“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində Füzuli günləri davam edir.

Milletimizin, tarihte yetiştirdiği büyük adamlarla, bu arada dilimize, edebiyatımıza şaheserler kazandırmış büyük şairlerle iftiharı eski bir Türk faziletiydi. Eski Türkler böyle büyüklerini, üstelik bilerek, anlayarak, okuyarak severlerdi.

Kader bu fazileti bizden alıp başka milletlere vermiştir. Son asrın herşeyden çok başkalarına hayran yetiştirilen kozmopolit münevverleri (!) arasında bu asil duygu ve bilginin hergün biraz daha söndüğü görülüyor.

Bugün, bilmem, Türkiyede Fuzuliyi önce hiç tanımayanlar, sonra tanıyıp da okuyamayanlar, nihayet, okuyup da anlamayanlar yanında bir de Türk şairi saymayanlar bulunduğunu bilir misiniz?

İleri sürülen sebep, bu en büyük şairimizin, eserlerini Türk diliyle değil de Arabi ve Farisi ile yazdığı iftirasıdır.

Halbuki Fuzuli sadece büyük bir şair birçok ilim dallarında ihtisas yapmış kudretli bir alim ve o ölçüde büyük bir mütefekkir değildir; aynı zamanda samimi bir Türkçeci bir Türk dili milliyetçisidir. İIzah edeyim:

Biz, iki asırdan beri, sözüm ona, Batı medeniyetine mensubuz. Buna rağmen, herhangi bir Batı dilini o dilin edebiyatına şaheserler kazandıracak kadar iyi bilen tek bir Türke ben raslamadım. Eskiler ise mensubu oldukları İslam Medeniyeti dillerini o dillerin en üstün seviyesinde eserler verecek kadar iyi bilirlerdi. Çünkü o devirlerde bir medeniyete Türk üslubuyle girmek demek en kısa bir zamanda, o medeniyetin hakim milleti olmak demekti.

***

Fuzulinin de Arapça Divanı, Farsça Divanı ve bu dillerle daha başka eserleri, elbette, vardır. Fakat bu şair en çok sayıda en güzel ve en üstün eserlerini mensup olduğu milletin diliyle vermiş; bunda tam bir milli hassasiyet göstermiş ve bir milli haysiyet gözetmişti.

O kadar ki Fuzuli, başka dillerin Türkçeden üstün oluşuna tahammül edemeyen bir milli duygu içindeydi:

Ol sebepden farisi lafz ile çokdur nazm kim

Nazmı nazük Türk lafzıyle igen düşvar olur.

Mende tevfik olsa bu düşvarı asan eylerem,

Nevbahar olgaç dikenden bergi gül izhar olur.

“Farisi ile çok sayıda şiir söylenmesinin sebebi Türk diliyle ince şiir söylemenin güç olmasındandır. Fakat, Allah yardım ederse, ben bu güçlüğü yeneceğim! İlkbahar geldiği zaman kuru dikenlerden nasıl gül yaprakları çıkmaya başlarsa, ben de diken gibi sert sanılan Türkçe ile gül yaprağı gibi ince şiirler söyleyeceğim!” demesi ve bu dediğini harikulade üstün bir sanatla yerine getirmesi bundandır.

Unutmamak lazımdır ki, Fuzuli hemen bütün Şark edebiyatının gerçek şiir vadisindeki en üstün şairidir. Yine aslaa unutmamalıdır ki, Fuzuli bu sözleri Türkçenin henüz yeter derecede işlenmediği bir çevrede ve XVI asırda söylemiştir. Bağdat ve çevresi gibi sokaklarında Arapça konuşulan; (devrin ilim dili Arapça olduğu için) medreselerinde Arap diliyle ders okutulan ve bunun yanında şiir denilen şey bir mantıkut-tayr yani bir kuş dili ahengindeki Farisi ile söylenebilir inancının atmosferi kapladığı bir yerde, tam bir Türk haysiyeti ve gururu içinde söylemiştir.

***

Fakat Fuzulinin bundan daha imanlı ve daha heyecanlı bir Türkçeciliği onun Kerbela şehidleri için yazdığı “Hadikatüs-Suada” adlı eserinin önsözündedir.

Fuzuli bu yazısında bilhassa İrak müslümanları için mukaddes bir mevzu olan Kerbela vakalarını ve Kerbela şehitlerinin macerasını şairlerin hep Arapça veya Farsça ile yazdıklarını düşünür. Bu eserlerden yalnız Arap ve Acem büyüklerinin faydalanmasını Türk haysiyetine aykırı bulur. İnsan cinsinin en üstünü olduğunu söylediği ve alemi terkip eden insanlığın en büyük cüzü olduğunu belirttiği Türklerin bundan mahrum bırakılmasından ciddi bir eza duyar; hatıralarını derin tazimle andığı Kerbela şehitleri için bu sefer Türk dili ile bir şehitler abidesi inşasını tasarlar. Bu arada yegane endişesini şöyle düşüncelerle söyler: “Gerçi Türk diliyle bu vakaların beyanı kolay değildir. Zira (Türkçenin henüz) birçok sözleri zayıf ve ibareleri işlenmiş değildir. Ancak ben erenlerin himmeti ile öyle umuyorum ki, bu Türkçe kitabı bitireceğim” der ve arkasından Türk Dili Tarihinin en güzel duasmı söylemek için o aziz ellerini Allahına kaldırır:

Ey feyz-resan-ı Arab u Türk ü Acem,

Kıldın Arabı efsah-ı ehl-i alem,

Etdin fusahayı Acemi İsi-dem,

Men Türk-zebandan iltifat eyleme kem.

(“Ey Arap, Acem ve Türk milletlerine feyiz veren Tanrım! Sen Arap kavmini dünyanın en fasih konuşan milleti yaptın! Acem fasihlerinin ise sözlerini, İsa nefesi gibi, cana can katan bir güzelliğe ulaştırdın! Ben Türküm ve Türkçe söylemek istiyorum! Tanrım, benden iltifatını esirgeme!”)

