“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcini yekunlaşdırdı. Böyük oxucu marağını və istəyini nəzərə alıb romanın davamı olan “On ikiyə işləmiş” romanının dərcinə başlayırıq.

Özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin bu romanı da sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq.

40–cı dərc

Neçə gündən yığılıb qalmış yorğunluğumu çıxarmaq üçün axşam tez uzanmışdım. Sağollaşanda Maqaya da, Layiqəyə də günortaya qədər yatacağımı demişdim. Maqa bu gün üçün bütün işlərini ləğv etdiyini, bizə hansısa bulaq başında qonaqlıq verəcəyini demişdi axşam. Mənim üçün bura daha rahat olsa da, xasiyyətini bildiyimçün yox deməmişdim. Gözümü açıb saata baxdım. Günorta olmuşdu, saat 12:30 idi. Qalxıb, əl-üzümü yuyub, geyinib həyətə çıxdım. Dərindən nəfəs alıb meşədəki ağacların, otların ətrinə qarışan təmiz havanı ciyərlərimə çəkdim. Quşların səsi meşəni başına götürmüşdü. Ancaq bütün bunlar nə qədər xoş olsa da, burada çox qalmaq istəmirdim. Müəllimim üçün narahat idim. Yatmamışdan əvvəl telefonumu işə salıb yoxlamışdım. Geridə bir gecə qalmışdı. İndi yenə telefonu işə salıb işıqlanan ekrana baxdım. Heç bir mesaj gəlməmişdi. Söndürüb cibimə qoydum. Yəqin ki, naharı dostumun dediyi bulaq başında edəcəkdik. Yanımdan keçib salamlaşan Rəhman oyandığımı Maqaya xəbər vermişdi. Bir azdan dostum gəlib çıxdı.

-Deyəsən, yuxunu yaxşıca almısan. Hər şey hazırdı, naharın da vaxtıdır, gedək?

-Hə, çoxdandır belə yatmırdım. Təmiz hava məni yatızdırdı. Gedək.

-Uşaqlar maşını hazırlayana qədər sən bir çay iç hələ.

-Pis olmaz.

İdman paltarı geyinmiş Layiqə otağından çıxıb mənə yaxınlaşdı. Bu bulaq səfərinin onun heç ürəyincə olmaması o dəqiqə hiss olunurdu. Dünəndən bu yana son hadisələr barədə mənə bir sual da verə bilməyən köməkçim bulaq başında da söhbət edə bilməyəcəyimizi təxmin etdiyindən qaşqabaqlı idi. Hər dəfə araşdırma apararkən nəyin necə baş verdiyini öyrənmək üçün çoxlu suallar verməyi xoşlayan bu qız, dünəndən intizarda qalmışdı. Bu da onun əhvalında özünü büruzə verirdi. Onu sakitləşdirmək üçün dedim:

-Hə, Layiqə, gəl bir çay içək, gedək, bir az bulaq başında dincələk, qayıdandan sonra ətraflı söhbət edək.

Bu sözləri eşidən Layiqənin bir qədər qırışığı açıldı.

-Nə deyirəm ki, şef, necə məsləhətdir, elə də olsun.

Bir azdan Rəhmanın gətirdiyi çaydan içib Maqanın maşınına oturduq. Əziz qonağı gəldiyi üçün Maqa həyat yoldaşını və qızını da özü ilə gətirmişdi. Dostum «Ya Allah» deyib, maşını yerindən tərpətdi. Yarım saat torpaq yolla getdikdən sonra ortasında iri palıd ağacı olan böyük bir talaya çatdıq. Maşını ağacın kölgəsinə verib saxlayan Maqa dedi:

-Düşün, dediyim yer buradır.

Ağacın düz yanından axan bulaq talanı ortadan kəsib sonra yenə burulub meşədə gözdən itirdi. Çox gözəl yer idi bura.

-Mən dostlarla qaban ovuna çıxanda buranı tapmışam. Ondan sonra tez-tez gəlib burada dincəlirik. Bulağın suyuna da söz ola bilməz. Göz yaşı kimi duru, buz kimi soyuqdu.

Ətrafla tanış olduqdan sonra ilk işim şəbəkəni yoxlamaq oldu. Meşənin çox dərinliyinə gəlmişdik. Telefonu növbəti dəfə işə salıb baxdım. Təxmin etdiyim kimi, nömrəm şəbəkə xaricində idi. Bu heç yaxşı olmadı…

***

Maşınla villadan çıxan Lalə birbaşa yaşadığı evinə gəldi. Maşını həyətə salıb ilk növbədə üzərində olan saxta dövlət nömrə nişanlarını çıxarıb öz nömrə nişanlarını yerinə taxdı. Bir qədər dincələndən sonra salonların birindən kirayə götürdüyü maşını qaytarmağa gedəcəkdi. Bu maşını ikinci dəfə idi ki, başqa bir qadının şəxsiyyət vəsiqəsi ilə götürürdü. Ona çox oxşayan vəsiqənin sahibininsə, heç nədən xəbəri yox idi. Heç nədən xəbəri olmadığı kimi, Lalənin varlığı barədə də heç bir məlumatı olmayan həmin qadının sənədini Laləyə cibgir tanışı vermişdi. 

 Bundan sonra çantasından götürdüyü telefonun arxa qapağını açıb oradakı, «Qızılbaş»la danışmaq üçün cəmi iki dəfə istifadə etdiyi mobil telefon nömrəsini çıxardı və iki yerə bölüb zibil qutusuna atdı. Ardınca maşından götürdüyü başqa telefonu işə salıb gözlədi. Nömrəsi şəbəkəyə qoşulan kimi, yaddaşdakı nömrələrdən birini ekrana verib yaşıl düyməni basdı. Bir qədər sonra zənginə cavab verildi. Telefonu qulağına qoyub dedi:

-Mən bütün gecəni yatmamışam. Bir qədər dincələcəyəm. Axşam təxminən 5-də əlaqə saxlayaram.

-Təxminən, ya dəqiq? -telefonun o biri başındakı adam soruşdu.

-Uzağı saat 6-da.

-Başa düşdüm.

Saat 6 zəhərin təsirinin öz işini görəcəyi son vaxta işarə idi. Qızılbaşın içib dəmləşməsini gözləyən Lalə gecə saat 4-də fasilə verib bir qədəh də içməyi təklif etmişdi. Bax onda zəhəri onun qədəhinə atmış, dəmləşən ev sahibi heç nədən şübhələnmədən qədəhdəki viskini başına çəkmişdi. Zəhərin son təsir müddəti isə on üç-on dörd saat idi. Bundan sonra onu qəbul edənin orqanizmində kəskin ürək çatışmazlığı əlamətlərinə oxşar əlamətlər üzə çıxır, insan həyatını itirirdi. Qanda isə heç bir zəhərlənmə izi aşkar etmək mümkün olmurdu. Zəhəri ona az əvvəl telefonda danışdığı adam vermişdi. Adamın Qızılbaşla yaxın dost olması barədə də az-çox məlumatı var idi onun. Ancaq bu onu çox az maraqlandırırdı. O, bundan əvvəl eyni üsulla yerinə yetirdiyi tapşırıqları kimi, onun bu tapşırığını da əla yerinə yetirmiş, özünə çatacaq pulu almışdı. Daha qalan şeylər ona maraqlı deyildi. İndi duş qəbul edib yatmağa gedəcəkdi. Səhər tezdən ayrıldığı bir adamın neçə saatdan sonra, axşam vaxtı ürək tutmasından keçinməsində ondan heç kimin şübhələnməyəcəyinə əmin idi.

* * *

Saat 7 idi. Bulaq başındakı qonaqlıq yekunlaşmaq üzrəydi. Axşam yaxınlaşdıqca hava birdən-birə soyumağa başlamışdı. Nazik paltarda olduğumuzdan meşənin nəmişliyinə qarışan soyuq yavaş-yavaş sümüklərimizə işləyirdi. Xüsusilə qadınlar çox üşüyürdülər. Mənimsə fikrim telefonumun yanında qalmışdı. Tezliklə meşədən şəbəkə olan yerə çıxıb Arif müəllimdən məlumat gəlib-gəlmədiyini yoxlamaq istəyirdim. Köməkləşib gətirdiyimiz şeyləri maşının yük yerinə yığdıq.

-Hə, oturun görək, -Maqa komanda verdi.

Qadınların oturmalarını gözləyib maşında yerimizi tutduq. Dostum mühərriki işə salıb talanı dövrə vuraraq maşını gəldiyimiz torpaq yola döndərdi. Günorta Maqanın çəkdiyi kababdan yaxşıca yeyib bulaq suyundan içdikdən sonra onun bir qədər yuxulu göründüyünü hiss etmişdim. Tez-tez əsnəyən dostuma bizə görə narahat olmamasını, bir qədər dincəlməsini təklif etmişdim. Yuxusuzluqdan gözləri yumulan Maqa etiraz etməyib həyat yoldaşının gətirdiyi döşəkçələrin üstündə uzanıb xeyli yatmışdı. Bundan istifadə edib Layiqə ilə talanın bir kənarına çəkilmiş, son görüşümüz zamanı Arif müəllimə danışdıqlarımı eynilə ona danışmışdım. Ancaq Maqa oyandığı üçün söhbətimiz yarıda qalmış, qalxıb onların yanına qayıtmışdıq.

