Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL

Həddindən artıq qürurlu insanlar susmağı və yalnızlığı sevirlər." ( Anton Çexov)

Fərid bəy, yalnızlıqla aranız necədir, hansı məqamlarda yalnızlıqla sirdaş olursunuz?

CAVAB

Yalnızlıqla aram çox yaxşıdır, mən çox nadir hallarda tənhalıqdan darıxıram, əksinə əksərən adamlar arasında darıxıram. Məsələn, adamlar arasında darıxıram ki, gedim evə yazı otağıma qapanım, nələrsə yazım, kitab oxuyum, ney çalım, idman edim, musiqi dinləyim və sair.

İnsan yalnız olanda tam mənada özü olur, özü olmaqdan qorxmaq lazım deyil. Məcnun səhraya çəkilməsi sadə bir qeyri-sosiallıq halı deyildi, çünki o əyyəmlarda eşq anlayışı adamların arasındakı qavramda təhrif olunmuşdu, həqiqi eşqi dərk etmək üçün ilk növbədə ətrafındakı insanlardan aralanmaq lazım idi. Musa Yaqubun dostlarına yazdığı bir şeir var. Məzmunu belədir ki, dostları onu harasa əyləncəyə, məclisə çağırırlar, o isə evdə tək – özü ilə qalmaq istəyir:

Bu gün qalacağam özüm olmağa,

Torpağın çiçəkli üzü olmağa.

Qalıram bir çeşmə gözü olmağa,

Sən Allah, bu dəfə aparma məni.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzet” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə Azər Turanın Məsud Əlioğlu ilə bağlı fikirləri təqdim edilir. 

Bu fotoşəkil 1969-cu il sentyabrın 10-da Neftçalada - evimizdə çəkilib:  Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov, atam İmamverdi Əbilov və Məsud Əlioğlu. Şəklin çəkildiyi anlar indi də hafizəmdədir... 

Təbii ki, 6 yaşlı uşaq üçün bu adamların kimliyi önəmli ola bilməzdi. Sonra yaddaşım həmin gün onların lent yazısında qalmış səsləriylə, xatirə dəftərinə yazılmış ürək sözləriylə cilalandı.

Əvvəlcə xatirə dəftərində Məsud Əlioğlunun yazdığını oxudum: "Ürək yandığı, beyin qandığı, insan inandığı, eşq çağlandığı anda gözəldir... 10. IX. 69"

Sonra lent yazısında qalmış səsini dinlədim: "Tale insana cəza verəndə də, nəşə verəndə də, zövq verəndə də, səadət verəndə də onu cəzalandırır. Lakin ən böyük cəzanı, Allah onda insana verir ki, dostları bir-birinə verir: görün, kim kimi, kim kimdən nə qədər çox sevəcək, kim kimə nə qədər sadiq olacaqdır? Bu özü də Allah tərəfindən verilmiş cəzadır. Məhəbbət cəzası! Məcnun da bu cəzanı çəkib! Biz xoşbəxtik ki, bu gün də məhəbbət cəzasına mübtəlayıq. Necə ki, eşq və şeir tanrımız deyib: "Ya Rəbb... Bəlayi-eşqdən etmə cüda məni". Nə qədər nəfəsim var, deyəcəyəm: yaşasın bizim qardaşlıq, dostluq təriqətindən yaranmış vəhdət məhəbbəti!"

Yazdıqları bir yana, hətta Məsud Əlioğlunun dalğalı və sanki qeybdən gəlirmiş kimi eşidilən səsində Cavid barədə söhbətlər dinləmək adamı bütün ömrü boyu Cavidin ruhuyla həmrah edərdi. Məni - hələ oxuyub-yazmağı bilməyən altı yaşlı uşağı Cavidə, Əli bəy Hüseynzadəyə və Məhəmməd Hadiyə bağlayan ilk səbəb Məsud Əlioğlu olmuşdu. Əli bəy Hüseynzadənin "Hali-Vətən" şeirini, Cavidin "Şeyx Sənan" faciəsindən Şeyxin "Arkadaşlar, şu parlayan günəşin" misrası ilə başlayan monoloqunu, Hadinin "Mən solmalıyam, ta ki, açılsın da baharım... / Mən ölmədən əvvəl vətənim oldu məzarım" misralarının keçdiyi "Ümid səhneyi-tamaşayi-həyatın ruhudur" şeirini ilk dəfə həmin gün Məsud Əlioğunun səsindən eşitmişəm. Əli bəy Hüseynzadə də, Cavid də, Hadi də həyatıma Məsud Əlioğlunun vasitəsilə - 1969-cu ilin 10 sentyabrında daxil oldular. Altı yaşımdan etibarən onların əfsununa düşdüm.

İndi dinlədiyim lent yazısında Məsud Əlioğlu Sartrdan da danışır, sözlərini belə tamamlayır: "Bu evdə Sartr da var, Əli bəy Hüseynzadə də... Mən istəyirəm bu ziyarətgahın ən böyük şəxsiyyəti Əli bəy Hüseynzadənin şeiriylə ayrılaq burdan..." Sonra da "Ucundadır dilimin, həqiqətin böyüyü" misrasıyla başlayan "Hali-Vətən"i söyləyir. Bəlkə də əsas olan hali-vətənmiş...