Dua budur. Bu mısraları okuyanlar ilk anda Fuzulinin sadece Türkçe yazmak istediğini ve bunun için Allahtan yardım ve teveccüh dilediğini zannederler. Halbuki rubainin bütün inceliği iltifat kelimesindendir. Çünkü söz sanatında iltifat sözü en güzel en sanatlı ve en üstün bir üslupla kullanabilmek demektir. Böyle olunca Fuzulinin Tanrısından dilediği büyük yardım Türkçeyi hatta Arapçadan da, Farisiden de güzel ve üstün kullanma yardımıdır.

***

Fuzuli bu asil arzusunda Allahtan yardım görmüşcesine muvaffak olmuştur...

Bütün bu yazdıklarımız büyük Fuzulinin Türk kültürüne hizmetinin binde biri değildir. Bu hizmetler ise bugün artık bilinmiyor. Esasen büyük Türk şairlerini Türk çocuklarına tanıtmamız daha Tanzimattan beri yanlış bir tutum içindedir.

...Eski Türk edebiyatını lekelemek hatası Tanzimat devrinde başlamıştır. Her türlü ciddi tedkik, bilgi ve tenkid değerlerinden mahrum bu Tanzimat yıkıcılığı bugün daha başka maksatlarla devam edip gitmektedir.

İçinde bulunduğumuz derin ve milli kültür buhranının kökü bu eski hatalardadır.

*****

“Köhnə şeirdə bir Füzuli türkcəsi var: Füzuli də eynən Nəvai kimi tikanlı bağçalarda gül dərməyin zövqü və şövqü içindədir: Məcnunun Leylanı sevdiyi qədər üstün bir Türk dili sevgisiylə “Mən tikantək sərt bilinən Türkcəylə gül yarpağı kimi şeirlər söyləyəcəyəm” demiş və əziz dilimizi gerçəkdən gül yarpağı kimi incə rəngli söyləyişlərə qovuşdurmuşdur.

Onlar Türkcənin böyük aşiqləriydilər. Onun üçün əbədi oldular” (N.S.BANARLI).

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bir vaxtların sevgi şairi, şeirlərini gənclərin əzbərlədiyi, o şeirlərdən  saf sevgi duyğuları aşıladıqları Nüsrət Kəsəmənli barədə necə qısa danışasan?

1946 -cı il dekabr ayının 29-da Qazaxda, Kəsəmən kəndində anadan olan Nüsrət Kəsəmənli bədii yaradıcılığa XX əsrin 60-cı illərində başlayıb, şeirlərinin əsas mövzusu məhəbbət olsa da, insanpərvərliyə, yеr üzərində əminamanlığa, vətənə, torpağa aid müxtəlif əsərlər yaradıb. Onun “Dəli bir ağlamaq kеçir könlümdən”, “Biri vardı, biri yox”, “Oğru olmaq istəyirəm” kimi şeirlərinin dillər əzbəri olması fenomenini isə heç kəs aça bilmir, Nüsrət Kəsəmənli Səməd Vurğundan sonra şeirlərini dillər əzbəri etmək missiyasını uğurla davam etdirib.

Nüsrət Kəsəmənlinin lirikası o qədər axıcı, gözəldir ki, hər şeiri özlüyündə bir mahnıdır sanki, təsadüfi deyil ki, “Dünya köhnə dünyadır”, “Unut kədərini”, “Allahım, ayırma bizi”, “Unuda bilməyəcəksən”, “Özümü aldadıram”, “Biri vardı, biri yox...” kimi yüzlərlə şeirinə musiqi bəstələnib.

Fəal ictimaiyyətçi olan Nüsrət Kəsəmənli 1981- 1984-cü illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında Həmkarlar Komitəsinin sədri, Azərbaycan Tarix və Mədəniyyət Abidələri Mühafizə Cəmiyyətinin üzvü, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının VI, VII qurultayında idarə heyətinin üzvü, Poeziya şurasının sədri seçilib, 1985-ci ildən C.Cabbarlı adına “Azər­baycanfilm” kinostudiyasında baş redaktor kimi çalışıb, 1982-ci ildə respublika Lenin komsomolu mükafatı laureatı olub.

Əfsuslar olsun ki, böyük şair çox az ömür yaşayıb, 2003-cü il oktyabr ayının 16-da 57 yaşında müalicə aldığı Təbriz şəhərində vəfat edib.

Nüsrət Kəsəmənli yüz minlərin yaddaşındadır, ədalətsizlik edib xalq şairi titulunu ondan əsirgəsələr də o, həqiqətən xalqın şairidir. Əminəm ki, ədalət haçansa bərpa ediləcək, ona ölümündən sonra Azərbaycanın Xalq Şairi fəxri adı veriləcək. Çox inanıram!

Könlünə dəydiyim, incitdiyim qız,

Vüqar kölgəsində yatdığım bəsdir,

Odlu yanağından su içdiyim qız,

Bu qədər günaha batdığım bəsdir.

Daha dodaqların titrəməsin qoy,

Mən sənin qarşında titrəyim, əsim,

Səndən dünyaları istəmirəm, yox,

Məni bağışlasan, bəsimdir, bəsim.

Yan desən, alışıb yana bilərəm.

Don desən, yerimdə dona bilərəm!

İndi bilmişəm ki, ömür-gün gedir,

Ən gözəl hisslərim keçir könlümdən,

Qayıt! Sən ömrümə təzəlik gətir;

Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

İcazənizlə, Əzizə xanım barəsində nisbətən geniş danışacağam. Ədəbiyyat tariximizdə iz qoyan yazıçılardan biri, tarixi romanları ilə sevilən, şəxsiyyəti ilə ziyalılığa nümunə olan Əzizə Cəfərzadə əslən şamaxılıdır, 1921-ci il dekabr ayının 29-da Bakı şəhərində anadan olub.

Qara gələn 1937-ci ildə əski əlifba ilə yazılan kitabların yandırılması əmri veriləndə Əzizə Cəfərzadə evlərindəki kitabları kisəyə yığaraq aparıb basdırıb ki, ələ keçməsinlər.