Maşın yola çıxar-çıxmaz əlimdə hazır tutduğum telefonumu işə saldım. Bir azdan nömrə şəbəkəyə qoşuldu. İşıqlanan ekranda mesaj gəlməsi barədə məlumat əks olunmuşdu. Cəld mesajlar bölümünə girib baxdım. Mesaj Arif müəllimdən idi. Bircə cümlə yazmışdı: -«Hər şey geridə qaldı».

Mesajı oxuduqdan sonra özümdə bir rahatlıq hiss etdim. Polkovnikin məni şəhərdən niyə uzaqlaşdırdığı lap əvvəldən aydın idi. Mən olmadığım müddətdə orada hansısa hadisələr baş verəcəkdi və o, bu hadisələrin içərisində təkbaşına qalmaq istəmişdi. Bu hadisələr nə idi, onu yalnız qayıtdıqdan sonra öyrənə biləcəkdim. İndi isə, aldığım mesaj həm də geriyə qayıtmağımız üçün müəllimimin verdiyi bir icazə idi.

Yol boyu Maqaya heç nə deməsəm də, restoranın həyətində maşından düşəndə onun qoluna girib bir kənara çəkdim.

-Biz getməli olduq, qardaş.

Maqa təəccüblə mənə baxdı:

-Nə isə olub?

-Yox, hər şey qaydasındadır, ancaq getmək lazımdır.

-Başa düşürəm. Heç olmasa, uşaqlar pay-pürüş hazırlamışdılar, gözlə deyim onları gətirsinlər.

-Gələn dəfəyə qalsın, indi vaxt itirməyək.

-Kim bilir gələn dəfə bir də nə vaxt olacaq. Bir əməlli-başlı söhbət də edə bilmədik.

Birdən Gülanəyə verdiyim söz yadıma düşdü.

-Onda belə edək. Mən Nadiri də götürüb yaxın həftəsonlarından birində ailəlikcə Xaçmaza gəlməyi planlaşdırıram. Orada çox bəyəndiyim bir «Çənlibel» restoranı var, onlara o restoranı göstərəcəyimə söz vermişəm. İndi ki, vəziyyət belə alındı, onda planımıza bir qədər dəyişiklik edərik. Naharı «Çənlibel»də edib, sonra gəlib iki gün burada qalarıq. Onda da rahat-rahat söhbətləşərik.

Bayaqdan əhvalı korlanan dostumun kefi o dəqiqə açıldı.

-Onda daha o həftəsonunu çox uzatma.

-Çalışaram.

Layiqənin hazırlaşması çox çəkmədi. Onun əşyalarını maşına qoyan Rəhman bizə yaxşı yol arzulayıb uzaqlaşdı. Növbə ilə Maqayla, onun həyat yoldaşı və qızıyla sağollaşıb maşına mindik. Saat 19:45 idi. Tərpənməmişdən əvvəl telefonumu çıxarıb mesajın göndərilmə vaxtına baxdım. Arif müəllim mesajı düz 18:00-da, bir saat qırx beş dəqiqə bundan əvvəl göndərmişdi. Bu isə o demək idi ki, burada olduğum müddətdə, bir saat qırx beş dəqiqə əvvələdək orada baş verənlərin hansı sonluqla nəticələnəcəyi, nəyin necə olacağı bilinmirmiş.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)

“Ədəbiyyat və İncəsənət” portalı “Oxucularımızın yaradıçılığı” rubrikasında Leyla Təhməzovanın “İnşa” başlığı ilə göndərdiyi yazısını diqqətinizə çatdırır.

Könlüm keçir Qarabağdan

(gerçək həyat hekayəsindən təsirlənib qələmə aldım).

Qarabağ... Bu sözün yeddi hərfdən ibarət olmasına baxmayaraq işlədərkən dilə verdiyi ağırlıq izah olunmazdır. Bu adın altında litrlərlə qan qoxusu, fəryadlar, cansız bədənlər, səsi ərşə qalxan analar, buzda donan körpələr, işkəncə əzabları, intiqam var. Bu adın altında neçə-neçə ömürlər, həyatlar, yaşamları yarıda sonlanmış xəyallar var. Ancaq Qarabağın ölkəmizin ən gözəl guşəsi olduğunu, dünya möcüzələrinə tay olduğunu unutmaq ağlasığmazdır. Atları, şəfalı otları, dağları, dərələri, obaları, səsi quşların cəh-cəhinə qarışan və insanı bihuş edən aşıqları, dahiləri, xariqüladə Cıdır düzü, Şuşa qalası, Xudafərin körpüsü, Kəlbəcərin füsünkar meşələri... say-say bitirə bilmərəm ki... Bütün bunların sadəcə bir ada məxsus olması möcüzədən başqa bir şey deyil. Möcüzəvi Qarabağ...

“1992-28 fevral.. O gün əsirlikdəki üçüncü günümüz idi. Ailəmlə birlikdə bu vəhşi,  insafsız düşmənlərə əsir düşmüşdük. Amma bunlara düşmən belə deyə bilmirəm mən. Çünki bizim kimi mərd kişilərə, oğullara, qızlara məxsus ölkənin düşməni də mərd olar. Kişinin düşməni kişi olar. Bunlar sadəcə vəhşi məxluq idilər. Bizə durmadan işkəncələr edirdilər. Fəqət ən böyük işkəncə yurdumuzdan xəbərsiz bir gecə ayrı düşməmiz oldu.

Kabuslar görməkdən, şiddətli səslər duymaqdan hərtərəfli çökmüşdüm. Bura gətirdikləri ilk gün üzərimdəki paltarları çıxarıb qamçıyla belimdə dərin yaralar

açmışdılar. Saatlarla zövq alaraq işkəncə etmişdilər. Taqətim yox idi artıq. Allahıma yalvarmaqdan, qışqırmaqdan, əzab çəkməkdən səsim batmışdı. Mənə edilənlər canımı çox yaxmırdı. Atama, anama, qardaşıma gözümün önündə etdikləri işkəncələr mənim ölüm fərmanım idi. Bizi bağlı bir yerdə tuturdular. Bilmirdim haradır bura. Sadəcə bir tas su və bir quru çörək qoyurdular qabağımıza. Sırf ölməyək acı çəkək deyə hər əclaflığı edirdilər. Nə mərhəmətləri, nə Allah qorxuları -  heç nə yox idi.

Soyuqdan buz kəsmişdik artıq. Anidən açdılar qapını, deyə-gülə girdilər içəri. Nə danışdıqlarını anlamırdım. Hamımızı yerdən qaldırdılar. Ailəm və məndən başqa digər əsirlə rdə var idi. Bizi sürüyərək çıxartdılar ordan. İşığı, soyuq qarlı havada çıxan günəşi görmüşdüm. Bu mənə qəribə ümid vermişdi. Sanki xilas olacaqdım. Buna cəhd etməyi düşündüm. Qaça bilərdim. Ailəmə yardım gətirə bilərdim. Əsirləri xilas edə bilərdim.

Qolumdan tutmuş mundar düşmənin qolunu sərtcə dişlədim və əlini çəkən an bilmədiyim tərəfə doğru sürətlə qaçmağa başladım. Dizimdə güc qalmamışdı. Qaça bilmirdim. Bir az getdikdən sonra. Qarın üzərinə düşdüm. Bir zamanlar papaqlarımızı, toxunma əlçəklərimizi taxıb saatlarla küçədə sevinərək oynadığımız bəmbəyaz qarın üzərinə çarəsizcə yıxıldım.

Onların hamısı gülməyə başladı. Bu an atamı eşitdim:

-Sevil, qalx qızım. Qalx, Sevil !! Qaç burdan qaç! Meşəyə doğru qaç! Güclü qızım, qalx!

Atam, canım dayağım atam bu sözlərini deyərkən, bir daha qalxdım ayağa,  qaçmağa addım atanda o vəhşilərdən biri əlini saçlarıma atdı. Elə möhkəm tutub dartdı ki, bütün bədənim ona tərəf yıxıldı. Canım çox yandı. Saçıma görə deyil.. Canım qaça bilmədim deyə yandı. Ailəmə, əsir xalqıma yardım edə bilmədim deyə yandı. Saçımı dartan şərəfsiz məni başqa tərəfə apardı, əsirləri başqa yerə. Ailəmin dalıyca fəryad edərcəsinə qışqırırdım, amma getdikcə uzaqlaşırdılar. Məni də aparsınlar deyə ayaqlarına düşüb yalvardım. Çarəsiz idim, qorxurdum... Sadəcə 20 yaşında bir qız idim. Nə edə bilərdim?

