iki bildirər nitqi sözün.

28 rəqəminin əmələ gəlməsinin fəlsəfi mənası məlumdur. Bəs şeirin

birinci misrasında verilmiş 32 rəqəmi nəyi ifadə edir və necə alınmışdır?..

Azərbaycan folklorunda saçın müqəddəslik kəsb edərək sınamaların və

digər folklor janrlarının mərkəzində durması artıq maraqlı nümunələrlə sınaqdan

keçirilmişdir. Saçın tapdanmasının günah hesab edilməsi ulu babalarımızdan

bizə qalan mənəvi mirasdır. Çünki ulularımız saça müqəddəs ruh kimi sitayiş

etmişlər. Sufi şairlər də saç kultuna müqəddəslik ünsürü kimi fəlsəfi fikirlərinin

çatdırılması üçün müraciət etmişlər.

Hürufilər cəmal gözəlliyində saçı əsas atribut hesab edərək poetik

mənalandırmışlar. Klassik poetik örnəklərin məzmunundan gördüyümüz kimi,

poeziyada saç – zülf anlamında fiqurlaşdırılmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz

kimi, insanın sifətində təcəlli olunan 2 qaş, 4 kirpik və 1 saç həyatın 4 ünsürünə

vurulmaqla 28 ərəb əlifbası alınmış, sufi və hürufi alimlər saçı ikiyə bölərək 8

ünsür almış, 8-in 4 həyat ünsürünə vurulması isə 32 fars əlifbasının hərf

sistemini yaratmışdır. Buna görə də şair saçın ikiyə bölünməsi nəticəsində onun

4 ünsürlə vəhdətini 32 rəqəmi ilə ifadə etmişdir.

İmadəddin Nəsiminin poeziyası ilə diqqətlə tanış olduqda onun rəqəm

simvolikasının zənginliyini görürük. Şair 1 rəqəmi ilə vücudu, küllü, 2 rəqəmi

ilə iki cahanı, maddi və mənəvi aləmi (vaxtilə şairin məşhur beyti olan “Məndə

sığar iki (yaxud ikən) cahan, mən bu cahana sığmazam, Gövhəri-laməkan

mənəm, kövnül-məkanə sığmazam" beyti elmi-ədəbi aləmdə mübahisəyə səbəb olmuş, əksər şair və alimlər şairin rəqəmlər simvolikasını inkar edərək şairin

işlətdiyi iki ifadəsini ”ikən” qoşması kimi qəbul etmişlər), 4 rəqəmi ilə dörd

ünsürü, 6 rəqəmi ilə cəhət və dünyanın 6 gündə yaranmasını, 8 rəqəmi ilə

behişti, 9 rəqəmi ilə fələkləri, 12 rəqəmi ilə bürclərin sayını və 12 imamı, 17

rəqəmi vasitəsilə vaxt, namaz və.s mənalandırmışdır. 5 rəqəminə şair müxtəlif

məzmun prizmalarından yanaşaraq ayrı-ayrı şeirlərində 5 namaz, 5 duyğu üzvü,

5 islamın təməli və 5 müqəddəs kitab – “Zəbur”, “Tövrat”, ”İncil”, “Quran” və

“Cavidannamə” kimi səciyyələndirmişdir.

İmadəddin Nəsiminin poeziyasını fəlsəfi-ürfani baxımdan dərindən təhlil

edən görkəmli ədəbiyyatşünas Yaqub Babayev şairin şeirlərində bir sıra

rəqəmlərin təkcə adi kəmiyyət göstəricisi kimi deyil, dərin ideya simvolik məna

daşıdığını göstərərək yazır: “Bir sıra rəqəmlər var ki, Nəsimi şeirlərində onlar

adi kəmiyyət göstəricisi olmaqdan əlavə, ideya – simvolik məna yükü də

daşıyır”

Görkəmli alimin ifadə etdiyi fikir İmadəddin Nəsiminin aşağıdakı

qəzəlində özünü dolğun şəkildə büruzə vermişdir:

Fatiha ümmül-kitabın göstər ayəsi nədir?

Bistü həşti sivü dü hərfin xülasəsi nədir?

Doqquz ata, doqquz ana,

                        dörd tayadan ver xəbər,

Dü cəharü pəncü şeşin saqü bünyası nədir?

Üç yüz altmış altı mənzil,

                        qırx səkkiz yerdə mizan,

Ey ki yetmiş yeddi hərfin on iki xası nədir?

 

Sidrəvü kövsər nədəndür,

                        nöh fələkin gərdişi,

On iki bürcü kəvakib cayı, məvası nədir?

Yeddi yerdir, yeddi göydür,

                        yeddi dərya, yeddi xətt,

Yeddi müshəf, yeddi ayət yədi – beyzası nədir?

Qəzəlin fəlsəfi məzmun və məna yükü o qədər dərindir ki, tam şəkildə

izah etmək üçün Nəsimişünaslıq şöbəsinə böyük ehtiyac vardır.

Müstəqil ədəbiyyatşünaslığın klassik poeziyanın dərindən araşdırılmağa

meydan verdiyi müstəqillik şəraitində, inanırıq ki, Şərqin dahi sufi və hürufi

şairlərinin poetik irsi hərf müqəddəsliyi və rəqəm simvolikası baxımından geniş

tədqiq edilərək ədəbiyyatşünaslığımızı yeni-yeni mövzularla

zənginləşdirəcəkdir.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(01.03. 2023)