İlk gəncliyində pilot olmaq istəyib, aviasiya klubuna yazılıb, orada gələcək həyat yoldaşı ilə tanış olub. Müharibə başlayan ildə - 1941-ci ildə gənclər ailə qurublar, bir qızları dünyaya gəlib. Tale Əzizə Cəfərzadəyə qarşı amansız olub, uşaq qundaqda ikən Əzizənin əlindən düşüb, baş zədəsi alaraq tələf olub. Bir daha övladı olmayan qadın məcbur qalıb qardaşı oğlu Turanı oğulluğa götürüb.

Dövlət Universitetinə qəbul olan Əzizə əmək fəaliyyətinə çox erkən başlayıb, təhsil ala-ala müharibə illərində Ağsu rayonundakı Çaparlı kəndində müəllimlik edib. 1945-ci ildə o, növbəti zərbəni alıb, əlində ərəb əlifbası ilə çap olunan türk ədəbiyyatına aid kitab olduğuna görə universitetdən xaric edilib. Amma sonradan hər halda ekstern yolla universiteti bitirə bilib. Müharibəyə görə kişi kadrların çatışmadığı dönəm idi, Əzizə kimi savadlı xanımlara da zəruri ehtiyac yaranmışdı, 1944-1946-cı illərdə Əzizə C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında Ssenari şöbəsinin rəisi, sonra 1947-1949-cu illərdə teatr texniki məktəbinin müdiri, 1950-1955-ci illərdə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda  kafedra müdiri olub. İki il respublika xaricində çalışıb, uzaq Kamçatkada Pedaqoji İnstitutda dosentlik edib, 1957-1974- cü illərdə Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda şöbə müdiri, 1974-cü ildən isə BDU-nun professoru olub.

Əzizə xanım ədəbi fəaliyyətə 16 yaşında başlayıb, 1937-ci ildə “Əzrayıl” adlı ilk hekayəsi “Ədəbiyyat” qəzetində çap edilib. Və çox maraqlı bir detal. Əzizə Cəfərzadə Azərbaycan Sovet ədəbiyyatında azadfikirli kimin tarixə düşən azsaylı yazarlardan biridir. Onun 1948-ci ildə nəşr edilmiş ilk kitabı Moskvanın xüsusi qərarı ilə satışa çıxmamışdan əvvəl qadağan olunaraq yandırılıb. O, Anna Axmatova kimi “burjua lirikasını” tərənnüm etməkdə günahlandırılıb.

Əzizə Cəfərzadənin əsərləri Azərbaycan dili­nin saflığı və təmizliyi uğrunda mübarizənin bariz nümunəsinə çevrilmişdi, yüzlərlə oçerk, elmi tədqiqat və publisistik məqalələri dövri mətbuatda çap edilirdi. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusilə də şifahi ədəbi irsimizin öyrənilməsi sahəsində elmi tədqiqat işləri də aparırdı bu fədakar insan.

1979-cu ildə Hacıqabulun Tağılı kəndində məktəb tikdirib. Bunun üçün Moskvada çap olunan kitablarının bütün qonorarını xərcləyib. Tikintinin sonuna az qalmış qiymətli mirvari boyunbağısını da satası olub.

Həyat yoldaşı Qana prezidentinin baş pilotu təyin olunanda Əzizə xanımın ömrünün Afrika dönəmi başlayıb, o zaman o, “Qızıl səyahət” adlı kitab yazıb. Ona yazıçı kimi şöhrəti isə Seyid Əzim Şirvaninin həyatından bəhs edən “Aləmdə səsim var” romanı gətirib. “Vətənə qayıt”, “Bakı-1501”, “Cəlaliyyə”, “İşığa doğru” kimi tarixi roman və povestləri də məşhur olub.  Əsərləri bir çox xarici dillərə - rus, fars, tacik, ərəb, qazax və s. tərcümə edilib.

Əzizə Cəfərzadə biz tələbələrinə Azərbaycanı işğal etmiş Çar Rusiyası, Sovet imperiyası barədə həqiqətləri açıb söyləməkdən belə usanmırdı, hətta məlumat var ki, xüsusi orqanlar onun dərslərini izləmək üçün auditoriyalarda səsyazma cihazları gizlədirmişlər.

1981-1989-cu illərdə Əzizə xanım Respublika Qadınlar Şurasının sədri vəzifəsində çalışıb,  “Xalqlar dostluğu” ordeni və müstəqil Azərbaycanın ali mükafatı olan “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilib, 2001-ci ildə “Azərbaycan anası” və “Xalq yazıçısı” fəxri adına layiq görülüb, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü olub.

Yazı makinasına “sevgilim” deyərmiş. Ömrünün axırlarında yazı makinası ilə yaza bilmirmiş, barmaqları gücdən düşübmüş. Ona makinaçı tapsalar da, sonralar bundan imtina edib. Səsini diktafona yazdırıb sonra üzünü köçürtdürürmüş. Son Füzuli haqqında “Eşq sultanı” adlı romanını da diktofona diktə etmişdi.

Ürək çatışmazlığı varı idi, amma ailə üzvlərindən bunu gizlərdi. Sonralar bədəninə su yığılıb, 2003-cü il sentyabrın 4-də 82 yaşında vəfat edib. Onu vəsiyyətinə əsasən Hacıqabulun Tağılı kəndində - bir vaxtlar məktəb inşa etdirdiyi həmin kənddə dəfn eləyiblər.

Ruhu şad olsun bu böyük, aləmdə səsi qalan ziyalımızın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Əhərdə yaşayan Xosrov Barışandır.

Xosrov Barışan

Təbriz

İynəsinə tikildik dünyanın

Aydınlığımız

Bulanlıq gözlərə batdı.

Qanatmayaq deyə

Ayıran bir çay kimi

Hep qanadıq,

Qanadıq...

Anaydıq, biz ana...

Dərdlərə köynək olub

Ömrümüzü sınırdaki güllərə kəpənəklər toxuduq.

Sınırlar pul-pul pul kimi...

Pullar zaman kimi...

Zaman diktatör kimi

Bu beyti mızıldayır qulağıma:

- Çalxandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi,

Yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur.

Ah açılıb bağrıvı dələr

Bu dumanlı günlər

                  Güllələr..,

                    Güllələr...