Məni saçımdan sürüyərək bir daxmaya soxmuşdu o şərəfsiz... Ah, daha danışa bilmirəm. Nəfəsim yetmir danışmağa. Ruhum da əsir düşdü həmin gün.. Təmiz, narin, saf bədənim o gün kainatın hüzurunda qapqara çirkə boyandı. Özümü öldürmək üçün hər şeyi edərdim. Durmadı, bitmədi bu şərəfsizin daxmadakı işkəncəsi, təcavüzü. Qışqırmaq, ağlamaq səsim “Allahım kömək elə” cümləsindən “Allahım al canımı” cümləsiylə dəyişərkən soyuq zəminin üzərində çılpaq bədənimlə uzanmışdım və tərpənmirdim. Qulağımdakı uğultular, küləyin kəskin səsi, işğal gecəsi fəryadlar, faciə, soyqırım, acılar ruhumu əsir almışkən tək etdiyim belimdə olan qanlı yaralarla zəmində “ÖLÜM, ÖLüm, Ölüm..ölüm..Ölüm..” deyə sayıqlamaq idi.

Sonra yerə düşmüş paltarlarımı üzərimə atıb geyinməyim üçün söyüşlər söydü. Böyrəyimə 2 dəfə möhkəm təpik vurdu. Ailəmin yanına aparacağını dedikdən sonra zar-zor tərpənib geyindim. Saçlarıma çalmamı bağladım. Çirkli bədənimlə sakitcə onlarla getdim. Anamın şəfqətli qucağında saatlarla ağlamaq istəyirdim. Çox ağır idi axı hər şey. Axı niyə ani bir gecədə oldu bütün bunlar, nə istədilər bizdən nə istədilər günahsızlardan? Hardadır bu ədalət? Hardadır ədalət tərəzisi? Kim susduracaq bunları? Daha nə qədər canlar yanacaq? Mən özümü deyil, sadəcə xalqımı düşünürəm, çünki mən ölmüşdüm artıq.

Maşınla məni harasa gətirdilər. Düşdük və ortada böyük bir ağ rəngdə düzbücaqlı bir şey var idi. Qapısını açıb itələdilər içəri. Ailəm burdaydı, qaçıb qucaqladım. Amma hamısı yatmışdı. Necə yəni? Necə olur bu? Onları oyatmağa çalışdım. Balaca qardaşımı, anamı, atamı, digər əsirləri. Sonra bir şeyin fərqinə varmışdım. Bura soyuducu idi. Üşüməyə, donmağa başlamışdım. Əsirləri böyük soyuducuya salmışdılar. Oyanmırdılar!! Lənət olsun! Son qalan göz yaşlarımı Allaha yaşasınlar deyə olan duamda istifadə etdim. Qapını açıb əsirlərin öldüklərini görən düşmənlər bir-bir tələsik düşürtdülər hamını. Soyuqdan çıxdılar, soyuq qarın üzərinə atıldı bədənləri.

Mən öldüklərinə inanmırdım. Lakin zəif olanlar ölmüşdü. Qardaşım.. Balaca qardaşım nəfəs almırdı. Bu acını hələ də ifadə edə bilmirəm. Deyirlər ki: “Sərçələr bir damla göz yaşı tökdükdən sonra ölürlərmiş”. Mən qardaşımın cəsədini qucaqlayanda sərçə olduğumu hiss edib göz yaşımla öldüm. Daha nə gözəl xəyalları olan qaraqaş, qaragöz gözümün nuru qardaşım ölmüşdü... O gün elə bir ah etmişdim ki, dağlarda yanxılanmışdı səsim sanki... Bu günahsız cənnət mələyinin nə günahı vardı axı?

On gün keçmişdi bir bağlı yerdə saxlanırdıq. Anam, atam, mən, iki başqa əsir. Bugün səssizlik idi. Ailəmlə qardaşımın yasını tuturduq. Fəqət bilirdim ki, başqa bir yerdə neçə-neçə fəryadlar təbiətin sükutuna ləkə salırdı. Təbiətsə öz qoynuna günahsızları alırdı..

Qapı açıldı içəri yeni əsir gətirmişdilər. Amma bu çox fərqliydi. Rütbəli geyimdə, cavan bir oğlan. Onu elə günə salmışdılar ki, gözlərini aça bilmirdi. Yerdə uzanan hərbçi oğlana: “Hər şeyi danışacaqsan, çaqqal”- deyib getdilər, çaqqalın özləri olduğundan bixəbər əclaflar. Oğlan yerdə uzanarkən yerin qan gölünə döndüyünü gördüm. Tez müdaxilə etdim. Açdım paltarlarını və gördüyüm mənzərə qarşısında dəhşətə düşmüşdüm. Mədəsi yarılmışdı. Bağırsaqları görünürdü. Qan onu aparırdı. Belə getsə qan itkisindən öləcəkdi. Əynimdəki əsgi donumun aşağısını cırıb hər əsirdən bir parça nəsə cırıb yarasına basdırdım. Sıxdıqca sızıldadığını bilirdim, inləyirdi hərbçi oğlan.

Boynunda künyəsi var idi. Ordan adına baxdım ki, adı Hüseyndi. Nə gözəl adı var idi.

Saçları sarışın təmizüzlü gözəl əsgərim. Allah bilər kimlərin canını xilas edərkən düşmüşdü bunların əlinə. Özümə söz verdim həmin gün. Mən zatən öləcəkdim. Amma onu şəhid olmağa, şərəfsizlərə görə ölməyə icazə vermiyəcəkdim. O gözlərini açana qədər ona xidmət edəcəkdim.

Gətirdikləri hər suya çörəyi batırıb ona yedizdirdim. Hər dəfə erməni köpəkləri məni çölə çıxardıb daxmaya apardıqlarında özümlə bir parça nəsə götürürdüm, sinəmdə gizlədərək çıxırdım. Əsgi parçaları, dəmir şeylər. Hətta onların içkisini də oğurlamışdım. Əsgərimin yarasını dezinfeksiya edim deyə. Günlərim yanlız ona baxmaqla keçirdi. Hər gün onun yarasını sarıyırdım, spirtli içkiylə dezinfeksiya edirdim. Yaşladığım çörəyimi ona yedirdirdim. Bilmirəm niyə, amna zamanla bağlanmışdım ona..Tək məqsədim o idi. Nəfəs almasını dinləyirdim.

Çaqqal düşmənlər onu hər dəfə yerdə yatan görürdü deyə heç nə danışmayacağını bilirdilər. Aclıqdan ölsəm də bir tikə də yemirdim. Anamla atamı mənə görə qəhər boğurdu. Mən isə çoxdan ölmüşdüm, xəbərləri yoxuydu.

Çox uzun zaman keçmişdi. Bəlkə bir ay bəlkə də iki ay bilmirəm. Tək bildiyim sakitçilik idi. Əsgərim hələ də gözünü açmamışdı. Artıq çox arıqlamışdım sümüklərimin görünməyinə çox az qalmışdı. Həmin gün yatdım. Əsgərimin başında durduğum üçün gecələr əsla yatmırdım. Gündüz yatdım. Yuxumda gördüyüm kabuslarla oyanarkən anidən Hüseynin nəsə dediyini eşitdim. Su istəyirdi. Su verdim ona və yarası sağalırdı artıq, demək olar ki, əti bitişmişdi. Başını qucağıma almış halda suyunu verərkən yavaşca gözlərini araladı. İnana bilmirəm. Gözlərini açdı. Yamyaşıl gözləriylə mənə baxırdı. Dəfələrlər gözünü qırpdı. Nəhayət, tam açmışdı. Dəqiqələrcə gözlərimə baxdı. Onun gözləri məni sanki yenidən doğulmuşam kimi hiss etdirmişdi. Ağzından tək bir cümlə çıxdı : “Çox sağ ol..”

Özünü toparlayıb oturdu və yarasına baxdı. Sonra yenidən yatdı.

Həyatımda kədərin içində yaşadığım acının tək təbəssümü idi bu. Yaşıl gözlü Hüseyn...

***

Bəlkə də bir il keçmişdi, bilmirdim. İşkəncələrimiz davam etsə də bu səfər daha

güclüydüm. Lakin... Anamı itirmişdim. Dayana bilməyib vəfat etmişdi saçları cənnət qoxulum. Hətta mənim anam ŞƏHİD olmuşdu. Hər şeyə sinə gərib, dualarını əksik etmədi. Atamsa çox xəstə düşmüşdü dizləri işləmirdi. Dərd çəkirdi daima. Darıxırdı..

Bir gün Hüseynin qaçış planını eləmək qərarı aldıq. Əsirlikdə Hüseyn, mən və atam qalmışdıq. Atam bunu bilirdi, ancaq ölüm döşəyində idi bizlə gəlməyi əsla qəbul etmirdi.

Ona çox yalvarmışdım. Atam qaçıb qurtulmağımızı çox istəyirdi. Hüseynə sözü olduğunu dedi son nəfəsində. “Ailəmdən geriyə qalan tək qızım var. Göz bəbəyim bircə qızım sənə əmanətdir, igid oğlum. Unutma ki, onun sayəsində həyatdasan. Söz ver ki, qızımı sonacan qoruyacaqsan”.- dedi baş tacı atam.

Hüseyn atamın əlini öpüb “Başım üstünə. Qızınızdan arxayın olun. O mənim yarımdır. Mənim xanımımdır. Ona heç nə olmasına icazə vermərəm”-dedi. Hönkürtüylə ağlayaraq atamı qucaqladım.

Qucağımda “Qızım..” deyə son nəfəsini verdi. Artıq kimsəm qalmamışdı. Bir küncdə dizlərimi qarnıma çəkmiş ağlayardım sadəcə. Başqa nə bacarırdım mən? Hər kəsimi itirdim. Allah bunların min bir bəlasını versin! Heç bir günahsızın qanı yerdə qalmayacaq, bilirəm! Allahın ədalət qılıncı kəsəcək bu yezitlərin boynunu!

İndi tək məqsədim yeganə varlığım Hüseynim ilə birlikdə burdan qurtulmaq idi!

Gecə düşmənlər içib yıxılıb qalmışdılar, qonaqlıq edirdilər vəhşi mundarlar. Daxmadan götürdüyüm baltayla qapının kilidinə vurulan zənciri qırmışdıq. Bir -ikisi oyanmışdı səsə.

Hüseyn hərbçi, igid sevgilim öldürüb cəhənnəmə yolladı onları. Planımız sərhədə getmək idi. Hüseyn vacib hərbçi olduğundan axtarıldığını bilirdi və yardım tapacağımızı da. Bakıya getməyi planlamışdıq. Heç zaman görmədiyim Bakıya istirahətə deyil də, yurdumu qoyub getməyimin düşüncəsi məhv edirdi məni. Ancaq getməliydik. Gecə-gündüz meşəylə getdik, sərhədə çatdıq. Dediyi kimi olmuşdu, onu necəsə tanıdılar. Ailəsi “Qızıl Aypara Cəmiyyətinə” baş vurmuşdu. Qızıl Aypara bizi götürdü. Sevincdən çöküb yerdə ağlamışdım. Özümüzünküləri - azərbaycanlıları görmək məni çox xoşbəxt etmişdi. Bura gəlincə çox yorulmuşduq,  bizə çörək verdilər, çay verdilər, geyim verdilər və Hüseynin ailəsinə xəbər

verdilər. Hərbi təyyarəyə minirdik artıq. Minmədən öncə qaçıb obamın torpağından götürdüm və yeyib bitirdiyimiz konserv qabına yığdım. Əyilib öpdüm torpağı. Bir gün dönəcəm dedim. Mindik təyyarəyə və Bakıya gəldik. Düşən kimi anası ağlayaraq oğlunu qucaqladı. Sonra bir gənc gözəl qız “Nişanlım” deyərək Hüseyni qucaqladı. Mən donub qalmışdım bir küncdə. Bilmədiyim yerdə, bilmədiyim insanlarla tək, gücsüz qız idim. Amma əsgərimin anası gəlib məni çox möhkəm qucaqladı. Bağrına basdı. Atası da həmçinin. Sonra bütün başımıza gələnləri danışdıq. Hüseyn qərar aldığını, mənimlə evlənəcəyini deyəndə nişanlısının gözü dolsa da o razılaşmışdı. Fəqət mən razı deyildim əsla. Mən kiminsə ailəsini yıxa bilməzdim, həm də çirkli, ləkəli qız idim, məni heç kim istəməzdi, axı. Di gəl, Hüseyn əsla vaz keçmədi, atama verdiyi sözü və həyatını qurtardığımı təkrarlayıb durdu. Həm də aşiq olduğunu...

Biz bir müddət sonra evləndik.

İki oğlumuz oldu. Bədənimdəki yaralar isə heç bir zaman getmədi.

Bir gün bütün bunların intiqamının alınacağını bilirdim. Hər gün dua edirdim. Hər gecə..”

***

Bugünsə oğlumun məktubu almışam. Cıdır düzünü işğaldan azad ediblər. Tam otuz il keçib hər şeyin üzərindən və mən hələ də o günləri dünənmiş kimi xatırlayıram. Oğlumun biri əsgərdi və hər ondan gələn məktubda daha yeni ərazi aldıqlarının xəbərini alıram.

Həyatım boyunca bu arzuyla yaşamışam. Ölkəmin şəhid oğulları var.. Onların ailələrini təsəvvür edə bilirəm. Ciyərim parçalanır. Amma hər bir igid elə bir intiqam atəşiylə doludur ki, qanları günahsız yerə axan hər can üçün Qazan xanlar, Koroğlular, Mübarizlər kimi igidcəsinə, məğrurcasına savaşırlar. Qarabağım, ana torpağım, gözəl diyarım artıq geri qayıdır.. və gözümün önündə o torpaqda can verənlərin qanları torpağa qarışmış qayıdır, şəhid qanıyla qayıdır, düşmən gülləsinə amansızca qurban gedən körpələrin qanıyla qayıdır və məncə o torpalara qüsul almadan, paklanmadan, ayaq basmaq olmaz. Ora müqəddəsdir. Ora əsrlərdi qəhər doludur, qəlbi doludur.

İllər sonra dönür torpağlarımız. Artıq zəfər bizimdir! Qarabağım bizimdir! Mən zəif qız deyildim, mən çox güclüydüm. İndi də güclüyük. Biz hər birimiz güclüyük xalq olaraq “Dəmir Yumruğuq”. Biz bacardıq. Şəhidlərim bacardı. İndisə ölmədən öncə necə deyərlər: “Könlüm keçir Qarabağdan!”....

“Ədəbiyyat və İncəsənət”

(10.08.2023)

İRANI NƏ GÖZLƏYİR?

Təbii ki, mədəniyyət portalının mövzusu mədəniyyət olar. Amma elə siyasi və iqtisadi məqamlar var ki, onlar hər şeyi, o cümlədən də mədəniyyəti nizamlayır. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı İranla bağlı istənilən məsələni gündəmdə saxlayır. Bu dəfə sizə son hadisələrin və onlardan doğan mülahizələrin xülasəsini təqdim edəcəyik. İranı hansı təhlükə gözləyir və biz bundan hansı dividendləri götürə biləcəyik?

İndiki İranda bütün baxımlardan qanuni olan Qacarlar sülaləsi xarici qüvvələrin birbaşa iştirakı ilə süquta uğradılıb. Sülalənin sonuncu şahı Əhməd Qacar olub. Yeri gəlmişkən, Qacarlar sülaləsi 1795-1925-ci ilədək hakimiyyətdə olub. Bu sülalənin davamçıları hazırda Fransada yaşayır. 2011-ci ildən sülalənin başçısı hazırda Soltan Məhəmməd Əli Mirzədir.

Əslində, Qacarlar devrildikdən sonra bu ölkənin rəhbərliyi xaricdə az qala təyin edilməyə başlayıb. Böyük Britaniya 1925-ci ildə taxt-taca Rza Pəhləvini (Savadkuhi) gətirib. Həmin vaxtdan ölkənin həyati əhəmiyyətli məsələlərini, o cümlədən rəhbərlərini Qərb dövlətləri, xüsusilə ABŞ və Böyük Britaniya müəyyənləşdirib. Elə İkinci Dünya müharibəsinin gedişində faşist Almaniyası ilə əlbir olduğu üçün ABŞ və Böyük Britaniya Rza Pəhləvinin yerinə oğlu Məhəmmədrza Pəhləvini gətirib. Ayətullah Xomeyni sürgün ediləndə ona sığınacağı da Qərb dövlətləri verib. O, bir neçə il Fransada mühacirət həyatı yaşayıb. Xomeyninin hakimiyyətə gəlməsi də bu blokun xeyir-duası ilə baş verib.

Hazırda İranda hakimiyyətin etibarlılıq və istifadə müddəti başa çatmış görünür. Maraqlı dövlətlər də, İranın ictimai-siyasi fəal vətəndaşları da indiki rejimə alternativ axtarır. Çünki 1979-cu il inqilabında "Kim gəlir, gəlsin, şah getsin" prinsipi pəhləvilər dövründəki zülmə və işgəncələrə, məhrumiyyətlərə son qoymaqdı. Alternativsiz, yəni hazırlıqsız yanaşma teokratik adlanan rejimin 44 il hakimiyyətdə qalmasına səbəb olub.