Güllər, güllər

 Ozon üzlüm

    Səni görməyincə açılmayırlar.

Nəfəs qıtlığıdır buralarda.

Hər şairin köynəyidir şeir, qəfəs edilib!

Gəl.

Gəl artıq sevgilim.

Gəl bu sınırları sil.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hər vaxtınız xeyir! Beləcə, 2024-cü ilin son üç gününə gəlib çatdıq. Yeni il ərəfəsi dünya hansı bayramları, əlamətdar günləri qeyd edəcək?

29 dekabr

“Tik Tak” günü

Bu bayram insanları bu müddət ərzində qarşılarına qoyduqları və həll etmədikləri planları həyata keçirmək üçün zamandan maksimum istifadəyə çağırır. Atalarımız gözəl deyiblər, bu günün işini sabaha qoyma. Biz bu günün onlarca işini sabaha qoyuruq, üst-üstə qalaqlanırlar, problemlərə çevrilirlər, sonra da altında qalıb inləyirik. Odur ki, təqvim başbilənlərinin elan etdikləri bu Tik-Tak günündən tam yararlanmağa çalışaq gəlin.

İndi isə tik-tak sözünün mənşəyindən danışım. Tik-takı çoxunuz tik-tokla qarışdırdınız, amma elə söz olaraq tik-tok da tik-takdan əmələ gəlib. Bir yaddaşınızı qurdalayın, marketlərdə görün nə qədər “Tik-tak” adlanan məhsulla rastlaşmısınız indiyənətən. Qigiyenik vasitələr, uşaq sabunları, əl kremləri, dünyaca məşhur İtaliya qənnadı brendi Ferreronun yumru şokoladları...

Tik-tak sözü saatın işlədikcə çıxardığı səsdir, bügünkü bayramın da əsil adı “vaxtın, zamanın qədrini bilin!”dir, əziz dostlar.

Monqolustanın müstəqilliyi günü

Sovetlərdən üzübəri gələn ənənə ilə kimlərəsə “tupoy manqol” deyib keylikdə qınayırıq, aşağılayırıq, əlbəttə ki bu, yanlış bir hərəkətdir, heç bir xalqı aşağılamaq olmaz. Və üstəlik, bu “tupoy manqol” dediklərimiz əsrlərlə dünyanın ən böyük imperiyalarına sahib olan, ən güclü dövlətləri belə çökdürüb öz itaəti altında saxlayan monqol-tatarların varisləridir. Monqol sərkərdəsi Çingiz xan dünya tarixinə ən böyük imperiyanın qurucusu kimi düşüb, o, 25 ildə Roma İnperiyasının 400 ildə qazandığından çox torpaq sahələri qazanıb.

Milliyyətcə monqol olan yazıçı dostum, “Minilliyin şairi” titulunu daşıyan  Xaada Sendonu bu bayram münasibəti ilə təbrik edərək ondan monqollar və Monqolustan barədə o qədər maraqlı bilgilər aldım ki. Məsələn, Çingizxanın harda dəfn olunması bilinmir. Kitabələrin yazdığına görə, onu həddən artıq çox sevən əsgərləri dünyaya qan uddurması səbəbindən öləndən sonra qəbrinin açılacağı, murdarlanacağı qorxusu yaşayıblar, bu səbəbdən dəfnə gələn adamların hamısını Çingizxanın harada basdırıldığı sirrini açmasınlar deyə öldürüblər, sonra isə özləri də bu sirri açmasınlar deyə intihar ediblər. Maraqlıdır, deyilmi?

Keçək digərlərinə. İndiki monqolların əcdadları Monqolustanda eradan 85 min il əvvəl məskunlaşıblar; Dünyaca məşhur Orxon abidələri də bu ərazidə yerləşir;

Sahəsinə görə dünyanın ən böyük 16-cı dövləti olmasına baxmayaraq, ərazinin məskunlaşma baxımından əlverişsiz olması səbəbilə əhalisinin sayı cəmi 2,8  milyon nəfərdir, Monqolustan dünyada ən az əhali sıxlığı olan lider dövlətdir; Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər arasında sahəsinə görə Monqolustan Qazaxıstandan sonra ikinci ən böyük dövlətdir; Dini baxımdan əhali buddistdir, monqollar induslardan sonra heç bir dinə etiqad etməyən ikinci ən böyük xalqdır; Dünyanın sahəsinə görə ən isti 3-cü səhrası Qobi Monqolustanda yerləşir; Ulan-Bator dünyanın ən soyuq paytaxt şəhəridir; Dünyada ən böyük abidə də Monqolustanda, patyaxtdan 54 kilometr aralıda qərarlaşıb. Bu, atını şahə qaldıran Çingizxanın abidəsidir. Postament 10 metr, abidənin hündürlüyü isə 40 metr olmaqla bu əllimetrlik abidənin ən yüksək hissəsində - atın başında seyrangah yaradılıb, insanlar həmin hündürlükdən ətrafa açılan gözəl panoramı seyr edirlər.

Hələ davamı da var. Monqolustanda insanların daimi qeydiyyatı aparılmır, belə ki, insanlar indinin özündə də köçəri həyat keçirir, paytaxt Ulan-Bator istisna olunmaqla digər yerlərdəkilər öz mal-qaralarını otara-otara tez-tez yerlərini dəyişirlər; Monqolustan adambaşına düşən mal-qara sayına görə dünyanın lider dövlətidir, burada 45 milyon mal-qara var; Əhali ilə bağlı Monqolustanın ən böyük problemi kişilərin sayının az olmasıdır. Sovetlər dönəmində SSRİ-nin təsir dairəsində olan sosialist Monqolustanında kişilərinin böyük qismini spirtli içkilərə aludə etməklə sanki ruslar onlardan tarix boyu yaşanan işğal olaylarına görə qisas alıblar, kişilər xroniki alkoqolizmdən əziyyət çəkiblər, sürətlə sayları azalıb. Kişilərin sayı az olduğu üçün bu ölkədə qızlar deyil, evlənəcək kişilər üçün başlıq pulu istənilir, Monqolustanda başlıq üçün mal-qara verilir.