İndi yenə sual yaranıb: Hakimiyyətə hansı qüvvə və ya qüvvələr gələcək (gətiriləcək)? Hər halda mövcud vəziyyətə əsasən onları belə təsnif etmək olar:

1.Hakimiyyətdaxili islahatçı sayılanlar (keçmiş prezidentlər, "Yaşıllar hərəkatı"nın davamçıları və məmurlar da bura daxildir),

2.Yarımleqal demokratlar (müsəddiqçilər, Milli Cəbhə və s. ),

3.Xalq Mücahidləri Təşkilatı,

4.Pəhləvilər, yaxud monarxistlər (şahçılar).

Bu arada, müxalifətdə bunları qəbul etməyən milli demokratlar var. Ancaq hadisələrin gedişi göstərir ki, beynəlxalq ictimaiyyət, Qərb bloku hələ bu istiqamətə ağırlıq vermək niyyətində deyil. Odur ki, bu dörd qrupla bağlı məsələ daha çox diqqət mərkəzindədir.

Hakimiyyətdaxili qüvvələr daha çox post Xamənei dövrünə hazırlaşır. Ona görə də arxasında əsasən İnqilab Keşikçiləri Qvardiyası (Sepah) dayanan hakimiyyətdaxili mühafizəkar sayılan qüvvələr bu dörd istiqamətə qarşı mübarizə aparır. Məsələn, keçmiş Baş nazir, "Yaşıllar"ın lideri Mirhüseyn Musəvi Təbrizi, parlamentin keçmiş sədri Mehdi Kərrubi ev dustağıdır. Bir neçə il əvvəl vəfat etmiş Əliəkbər Rəfsəncani də daxil olmaqla keçmiş prezidentlər Məhəmməd Xatəmi, Mahmud Əhmədinejat, Həsən Ruhani də Sepaha və mühafizəkarlara bağlı media tərəfindən kəskin tənqid olunurlar. Keçmiş məmurlar, o cümlədən prezidentlər barəsində cinayət işi başlanılır və onlar həbslə hədələnirlər. Xamənei başda olmaqla mövcud hakimiyyətin bütün resursları müxalifət sayılan dörd qüvvəyə qarşı mübarizə aparır. Nə qədər təzadlı olsa da bu qruplar bir-birinə qarşı olub, yaxud indi də hələ bir-biri ilə barışmaz sayılır. Ancaq bu yerdə bir suala cavab vermək vacibdir: Onlar birləşə bilərmi? Yaxud onları birləşdirən başlıca amil nə olar? Fikrimizcə, bu qüvvələrin siyasi ideologiyasının əsasını irançılıq və farsçılıq təşkil edir. Bu baxımdan həmin qüvvələr İranı və panfarsçı düşüncəni xilas etmək üçün birləşə bilər. Bu zaman onlar fars olmayan bəzi etnik qrupların dil haqqını verəcəklərini boyun olmaqla siyasi səhnəni, mənzərəni rəngarəng edərlər. Bu qüvvələrdən aparıcı olmağa ən şanslısı hansı sayılır? Qərbin, yəni beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəkləyəcəyi siyasi qüvvə müxalif hərəkata liderlik edəcək.

Son aylar Məhəmmədrza Pəhləvinin oğlu Rza Pəhləvi və ətrafı daha aktiv görünür. Onlar Avropa ölkələrində aksiyalar keçirirlər. ABŞ-da müxtəlif dairələr bu qrupla görüşür. İsraildə siyasilər Rza Pəhləvi ilə görüşüb İranın gələcəyi ilə bağlı baxışlarını müzakirə edir və s. şahın oğlu "İran üçün yeganə seçim konstitusiyalı monarxiyadır" deməklə bu ölkənin gələcək siyasi quruluşu ilə bağlı hədəfini gizlətmirlər. O və monarxistlər iddia edirlər ki, Məhəmmədrza şah istefa verməyib, onun məclisi özünü buraxmayıb, həmin dövrün konstitusiyası da ləğv edilmədiyindən konstitusiyalı monarxiyanın bərpası üçün hüquqi baza mövcuddur.

İrandakı mövcud rejimlə xalq mücahidləri arasında paniranizmlə yanaşı, dini-ideoloji oxşarlıq da var. Xaricdə fəaliyyət göstərən monarxistlərlə müqayisədə bunlar da güc sayılır. Belə bir şəraitdə dörd qüvvənin sınaq mərhələsi başlayıb. Albaniyada mücahidlərin "Əşrəf 3" düşərgəsinə hücum, ABŞ Dövlət Departamentinin "Mücahidlər İran xalqını və demokratik müxalifəti təmsil etmir" kimi açıqlaması bu qüvvənin ikinci plana keçəcəyini deməyə əsas verir. Yer gəlmişkən, Avropa İttifaqı 2009-cu ildə, ABŞ isə 2012-ci ildə mücahidləri terrorçu təşkilatlar siyahısından çıxarıb.

Deməli, hazırkı siyasi müxalifətin lideri hələ ki monarxistlər sayılır. Ancaq zaman keçdikcə onların yerini birincilər, yaxud üçüncülər də əvəzləyə bilər. Hətta müxalifət daxilində birlik yaratmaq ənənəsi və praktikasına dayanılaraq onları vahid müxalifət cəbhəsində birləşdirə də bilərlər. Bunun üçün ortaq hədəf də var. Son zamanlar baş verənlər isə milli demokratik düşərgənin hələ bir müddət ikinci planda, yaxud ehtiyatda saxlanılacağını ehtimal etməyə də əsas verir. Odur ki, İranla bağlı oyunun yeni adı alternativin təqdimatı və təbliğatıdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu gün və növbəti günlər siyasi lətifələr söyləyəcəm. Rusiyada hazırda Putin barədə lətifə qoşmaq dəbdir. Və gülünc bir şey deyim. Rus özü öz prezidentinə şəbədə qoşur, amma Azərbaycanda rus xofu hələ də o qədər güclüdür ki, kimsə bu lətifələri söyləməkdən qorxur. 

Nömrə 4

Vladimir Vladimiroviç Putin: “Siz hansı kasıbçılıqdan dəm vurursuz? Şəxsən mənim bütün dostlarım milyardçıdır.”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı sizə çağdaş rumın şeirindən nümunələri tanınmış şair, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi Səlim Babullaoğlunun tərcüməsində təqdim edir.

Bu gün siz Ana Blandiananın şeirləri ilə tanış olacaqsınız.

Ana Blandiana

Görkəmli rumın şairəsi, adı XX əsrin böyük ədibləri arasında yer almış Ana Blandiana 2016-cı ildə, dekabrın 9-da, öz facebook səhifəsində, ərinin ölümündən bir  gün sonra bu sözləri yazmışdı: “Yarım əsrdən artıqdır ki, sevdiyim və  sevgisi olmadan sağ qalmayacağım ərim Romulus Rusanın (1935-2016) ölümünü elan edəcəyim heç vaxt ağlıma gəlməzdi...” Əlli altı il bir yerdə yaşamışdılar. Çauşesku rejimində və sonrakı qarışıq zamanda uzun illər bir-birlərinə arxa-dayaq olmuşdular. 1979-cu ildə, Yuneskonun çətiri altında Rumıniyada Siyasi Repressiyalar Memorialını təsis etmişdilər ki, nasir, publisist, xüsusi cazibəyə malik xeyirxah bir adam olan Romulus Rusan Ana Blandiana ilə bərabər insan haqları, hüquq müdafiəçisi kimi fəaliyyətə başlamışdı.  “Məhəbbət və ölümün insanları ayıra bilməməsi haqqındadır bu şeirlər. Kitablarımın ən metafizikidir”- öz ağıları, mərsiyələri barədə belə söyləyir Ana Blandiana.

Rumiya PEN təşkilatının fəxri sədri, Stefan Mallarme Akademiyasının və Avropa Poeziya Akademiyasının üzvü, Avropa Azadlıq Şairi”, Qriffin-poeziya, Herder ədəbiyyat ödüllərinin sahibi. “Cəm şəkilçisində birinci şəxs” (1964), “Ölümün sabahı günü” (1996), “Öləziyən hisslər” (2004) və başqa 26 şeir toplusunun müəllifidir. Təqdim edilən şeirlər “Müəyyən mövzu ilə bağlı variasiyalar” (2018) kitabından götürülüb.

***

«Güzgü ilə müqavilə bağlamışam, - demişdin,
-Səni mənim gördüyüm kimi göstərəcək,
 qəbrə qədər sədaqətli olacaq sözünə.”
 Onillər keçirdi,
 Güzgü sözünə sadiqdi:
 Məni sığallı, təmiz,
 sənin nurunla boyanmış göstərirdi;
 Sanki nağıllardakı
 dirilik suyu idim, dəyişimirdim.
 İndi güzgüyə baxıram
 təşvişlə dəyişikliyi gözləyirəm.
 Amma görə bilmirəm.
 Hələ də mənə baxdığının
 başqa nə dəlili olmalıdır ki ?!