Monqolların qəribə adət-ənənləri də var. Bir adamın ayağını taptalayanda onun əlini sıxmaq ənənəsi də dünyaya monqollardan gəlib. Qədim monqol inancına görə, sən ayağını taptadığın adamın əlini sıxıb onunla dostlaşmasan mütləq düşməninə çevriləcəksən; Monqollar fit çalmırlar, çünki miflərə görə fit çalınanda qəddar ruhlar gəlirlər; Hər yerdə qonağı duz-çörəklə qarşılayırlar, amma monqollar qonağı isti südlü çayla və duzla qarşılayırlar; Hər il Monqolustanda Min dəvə festivalı keçirilir. Məqsəd dünyaya sübut etməkdir ki, əsl dəvə ikihürgüclü olmalıdır. Halbuki indi dünyada yalnız birhürcüclü dəvələr yayılmaqdadır.

Monqolustanda ən populyar idman növü Bex adlanan güləş növüdür. Güləşçilər xüsusi kostyumlarda xalça üzərinə çıxıb güləşirlər, sinələri də açıq olur. Bunu ona görə ediblər ki, qabaqlar monqol qadınlarının Bex yarışmalarına qatılıb kişilərə qalib gəldiyi də olub, bu isə kişilik adına bir utancdır, ona görə də qadınlar yarışmalara qatılmasınlar deyə onların qadınlığını izhar edəcək sinəsiaçıq libas tətbiq olunur.

Və ən önəmlisi və təəccüblüsü: dünyada təhsilə ən çox diqqət yetirən monqol xalqı hesab edilir, belə ki, əhalisi köçəri həyat sürsə belə hakimiyyət köçəri təhsil proqramı yeridərək köçəri məktəblər və müəllimlər praktikasından istifadə etməklə uşaqların savadlanması qayğısına qalır, savadlıların sayına görə (98 faiz) Monqolustan dünya liderləri sırasında qərarlaşıb. Bu da sizin üçün “tupoy manqol”.

Makintoş günü

29 dekabrda Azərbaycan iki məşhur ədibinin – Nüsrət Kəsəmənlinin və Əzizə Cəfərzadənin ad günlərini qeyd edəcək, onlar barədə ayrıca yazılarımız olacaq.

Bu gün ukrainlərdə ordunun informasiya-media strukturları, İrlandiyada Konstitusiya, ABŞ-da isə Milli ətlə və tərəvəzlərlə ədvalı şorba günü qeyd olunacaq.

1891-ci ildə Tomas Edison Radionu ixtira edərək patentləşdirib. 1845-ci ildə Texas Meksikadan müstəqillik alaraq ABŞ-a ştat kimi birləşib. 1791-ci ildə Rusiya imperiyası Krımı işğal edib. 1775-ci ildə indiki Sankt-Peterburqdakı ən gözəl binaları tikmiş italiyalı memar Karl Rossi doğulub. 1766-cı ildə hazırkı makintoş adıyla məşhur parçanı kəşf edən şotland kimyaçısı Çarlz Makintoş dünyaya gəlib. 1709-cu ildə isə 1-ci Pyotrun qızı, rus impetatritsası Yelizaveta doğulub.

Bu yerdə ölməz aktyorlarımız Bəşir Səfəroğlu ilə Əliağa Ağayevin ifasındakı məşhur səhnəcik yadıma düşdü. Kabibetinin yanmasından təşviş keçirən Əliağa Ağayev soruşur ki, bəs yanğın zamanı mənim təzə makintoş plaşım nə oldu? Bəşir Səfəroğulu da cavab verir ki, hamısı yavaş-yavaş yandı, amma sənin makintoş plaşın birdən yandı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Şəki-Zaqatala təmsilçisi

-Ay uşaq, dolağımı gətir!

8 yaşlı qızcığaz “lələ” dediyi babasının hökmlü səsini eşidən kimi içəri cumdu, dolabçanın üst siyirməsini açdı, yuvaraqlaşmış dolaqları əlinə alıb eşiyə qaçdı. Babası əlini irəli uzadıb dolaqları götürəndə qızcığazın üzünə də baxmadı. Bir “ah” çəkdi, gözünü  qarşı dağdan axıb gələn dumana zillədi:

-Kaş, Göyçədən anamdan qalan keçə dolaqlarıca gətirə biləydim... Onlar yaman isti saxlayırdı.

Qızcığazı ağlamaq tutdu... İlk dəfəydi ki, babasının səsində hökm yox, acizlik, çarəsizlik hiss edirdi...

...Keçə dolaqlar... Axı onlar necəydi ki, yun ipdən hörülən dizlikdən daha yaxşı, şal parçadan kəsilmiş dolaqlardan daha isti olurdu?  Nəydi axı keçə? Bu sualın arxasınca illərlə yüyürə bildi  qızcığazın yaddaşındakı bir xatirə carçısı...

      ***

Keçə  bizim qədim mədəniyyətimizin bir parçasıdır. Yundan “yoğurma” və ya “iynələmə” texnikası ilə hazırlanan keçənin müalicəvi əhəmiyyəti də var.  Xüsusilə, soyuq mövsümlərdə keçədən hazırlanmış qiyafətlər  revmatizmi azaldır,  mövsümi xəstəliklərə tutulma zamanı bədən temperaturunun sabit qalmasına kömək edir. 