***

Əgər evimdə o əvvəlki illərdəki tək yenə də mikrofonlar quraşdırılsaydı,
səs yazanlar, dinləyənlər hökmən dəli sanardılar məni;
yazırlar və səninlə ən adi şeylər haqqında danışdığımı,
hər ehtimala qarşı dediyim sözləri, sənin rəyini bilmək istədiyimi
eşidirlər; arabir, indiki zamanda, elə-belə “səni sevirəm” deyirəm,
işığı söndürməzdən qabaq “gecən xeyrə qalsın” söyləyirəm.
Dinləyənlərin arasında öz işində təzə olanlar var - getdiyini bilməyənlər,
sənin cavabsızlığını şübhəli sanacaqlar, hesab edəcəklər ki,
 onlar başa düşməsin deyə əl hərəkətləri,
işarələrlə doldurursan sükutu.

***

“Kişi hardadır? -   ilk dəfə sənsiz bazara gələndə turp, cəfəri,
bəxtin gətirsə gicitkan aldığın nənələr soruşurdular.

- Yox, gərək, sizi tək buraxmasın, olmaz”.
“Bazardakı nənələr, evin kişisi hardadır deyib, sənin soruşurdular”

- qayıdanda danışdım sənə, çox xoşuna gəldi, elə məğrur görkəm aldın ki, 
məsləhət verdiklərini söyləməyi unutdum, deyirdilər ki,
yox, gərək, sizi tək buraxmasın, olmaz.

***

Özümə sual etdim:
qayıtsaydın sənə nə demək istərdim
və qərara gəldim ki,
bu söz olmayacaqdı,
yalnız şəkillər.
Mən sənə
alatoran vaxtı
pəncərəmdən görünən
ağacların tacı arasından boylanan
göyüzünü göstərərdim.

Ya da tikanlar arasından

qanlı yara kimi görünən,
yanında şəkil çəkdirdiyin bu kolu.

Ya da vaqon pəncərəsindən
ötüb keçən biçilmiş zəmiləri, düzləri,
uzunsov tayaları.
Sigetaya gedirdik onda.

Sözə gəlməz ismarışlar,
sirrin çaparları,
sevənlər üçün
baxışların yetərli olması kimi
ali həqiqətin
dəlilləri.

***

Bayram günləri gəlişini,
varlığını daha yaxşı hiss edirəm,
orda da bayramlar var?
Ya başqaları sevinərkən
məni tək qoymamaq üçün gəlirsən?
Təbəssümün günəşin şüaları kimi
otaqları dolaşır,
pişik də təlaşla arxanca düşür.
Nəsə baş verir, o hiss edir.

***

“İstəyirəm ki, bir yerdə ölək”- dedin.
“Fikirləşirsən ki, səndən yeddi il az yaşamağım düz olardı?”
Ciddiyyətlə cavab verdin ki, əbədiyyətdə də bir yerdə
ola bilməmiz üçün başqa yol yoxdur.
Məntiqin o qədər inandırcı idi ki, razılaşdım,
bir az da elə-belə, hər halda bir yerdə ölmək pis fikir deyil.
Amma, indi, sənin o vaxtkı ciddiyyətinlə özümdən soruşuram ki,
o dünyada səni necə tapacam, necə görüşə bilərik.
Yeganə imkan sərhəddə məni gözləməyindir,
amma nə zaman gələcəyimi söyləyə bilmirəm,
bir də inanmıram ki, səni orda bəlli olmayan bir müddətdə
gözləməyə icazə versinlər.
Belə ehtimal edirəm ki, orda da, o xaosda da
biz eynən bu dünyadakı kimi, yaşanan hər sonsuzluq günü
bir-birimizi axtaracağıq,
bir-birimizi tapmaq sevincini yaşayana qədər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güneydən gələn səslər rubrikasında gedən şeirlərdən ən bəyənilənlərin təqdimatında Sevər Şəhabi həftəsi başlayır. Bu gün o, “Rəngli cücələr”dən bəhs edir. 

RƏNGLİ CÜCƏLƏR

Yumurtanın ağ divarın,

Ana eşqiylə dəldiniz.

Sizlər də ananız kimi,

Yetim dünyaya gəldiniz.

Ananızı qınamayın,

Sanmayın sizi atdılar.

Onları da atanız tək,

Buğda ilə aldatdılar.

Atanızın ayaqların,

Qarmaqlara bağladılar.

Yerə baxan başlarını,

Biçaq ilə dağladılar.

Onun səhər avazıyla,

Narın-narın süzmədiniz.

Mahnımızın kölgəsində,

Məğrur-məğrur gəzmədiniz.

Saxta ana qucağında,

Uyumadan, oyandınız.

Boyaqçının qarşısında,

Öksüz-öksüz dayandınız.

Əlvan-əlvan boyalarla,

Kimliyizi dəyişdilər.

Boyaqçılıq sənətilə,

Səadətə yetişdilər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)

Bu il mərhum Xalq şairi Məmməd Arazın 90 illik yubileyi qeyd ediləcək. Biz düşünürük ki, bu dahi şairimiz barədə daim söz açmaq, onu xatırlamaq lazımdır. “Ədəbiyyat və insəcənət” portalı Aslan Kənanın yazısını təqdim edir. 

Bir zaman Azər­bayca­nin gör­kəm­li sə­nət­ka­rı, xalq şai­ri Məm­məd Ara­zın həy­at yol­da­şı mərhum xanım Gül­хa­nım müəl­­l­imə ilə müsa­hi­bə dərc olun­muş­du. Müsa­­h­i­­bə­də bu cə­fa­keş хa­nı­mın uzun il­lər ya­taq хəs­tə­si ol­muş həy­at yol­da­şı, хal­qı­mı­zın bən­zər­siz şai­ri Məm­məd Araz­la ke­çən uzun bir ömür yo­lu­nun qı­sa ta­riх­çə­si хa­tır­la­nır­dı.

Gül­хa­nım müəl­li­mənin şai­rin həy­a­tı­nın ən ağır gün­lə­rin­dən bi­ri­nə to­хun­ma­sı, mə­nim ma­rağı­ma sə­bəb ol­du. Çünki hə­min ha­di­sə mə­nə ta­nış idi. Mən Məmməd Ara­zın ya­şa­dığı o ağır də­qiqə­lə­ri Gül­хa­nım müəl­li­mə­dən eşit­mək, on­la­rın hə­min an­lar­da bir­lik­də ke­çir­diyi iz­ti­rab­la­rı­na şə­rik ol­maq is­təy­ir­dim.

Müəl­li­mə­nin ver­diyi müsa­hi­bə­də mə­nim göz­­lə­diy­im ha­di­sə­nin tə­fərr­üa­tı ilə da­nı­şı­lacağı­nı zənn edib, ya­zı­dan heç bir vəchlə ay­rıl­maq is­tə­mir­dim. Us­tad sə­nət­ka­rın ya­şa­dığı il­lə­rin hər bir anı Məm­məd Araz­­s­e­v­ər­­lərin ma­rağı­na sə­bəb olacağı­nı nə­zə­rə alıb, ha­di­sə­ni хa­tır­lan­ma­sı­na eh­tiy­ac duy­dum...

Müsa­hi­bə­dən mə­lum olur­du ki, M.Ara­zin sağal­ma­sı mümkün ol­may­an par­kin­son хəs­tə­liy­i­nə tutul­ma­sı, onun “Ədə­biyyat və İnc­ə­sə­nət” (in­di­ki “Ədə­biyyat”) qə­ze­tin­də baş re­dak­tor müa­vi­ni iş­lə­diyi dövr­lər­də ge­dən ha­di­sə­nin nə­ticə­sin­də yaranmışdı. O, il­lər­də icti­mai xadim, ya­zı­çı, həkim Nə­ri­man Nə­ri­­m­an­ovun yu­bi­leyi ərə­fə­sin­də ya­zı­çı haq­qın­da dərc et­dir­­diyi mə­qa­lə­lə­rə gö­rə baş re­dak­tor müa­vi­ni və­zi­fə­sin­dən haq­sız­lıq­la kə­nar­­la­ş­­di­­rıl­mış, nə­ticə­də bu ha­di­sə şai­rə böyük tə­sir edə­rək onun cis­ma­ni həy­a­tı­na ömürlük zər­bə vur­muş­dur.

Ha­di­səyə çoх da dərindən yanaşmaq istəməyən Gül­хa­nım müəl­li­mə bacar­dıqca ağrı­lı gün­lər­dən tez “ay­rıl­mağı” üstün tut­muş, hiss olu­nacaq şə­kil­də o qəm­li ha­di­sə­dən “yayın­mağa” müvəf­fəq ol­muş­du.

Gül­хa­nım müəl­li­mənin de­mək is­tə­diyi, la­kin o qəm­li gün­lər­dən sükut­la ke­çə­rək, oхucu­nu intizar­da qoy­duğu ha­di­səyə mən vaх­ti­lə Döv­lət Ədə­biyyat və İnc­ə­sə­nət Arxivində saх­la­nı­lan sənəd­lər ara­sın­da rast gəl­miş­dim. Hə­min ha­di­sə sə­nəd­lər­də tə­fərr­üa­tı ilə açıq­la­nır­dı.