Keçəçilik sənəti haqqında ətraflı məlumat verməsi üçün üz tutduq AMEA-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzinin Tarix, arxeologiya və epiqrafika şöbəsinin böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Akif Məmmədliyə. “Balakən-Zaqatala bölgəsinin tarixinə dair oçerklər” kimi dəyərli kitabın müəllifi keçəçiliyin qədimdə Azərbaycanın bütün bölgələrində inkişaf etdiyini deyir:

“Toxuculuğun meydana gəldiyi Neolit dövründən üzübəri bu sahə  toxuculuqda ilk sahələrdən biridir. Düzdür, biz Balakən bölgəsində aparılan arxeoloji qazıntılarda keçə nümunələrinə rast olmamışıq, amma Nəsib Muxtarov Şəki ərazisindəki araşdırmalarında keçəçilik sənətiylə bağlı faktlar aşkarlamışdı. Aparılan tədqiqatlar, əhali arasında keçirilən sorğular onu göstərir ki, ən qədim zamanlardan bəri, Qarabağda olduğu kimi, Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində də keçəçilik sənəti mövcud olmuşdur.  Bu bölgə nisbətən rütubətli bölgədir. Burada qədim dövrdəki yaşayış evlərinin bir qismi qazma və yaxud yarımqazma evlər idi. Xüsusən, bu evlərdə keçə geniş istifadə olunan əl əşyasına çevrildi. Dağlarda çobanlıq edənlər də keçə vasitəsilə soyuqdan, rütubətdən, nəmdən, yeri gələndə, ilandan, əqrəbdən, digər canlıların hücumundan qoruna bilirdi. Bu cür - dəlinməsi çətin olan  keçələrin at tükündən toxunduğu bildirilir.  Tarixi məlumatlar keçənin qoyun, keçi yunundan da toxunduğunu göstərir. Qısaca deyərəm ki, Şimal-Qərbi Azərbaycanda da keçəçilik məhsulları mədəni sərvət sayılırdı”.

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sara Hacıyeva “Qədim xalq sənəti-keçəçilik” adlı yazısında qeyd edir ki, keçə hazırlanması işi  “basma üsulu üzrə ixtisaslaşmış ustalar tərəfindən aparılıb”. Oxuduğumda təəccübləndiyim bu cümlədəki haqlılıq payının çoxluğunu keçənin hazırlanma prosesi barəsində öyrəndiyimdə anladım.

“Kitabi-Dədə Qorqud”da da, “Divani-lüğət-it-türk”də də keçədən bəhs olunur,  keçənin məişətdəki yerinin əhəmiyyətindən söz açılır. Keçə haqqındakı yazılı mənbələrin tam xronikasına rast gəlməsəm də, tarixi faktları çözələdikcə bu sənətin qədimiliyinin izlərindən yan keçmək olmur.  “Qara keçə” və “Qapı keçəsi”  belə, üstünə bəzək vurulmasa da, böyük peşəkarlıqla  hazırlanırmış.  Folklor nümunələrinə kənardan baxanda ümumi mənzərə belə görünür:  keçə məişətin hər guşəsində- atları yəhərləyəndə də, körpələrin bələnməsində də istifadə olunub.

      Bəs indi keçə sənəti ilə məşğul olan varmı?  Akif Məmmədlinin sualımıza verdiyi cavabda təəssüf vardı:

      “1990-cı illərdə Zaqatalada Keçəçi Məhəmməd vardı. Bu sənəti dirçəltmək, maddi-mədəni irs siyahısındakı yerini bərkitmək qərarında idi. Dediyinə görə, keçəçilik onun ata-baba sənəti idi. Amma hazırladığı məhsullar rəğbət görmədi, alıcısı olmadı deyə, qısa zamanda Keçəçi Məhəmməd iflasa uğradı”.

Yenə də, ümidi üzmək olmazdı... Azərbaycan xalqı qədirbiləndir, öz dəyərinə sahib çıxandır axı... Keçə sənəti də haradasa vardı, mütləq vardı!  Və onun izinə rast gəlməkdə gecikmədik...  Keçə sənətinin dövrümüzdə dirçəldilməsində Rauf Əbdülhüseynoğlunun  (1957-2021) da xüsusi rolu olub. “Humay” milli mükafatının laureatı, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının, Reklamçılar İttifaqının üzvü olan Rauf Əbdülhüseynoğlunun əl işləri dəfələrlə xarici ölkələrdəki sərgilərdə də yer alıb.  Eldar İbrahimoğlunun 2010-cu il tarixli yazısından belə məlumat alırıq ki,  rəssamın oğlu da keçə sənəti ilə məşğul olur.

2023-cü ilin yanvarında  modelyer-rəssam Nailə Kərimovanın “Keçə sənəti: Zamanın və məkanın vəhdəti” adlı ilk fərdi sərgisi  keçirilib.  “İctimai” TV-nin “Niyə keçəçilik sənətinə tələbat azdır?” araşdırmasında isə  “iynələmə” texnikasıyla işləməyə üstünlük verən keçəçi rəssam Günel Hüseynovanı tanıyırıq.                                                                 

Qədim sənətlərin yaşadıldığı mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şəkidə də keçə sənətinin bu günü ilə maraqlandıq. Və qarşımıza Şəki şəhərindəki “Sənətkarlar evi”ndə emalatxanası olan Vəfa Natiq qızı Mustafayeva çıxdı.  Söhbətimiz zamanı sənətkarın  uzun illərdir ki, təkəlduzla məşğul olduğunu da öyrəndik.

-Təkəlduz sənətini kimdən öyrənmisiniz, Vəfa xanım?

-Ailəmizin keçmişində də təkəlduzla məşğul olanlar olub. Nənəm təkəlduz tikməyi bacarıb. Atam da bu sənət barədə yetərincə məlumatlı idi. Atam o vaxt işləmək üçün Rusiyaya gedib-gəlirdi.  Bizə oradan tikmə, toxuma ilə bağlı jurnallar gətirərdi. Bir dəfə də gedəndə  bacım Aysel xanıma dedi: “Sənə nə gətirim, qızım?” Bacım düşünmədən dedi: “Təkəlduz iynəsi gətir”. Atam da gətirdi. Başladıq yavaş-yavaş atamın köməkliyi ilə təkəlduzu öyrənməyə. Sonra atam avtoqəzada vəfat etdi... Bu sənət, bir növ, ona  vəfa borcumuz oldu. Bacım Aysel xanımla birgə  20 ildən artıqdır ki, təkəlduzla məşğuluq. Əvvəl 1 əsər işlədik, sonra birini daha, birini də... Bir də gördük ki, artıq ustalaşmışıq. 2007-ci ildə burada-“Sənətkarlar evi”ndə təmənnasız olaraq sənətkarlara yer ayrıldı. O vaxtdan da buradayıq...

-Təkəlduz iynəsini tapmaq çətin olur ki?