Məlumdur ki, Azərbaycanın görkəmli şairi Məmməd Araz uzun müddət xəstəlikdən əziyyət çəkirmiş. Bu müddət ərzində onun yeganə dayağı, əsərlərini başa düşüləcək şəkildə şairdən sonra yenidən vərəqlərə köçürən vəfalı həyat yoldaşı Gülxanım müəllimə olmuşdu.

Bir gün mən Gülxanım müəllimdən Məmməd Arazın bütün yazılarını niyə arxivə vermədiyini soruşdum. O qeyd etdi ki, ustadın yazılarını məndən başqa oxuyan yoxdur. Onun əsərlərini tam şəkildə üzünü çıxarandan sonra verəcəyəm.

Söhbətimizdən bir müddət keçəndən sonra iş otağımın qapısı açıldı. Gülxanım müəllimə idi. Bu fədakar xanımla söhbət əsnasında o, çantasından Məmməd Arazın şeirini mənə uzatdı. Bununla demək istəyirdi ki, bax, oxunası xətt deyil.

Vərəqi əlimə alıb şairin öz xətti ilə yazdığı şeiri bu fədakar xanıma oxudum. Üzümə baxdı, üzündə sevinc var idi. Dedi, inanmazdım ki, Məmməd Arazın xəttini oxuyan tapıla. Sonra şair haqqında qələmə aldığı xatirələr kitabını mənə bağışladı.

Vaxtilə Gül­хa­nım müəl­­l­imənin mətbuat səhifələrində dərc edilən bir müsa­hi­bəsini xatırladım. Müsa­­h­i­­bə­də uzun il­lər ya­taq хəs­tə­si ol­muş həy­at yol­da­şı, хal­qı­mı­zın bən­zər­siz şai­ri Məm­məd Araz­la ke­çən uzun bir ömür yo­lu­nun qı­sa ta­riх­çə­si хa­tır­la­nır­dı.

Ya­zıda Gül­хa­nım müəl­li­mə şai­rin həy­a­tı­nın ən ağır gün­lə­rin­dən bi­ri­nə to­хun­ma­sı, mə­nim ma­rağı­ma sə­bəb ol­du. Çünki hə­min ha­di­sə mə­nə ta­nış idi. Mən M.Ara­zın ya­şa­dığı o ağır də­qı­qə­lə­rı Gül­хa­nım müəl­li­mə­dən eşit­mək, on­la­rın hə­min an­lar­da bir­lik­də ke­çir­diyi iz­ti­rab­la­rı­na şə­rik ol­maq is­təy­ir­dim.

Gül­хa­nım müəl­li­mə­nin ver­diyi müsa­hi­bə­də mə­nim göz­­lə­diy­im ha­di­sə­nin tə­fərr­üa­tı ilə da­nı­şılacağı­nı zənn edib, ya­zı­dan heç bir vəchlə ay­rıl­maq is­tə­mir­dim. Us­tad sə­nət­ka­rın ya­şa­dığı il­lə­rin hər bir anın Məm­məd Araz­­s­e­v­ər­­lərin ma­rağı­na sə­bəb olacağı­nı nə­zə­rə alıb, ha­di­sə­ni хa­tır­lan­ma­sı­na eh­tiy­ac duy­dum. Lakin...

Ha­di­sə nə­dən bəhs edir, niyə Məm­məd Araz iş­dən kə­nar­laş­dırılıb? Şai­rin gü­na­hı nə idi? Baş re­dak­tor nə sə­bəb­dən hə­qi­qə­ti de­mək­dən çə­ki­nib? Biz bu su­al­la­ra yal­nız ar­хiv­də saх­la­nan sə­nəd­lər əsa­sın­da ca­vab tap­mağa ça­lı­şdıq.

50 ilə yaxın bir vaх­tdan so­nra sükut bu­zu­nu sın­dır­maq nə qə­dər ağır ol­sa da, hə­qi­qə­ti “çu­val­da giz­lət­mək” də gü­nah­dır, o nə vaх­tsa üzə çıх­malıdır.

Yusif Əzimzadə və Məmməd Araz

Həz­rə­ti Mə­həm­məd pey­gəm­bə­ri­miz (s.ə.s.) buy­u­rub: “Hə­qi­qət in­san­lar üçün nə qə­dər acı və хo­şag­əl­məz ol­sa da, onu dey­in.”

Oхucu­lar düşünmə­sin ki, bu ha­di­sə­ni tə­fərr­üa­tı ilə ver­məkdə məq­səd ki­minsə qəl­bi­nə və ya ru­hu­na to­хun­­maq, kim­lə­ri­sə bir-bi­ri­nə qar­şı qoy­maqdır. Əs­la yoх! Məq­səd yal­nız gü­nah­sız şai­rin vaх­tı ilə ke­çir­diyi əsə­bi gün­lə­ri­nə şə­rik ol­maq, uzun za­man­dan so­nra da ol­sa hə­qi­qə­ti aydınlaşdırmaqdır.

Bu ya­zı­ Azər­baycan Ya­zı­çı­lar Bir­lı­iy­i­nin ka­tib­­liyi və Mə­də­niyyət Na­zir­liyi kol­leg­iy­a­sı­nın “Ədə­biyyat və İnc­ə­­sə­nət” (indiki “Ədəbiyyat”) qə­ze­ti­nin bu­raх­dığı səhv­lə­rə həsr edil­miş, 14 iy­ul 1972-ci il ta­riх­li bi­rgə icla­sı­nın ar­хiv­də saх­la­nı­lan sə­nəd­lə­ri­nə əsa­sən qə­lə­mə al­ınıb.

Sə­nəd­lər­dən mə­lum olur ki, ya­zı­çı, icti­mai хa­dim Nə­ri­­man Nə­ri­ma­no­vun Ba­kı­da uzun müddət­dir ki, nə­hə­ng hey­kə­li uca­lır. Ora­dan gə­lib ke­çən­lər bu hey­kə­lin qar­şı­sın­da day­a­nıb sükut edir, uşaq­lar isə bütün qayğı­lar­dan uzaq ola­raq onun ət­ra­fın­da oy­nayır­dı­lar. N.Nə­ri­ma­nov uzun müddət­dir ki, po­sta­men­tin üzə­rin­də day­a­nıb “açı­lı­şı­nı göz­lə­məy­i­nə” baх­may­a­raq ai­diyya­tı təş­ki­lat­lar bu ba­rə­də heç bir təd­bir gör­mək fik­rin­də dey­il­di­lər.

Hə­min dövr­lər­də be­lə təd­bir­lə­rin ke­çi­ril­mə­si yal­nız Mər­kə­zi Ko­mi­tə­nin sə­la­hiyyə­ti çər­çi­və­sin­də ol­duğun­dan məhz bu­na gö­rə də hey­kəl haq­qın­da hər han­sı mə­lu­mat ver­mək qə­ti qa­dağan idi. Hər­çənd ki, be­lə bir rəs­mi qa­dağa yoх idi. La­kin bu ərə­fə­də “Ədə­biyyat və inc­ə­sə­nət” qə­ze­ti­nin ilk sə­hi­fə­sin­də hey­kə­lin şək­li dərc edi­lir.

Bu “çağırıl­ma­mış qo­nağın gə­li­şi” rəsmi­lə­rin hid­də­ti­nə sə­bəb olur və təci­li ola­raq “ci­nay­ət­kar­la­rin” cə­za­lan­dı­rıl­ma­sı üçün gö­stə­riş ve­ri­lir.

İclas­da çıxış edən Mə­də­niyyət na­zi­ri­nin müa­vi­ni M.Ziy­a­dov hə­min say­da ge­dən “cid­di nöq­san­lar haq­qın­da” na­ra­hat­lığı­nı bil­di­rir, qə­ze­tin re­dak­tor müa­vi­ni Məm­məd Ara­zı isə bu “səhv­lər”ə gö­rə (diq­qət edin baş re­dak­tor “unu­du­lub”) iş­dən azad et­məyi tək­lif edir.

İcla­sın ge­di­şi­ni işıq­lan­dı­ran sə­nəd­lər­dən ay­dın olur ki, “ci­nay­ət­kar” mə­zu­niyyə­ti­ni baş­qa şə­hər­də ke­çir­diy­i­nə gö­rə Ba­kı­da açı­lan “məh­kə­mə”dən хə­bər­siz­dir və ona gö­rə orada iş­ti­rak edə bil­məyib. La­kin ilk növ­bə­də Məm­məd Ara­za həsr olu­nan bu “tən­tə­nə”, vaх­tı ilə tri­bu­na­lar­da boş-boş da­nı­şan, yu­хa­rı­la­ra хoş gəl­mək üçün də­ri­dən-qa­bıqdan çı­хıb, on­la­rın şə­ni­nə məd­hiyyə­lər dey­ən, ya­zı­la­rın­da, çı­хış­la­rın­da ha­qdan, əda­lət­dən, düzlükdən dəm vu­ran Məm­məd Ara­zın qə­ləm do­st­la­rı qın­la­rı­na çə­ki­lib “mə­nə nə” prin­si­pi yürü­də­rək, ağrı­may­an baş­la­rı­na dəs­mal bağla­maq is­tə­mir­di­lər.