-Təkəlduz iynəsi qarmaq kimi olur. Keçmişdə daha gözəl iynələr olub. Yəqin ki, o vaxt iynələr poladdan olub. Düzdür, indi də iynələr var, amma o vaxtkılar kimi möhkəm  deyil. Biz təzə işə başlayanda Şəkidə yaşlı bir kişi vardı,  möhkəm iynələr satırdı. Bol miqdarda  iynə almışdıq ondan. İndi o kişi dünyasını dəyişib. Hələ ondan aldığımız iynələrlə işləyirik. 

-İynəniz qırılsa, qalacaqsınız belə?

Göyçə ləhcəsiylə verdiyim bu sualdan sonra fikrimi izah etməkçün söz axtarıram... Vəfa xanımın söhbətinə davam etdiyini görüb ürəyimdə sevinirəm.

-Biz o vaxt iynəni çox almışıq deyə,  hələ iynə qıtlığı yaşamamışıq. Bir də, baxır iynəni işlədənə də...  Usta olar ki, səliqəsiz işlədər, qırılar. Biz çalışırıq ki, səliqəli işlədək. Təkəlduz ipək saplarla işlənir, 100% ipək olmasa belə, ən azı, 60-70% ipək olmalıdır. Qalın parça üzərində işlənir. Çalışırıq ki, ənənəni qoruyaq.   Tikdiyimiz təkəlduzlarla dəfələrlə sərgilərdə olmuşuq. Hazırda Azərbaycanın İtaliyadakı səfirliyinin binasında əl işimiz var. Mövzusu Xan sarayının divar naxışlarından olan ağacdır.  2019-cu ildə  Bakıda “İslam sivilizasiyalarının mədəniyyət və irsi” adlı sərgi keçirilirdi.  Orada irihəcmli bir işimiz hərraca çıxarıldı. Dəvə karvanı işləmişdik. III yeri qazanan əl işimiz dövlət tərəfindən alındı, bizə də mükafat verdilər.

-Aysel xanım və ya elə, siz özünüz sənətinizi kiməsə öyrətmək fikrinə düşmüsünüzmü? Davamçılarınız varmı?

-Bacım Aysel xanımın iki qızı, bir oğlu var. Qızları da təkəlduza maraqlıdırlar.  Ayrıca kurs kimi keçməyə, öyrətməyə, kimisə hazırlamağa  vaxt sərf edə bilmirik. Birincisi, vaxt qıtlığımız var, ikincisi, sənət daim göz qabağında olmalıdır, öyrənəcək insanın əli daim bu sənətlə məşğul olmalıdır.  Mən indi daha yaxşı anlayıram ki, niyə qədimdə sənətkarların sənət mirası nəsildən-nəslə ötürüləndə daha effektiv olurdu. Çünki evin içində hamı bir yolla bu işin, belə deyim, qulpundan tutur. İstər-istəməz, əl öyrəşir, göz öyrəşir, işin dərinliyini anlayırsan. Bir də,  bu cür əl işlərində səbirin önəmi böyükdür. Hər uşaqda da saatla oturub incəliyi öyrənəcək səbir olmur.

-Bəlkə günahı yıxaq zəmanənin boynuna? Hamı istəyir, tez qazansın, asan qazansın.

-O da var... Qazanmaqdan ötrü “elə bir az bildim, bəsdir” deyirlər. O  “bir az” üçün də vaxt sərf etməyə dəymir.  Biz daha çox qış aylarında-Şəkiyə turistlərin az gəldiyi vaxtlarda işləyirik. Yay uzunu isə əl işlərimizin satışını həyata keçirməyə  çalışırıq ki, qazanc olsun.  Heç almasalar belə, gələn turistlərə sənətimiz haqqında məlumat vermək,  təkəlduzu da, keçəçiliyi də təbliğ etmək bizim bu xalq qarşısında borcumuzdur.

-Keçəçi axtara-axtara gəlib sizi tapmışam.

-Bizim o sənətə yönəlməyimizin öz tarixçəsi var. Pandemiyadan qabaq  avtoqəza bizim bir doğmamızı da aldı, bacımızı itirdik. Ardınca pandemiya başladı. Üst-üstə gəldi sanki kədər, məyusluq, ümidsizlik. O əhvalla keçə ilə maraqlandıq. Ardınca Vətən müharibəsi başlandı. Bacım Aysel xanımın həyat yoldaşı Vətən müharibəsində həkim kimi iştirak etdi. Müharibə ərəfəsində emosional baxımdan gərginliyimiz bir az da artdı.  Keçəçiliklə bağlı araşdırmalarımızı dərinləşdirdik ki, həm başımızı qataq, həm də həyatımızda yeni nəsə olsun. Bilirsiniz, Qarabağ öz keçələri ilə də məşhur olub qədimdən bəri. Araşdırmalarımız zamanı, bəlkə də, 3 minə yaxın materialla tanış olduq-videolar izlədik, məqalələr oxuduq... Nəhayət, işə başladıq. Düzü, əvvəl mən keçəçiliyə tək başlamışdım, amma gördüm yox, bu, təkin işi deyil. Aysel xanım da başladı mənimlə birgə işləməyə. Tez-tez işləyirdik, elə bil, nəyəsə tələsirdik. 2022-ci ilin dekabrında möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyev və  birinci xanım Mehriban Əliyeva Şəki Xan məscidi kompleksinin açılışına gəlmişdilər. Onların qarşısına 6 keçə ilə çıxdıq. İndi düşünürəm, bəlkə də, daxilən elə buna tələsirmişəm... İlk keçə işimizi-“Şuşa” adlı əsərimizi Mehriban xanıma təqdim etdik. Xoşuna gəldi... Qeyd edildi ki, əsərimiz Şuşada sərgilənəcək. Sənətkar üçün bundan üstün nə ola bilər ki?!

-Keçədən hazırladığınız işlərin adını, motivini əvvəlcədən planlaşdırırsınız, yoxsa iş özü özünə ad qazanır?