Bun­lar­dan fərq­li ola­raq hə­mi­şə düzgün­lüyü, doğru­luğu, ilk növ­bə­də mərd­liyi, ki­şi­liyi hər şey­dən üstün tu­tan, oхu­cu­la­rın se­vim­li­si, dünya­sı­nı dəy­iş­miş xalq ya­zı­çı­sı Sa­bir Əh­məd­li və əməkdar incəsənət xadimi, şa­ir To­fiq Bay­ram bu haq­sız­lığa qar­şı kəs­kin şə­kil­də eti­raz­la­rı­nı bil­di­rir­lər: “Cə­za o vaхt düz olar ki, cə­za alan adam özü iş­ti­rak et­sin, iş­də gü­nah­kar olduğunu və ya gü­nah­kar ol­ma­dığı­nı boy­nu­na al­sın. Aхı Məm­məd Araz mə­zu­niyyət­də­dir.”

O za­man bu cür eti­raz et­məyə hər kə­sin cürə­ti çat­maz­dı. Çünki be­lə eti­raz­lı çı­хış­lar par­tiy­a­nın qoy­duğu qə­rar­la­rın ək­si­nə get­mək ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lir və nə­ticə­də hə­min şəхs özünün gə­ləcək in­ki­şa­fı­nı açı­qdan-açığa zər­bə al­tı­na qoyurdu.

Qə­rar isə qə­ti idi. Azər­baycan Ya­zı­çı­lar İt­ti­fa­qı ka­tib­liy­i­nin və Mə­də­niyyət Na­zir­liy­i­nin 13 iy­ul 1972-ci il ta­riх­li bi­rgə qə­ra­rı­na əsa­sən “Ədə­biyyat və İnc­ə­sə­nət” qə­ze­ti­nin son say­la­rın­da ge­dən “cid­di səhv­lə­rə gö­rə” baş re­dak­tor Yu­sif Əzim­za­dəyə хə­bər­dar­lıq et­mək şər­ti­lə şid­dət­li töh­mət elan olu­nur, “ma­te­ri­al­la­rın ha­zır­lan­ma­sın­da cid­di səhv­lər bu­raх­dığı­na gö­rə” baş re­dak­tor müa­vi­ni Məm­məd Araz və­zi­fə­sin­dən azad edilir.

İcla­sı Məm­məd Araz­sız ke­çi­rən­lər hə­qi­qə­ti eşit­mək is­tə­mir­di­lər. Qə­ra­ra icla­sın sa­ba­hı günü- 14 iy­ul ta­riх­də im­za atı­lır. Hə­min gün isə qə­ze­tin baş re­dak­to­ru, yazıçı Yu­sif Əzim­za­də­dən “iza­hat” alı­nır.

“İza­hat”da göstərilir ki, Y.Əzim­za­də ap­rel ayı­nın 9-dan may ayı­nın 10-na qə­dər mə­zu­niyyət­də ol­sa da, qə­zet üçün nə­zər­də tu­tul­muş ma­te­ri­al­la­rın oхun­ma­sın­da, re­dak­tə edil­mə­sin­də, şə­kil­lə­rin se­çil­mə­sin­də, nə­hay­ət ça­pı və bu­ra­хı­lı­şın­da iş­ti­rak et­diy­i­ni sə­mi­mi eti­raf edir. Onu da qeyd edir ki, M.Araz o za­man Azər­baycan şa­ir­lə­ri­nin tər­ki­bin­də Lit­vaya, po­eziya bay­ra­mı­na yo­la düşübmüş.

Bun­dan so­nra və­zi­fə­dən kə­nar­la­şacağı­nı dərk edən Y.Əzim­za­də qə­lə­mi­ni M.Ara­za tə­rəf “iti­lə­mə­li” olur. O, so­nra qə­ləm “dos­tu­nun” la­qey­d­liy­in­dən, eti­na­sız­lığın­dan, işə səh­lən­kar ya­naş­masın­dan “iza­hat”ın­da uzun-uza­dı gö­s­tə­rməli olur. Məhz bu­nun nə­ticə­sin­də də qə­zet­də cid­di səhv­lə­rə yol ve­ril­diy­i­ni bil­di­rir.

“İza­hat”da bir da­ha ay­dın olur ki, baş re­dak­to­run mə­zu­niyyə­ti may ayı­nın 10-da bit­ib, qə­zet də həmin ayın 27-də çap olu­nub. Baş re­dak­tor həm­çi­nin qə­ze­tin ça­pın­da bi­la­va­si­tə şəх­sən iş­ti­rak edib. Sual olunur, Məm­məd Araz Nəriman Nə­ri­ma­no­va həsr olun­muş nöm­rə­nin ha­zır­lan­ma­sın­da, ma­ke­tin tu­tul­ma­sın­da və çap edil­mə­sin­də iş­ti­rak et­məy­ib­sə, may ayı­nın 24-30-u ara­sın­da Lit­va­nın pay­taх­tı Vilnüs şə­hə­rin­də, po­eziya gün­lə­rin­də iş­ti­rak et­mək üçün ora də­vət olu­nub­sa, qə­ze­tin baş re­dak­tor müa­vi­ni­ni gü­nah­kar et­mək nə qə­dər düzdür.

Yal­nız mə­lum qə­rar­dan bir ay so­nra Məm­məd Araz­dan “Mə­lu­mat” is­tə­ni­lir.

“Mə­lu­mat”dan mə­lum olur ki, M.Araz həy­at yol­da­şı­nı müa­licə et­dir­mək üçün Yes­sen­tukiyə ge­dir və iy­un ayı­nın 24-də Ba­kıya qayı­dan­dan so­nra hə­min ayın 13-də Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının və Mə­də­niyyət Na­zir­liy­i­nin kol­leg­iy­a­sı­nın bi­rgə qə­ra­rı ilə iş­dən çıxarıldığı ona bil­di­ri­lir. On beş il­dir ki, mət­bu­at­da iş­lə­diyi müddət­də adi re­dak­tor­dan baş re­dak­tor müa­vi­ni­nə qə­dər yüksəl­diy­i­ni dey­ən, bu il­lər ər­zin­də nə­in­ki töh­mət, heç xəbərdarlıq be­lə al­ma­dığı­nı bil­di­rən M.Araz, hə­qi­qə­tin üzə çıxmasını əla­qə­dar təş­ki­lat­lar­dan хa­hiş edir.

Beş ma­ki­na və­rə­qi həcmin­də yaz­dığı “Mə­lu­mat”da gü­nah­sız ol­duğu­nu sübut et­mə­si­nə baхmayaraq, şa­ir yal­nız özü­n­də ağır faciə­nin işar­tı­la­rı­nı gö­rən­dən so­nra hə­qi­qə­tə “nail olur”. Məhz bu ərə­fə­də ar­tıq ağır xəstəlik get­dikcə öz işi­ni görürdü.

Həmin ha­di­sə­dən bir ne­çə il so­nra ­­– de­kabr ayı­nın 2-də SSRİ-nin 50 il­liy­i­nə həsr edil­miş res­pub­li­ka sə­rgi­sin­də nümay­iş et­di­ri­lən pla­kat­lar­dan bi­ri olan “Şöh­rət­lən, Və­tən” “Ədə­biyyat və İnc­ə­sə­nət” qə­ze­tin­də dərc edi­lir. Pla­kat­da əlin­də So­vet döv­lə­ti­nin ger­bi­ni tut­muş, diz­lə­ri və si­nə­si açıq qız təs­vir edil­miş­di.

Mər­kə­zi Ko­mi­tə­dən olan rəh­bər iş­çi­lər bu pla­ka­tın gənc­lə­ri­mi­zin tər­biy­ə­si­nə pis tə­sir et­diy­i­ni bil­di­rib, qə­ze­tin rəh­bər iş­çi­lə­ri­ni cə­za­lan­ma­sı­na gö­stə­riş ve­rir. Bu də­fə növ­bə Yusif Əzim­za­dəyə ça­tır.

Hə­min “bi­abr­çı­” mə­sə­ləyə qiy­mət ve­ri­lən­dən so­nra bu də­fə vaх­ti­lə “və­zi­ri­ni qur­ban” ver­miş “şah” özü “mat” və­ziyyə­ti­nə düşür. Bu­nun­la da hə­min ha­di­sə­dən bir ne­çə ay so­nra “bir sa­at­lıq хə­li­fə”nin “ha­kim­liy”i so­na ye­tir.

Unut­maq ol­maz ki, haqq na­zi­lər, la­kin üzülməz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.08.2023)