-Əvvəlcə, eskizi hazırlayırıq.  Qeyd edim ki, biz eskizi vərəqə çəkmirik ha! Birbaşa keçənin üstündə başlayır iş. Ümumiyyətlə, istər təkəlduzda, istərsə də keçəçilikdə rəssam  missiyasını Aysel xanım yerinə yetirir.  Sonra ikimiz də ardıcıl işləyirik. Amma siz baxsanız, bir işdə iki əlin işlədiyini anlaya bilməzsiniz. Çünki eyni vaxtda öyrənmişik bu sənəti, eyni xətlə də işləyirik.  İş bitəndən sonra ad qoyuruq. Və ən əsası, çalışırıq ki, millilikdən uzaqlaşmayaq...  “Qobustan”, “Leyli-Məcnun”, “Xan sarayının divar naxışı”  adlı keçə əsərlərimiz baxanların daha çox diqqətini çəkir.

-İşlərinizdə xüsusi imza qoyursunuzmu?

-Əlbəttə! Əksər işlərimizdə “V.S.A”, “A.V”, “A.S.V” kimi işarətlər görə bilərsiniz. Vəfa, Sevda-anamızın adı, Aysel. Keçənin hazırlanmasında anamın əməyi də danılmazdır.  Çox adam soruşur ki, niyə hərflərin düzülüşü konkret deyil. Onu da izah edim. İşi bitirəndən sonra, sadəcə, adlarımızın baş hərfini qoyuruq. Hərflərin düzülüşünün necəliyini yox, o hərflərin orada olmasını düşünürük.  Özümüz də bu  fərqli düzülüşün fərqinə sonradan varmışıq.

-Keçənin hazırlanma prosesindən də danışaq... Mirzə Fətəli Axundzadənin ev muzeyinin həyətində prosesi  izah etdiyiniz bir video vardı. Baxdım, açığı, elə baxa-baxa yoruldum ki, necə çətin imiş...

-Keçənin hazırlanması prosesində 30-a yaxın prosedur həyata keçirilir. Yunu alırıq.  Və biz həmin yunu seçib alırıq. Hər yundan da keçə alınmır. Yunu yuyuruq, quruduruq, çırpırıq, didirik, başlayırıq yoğurmağa. Həsirin içində bürmələyirik, azca sulayırıq, başlayırıq atmağa. Keçəçilərə “atıcı”  da deyilməsi buradan gəlir.  Atılıb-tutulduqca yun bərkiyir.   Sonra dürmələyirik, xırda eskizini edirik və tikirik. Müasir Azərbaycanda keçə üzərində tikməni ilk biz etmişik. Qədimdə olub, bir çox türk  xalqlarında da bu ənənə yaşadılır, amma bizdə unudulmuşdu. Başqa sözlə, keçə üzərində təkəlduz işləyirik. İki sənəti qovuşdurduq deyə bilərəm.  Amma keçə sənəti sürətlə işlənəsi sənət deyil. Bəzən ilə 2 keçə ancaq işləyirik.  Hər mövzu da keçə üzərində alınmaz axı... Bəzən mövzu seçimini dəqiqləşdirməkçün iki ay fikirləşirik.

-Keçənin xüsusi saxlanma qaydası varmı?

-Təsəvvür edin ki, Altay dağlarında, kurqanlarda keçə  tapılıb. Yəni keçə  çürümür. Yeganə saxlama qaydası budur ki, bükələk qalmasın, hava dəysin, güvə düşməsin. Vəssalam! Təkəlduz da elə, hava oynayan otaqda olmalıdır. Təkəlduzun tozlanma problemi ola bilər. 10 ildən bir soyuq suya salıb azacıq saxlamaq, sonra  gün düşməyən yerdə qurutmaq lazımdır.

-Elə sənət əsəri varmı ki,  onu satmaq istəməzsiniz?

-Əsərlərin hamısı sənətkar üçün doğmadır... Amma məsələn,  təkəlduzda “Xosrov və Şirin”i, keçədə də “Qobustan”ı satmaq keçmir ürəyimdən. Təbii, alıcısı çıxsa satılacaq,  amma qəlbimin dərinliyində istəyərəm daim bu əsərlər gözümün önündə olsun, duyğulananda  baxım, toxunum...  Əslində, əsərlərimizin geniş ictimaiyyətə təqdim olunma yerləri  respublika səviyyəli və ya beynəlxalq sərgilərdir. 5 dəfə Fransada olmuşam. Şəki ilə Kolmar şəhəri qardaşlaşmışdı. Orada sərgilərdə iştirak etmişəm.  Stendi elə bəzəmişdim ki, uzaqdan nəzər cəlb edirdi. Fransızlarda təkəlduza, ümumiyyətlə, Azərbaycan milli ornamentlərinə maraq çox idi. Mənsə, ölkəmin qədim mədəniyyətini təbliğ etdiyimçün qürur duyurdum.

                ***

            ...Kəndə hay düşmüşdü. Əyri Əşrəfin 13 yaşlı oğlu özünü Qoçaq Məhərrəmin qapısına çatdırdı:

-Məhər əmi, ay Məhər əmi! Bolşeviklər gəlir!

            Qoçaq Məhərrəm odun doğradığı baltanı kənara atdı, üzünü təndir damına tutdu, əyalına səsləndi:

-A Fikrinin fikri dağınıq qızı, hey! Keçələri gətir!

-Keçəni neyləyəcəksən, a Məhər? –bunu oğlunun arxasınca yüyürən Əyri Əşrəf soruşmuşdu.

-Tüfəngləri keçəyə büküb torpağa basdıracağam. Bir gün o bolşeviklər çıxıb gedəcəklər, onadək silahlar paslanmasın...

            ...İllər sonda, 1970-ci illərdə Göyçə gölünün sahlindəki balaca Dərə kəndində Qoçaq Məhərrəmin nəvəsi Məhərrəm müəllim 8-ci sinif uşaqlarına deyirdi:

-Bizim öz günəşimiz var bu gözümüzü qamaşdıran projektorun arxasında. Bir gün o günəş parlayacaq. O günəşi bizə miras qoyan kişilərin nəvələriyik biz!

-O günəşin adı nədir?-Anbardar Vəlinin qızı soruşmuşdu.

-Müstəqil Azərbaycan!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(29.12.2024)