Bu yazını yazdıqca gözlərim önünə Füzulinin evimizin divarından asılmış araxçınlı şəkli önündə dayanıb ona təzim edən Məsud Əlioğlu gəlir. Maqnitofon lentində isə bu anın səs yaddaşı belə qalıb: "Təsəvvür edirik ki, adamın evindən nemeçski xalça asılmır, Füzulinin şəkli asılır..." Sonralar Məsud Əlioğlunun kitablarını oxudum. Gördüm ki, o, "eşq və şeir tanrısı" adlandırdığı Füzulinin "səsdən sözə, sözdən fikrə və əqidəyə çevrilən, mənəvi həyatın bütün zənginliyini fəth edən ruhu"ndan yazır. 1960-cı illərin ədəbi mühitindəki dissident ovqat barədə kifayət qədər aydın təsəvvür yaradan "Füzulinin kədəri" essesi, sadəcə, bir ədəbiyyatşünasın yazısı deyil, həm də "bir ədəbiyyat filosofu"nun (Nizami Cəfərov) cəmiyyət və şəxsiyyət barədə fəlsəfi düşüncələrdən doğulmuş iztirablarının izharıydı: "Fərdin azadlığı yoxdursa, cəmiyyətin azadlığı ağlasığmazdır... Şəxsiyyətin fikrən və ruhən ucalması, özünəlayiq ehtiram qazanması naminə azadlıq zərurətdir. Bu zərurət uydurma qanunlar, süni ehkamlar...tərəfindən rədd edildikdə mənəvi böhranın və ruhi sıxıntının ən şiddətli halı - kədər yaranır..."

Bu böyük kədər Füzulinin də, azad olmayan fərdlərin də, azadlıqdan məhrum edilmiş millətimizin də kədəriydi və 1960-cı illərdə cavan bir ədəbiyyat alimi bu böyük kədəri sətiraltı mənalarla bu şəkildə izhar edir, qurtuluş yolunu isə belə nişan verirdi: "Şəxsiyyət o halda kamilləşə bilər ki, insana zidd və təbiətə əks qüvvələri ağlın və qəlbin sakin olduğu bütün sahələrdən çıxara bilsin. Yaşamağa o şəxsiyyətlər layiqdirlər ki, dövrana qarşı müxalifdirlər və donuq, ölgün ehkamlara müti deyillər..."

Yaşadığı dövrana müxalif olan Məsud Əlioğlu Cavidə, Hadiyə münasibətini də eyni məcrada izhar edirdi. O, Cavidi tədqiq etməklə kifayətlənmir, yazdığı məqalələrlə Cavid uğrunda mücadilə verirdi. Cavidə münasibətinin cazibədar çevrəsində dərvişanə bir hal cərəyan edirdi. Cavidlə bağlı bütün əks arqumentləri zərərsizləşdirir, "Cavid haqqındakı yanlış, əsassız və ədalətsiz bir hökmü - Cavid Azərbaycandan yazmamışdır və xalqdan uzaqdır" deyə ortaya atılmış iddianın uğursuzluğunu əsaslı şəkildə isbat edirdi: "Öz milliliyi, xəlqiliyi ilə də Cavid bu gün bizə doğmadır. Hər bir xalqın ruhunun təcəssümü - təzahürü olan ədəbiyyat yalnız mənsub olduğu millətin həyatından yazdığı məqamda milli deyildir. Xalqı ictimai bir varlıq kimi özünə tanıtdıran, xalq ruhunun təcəssümü - təzahürü olan, millətin mənəvi zənginlik və əzəmətini əks etdirən bir ədəbiyyat, sözün əsl mənasında, milli və xəlqi ola bilər"... Məsud Əlioğlu bütün bunları deməklə kifayətlənmir, 1956-cı ildən - bəraətdən sonra Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Cavid irsinə yönəlməsi Məsud Əlioğlunun "Məhəbbətin qüdrəti" məqaləsi ilə başlanırdı. Eyni zamanda Hüseyn Cavid irsini türk ədəbiyyatı kontekstində təhlil edən, Tofiq Fikrət, Namiq Kamal, Əbdülhəq Hamid yaradıcılığı ilə müqayisəli təhlil edən ilk cavidşünas da Məsud Əlioğlu olmuşdur.

Yaxud Məsud Əlioğlu Hadini "faciəli istedad" adlandırır və Hadinin faciəsini onun böyük istedadına qarşı dayanan "kiçik" mühitdə, ilahi verginin vüsəti, çılğınlığı müqabilində zaman və şərait darısqallığı"nda görürdü. Bu isə Cavidə, Hadiyə münasibətdə yeni filoloji aspekt idi...

Uşaq yaddaşımda qalan bir epizodu heç unutmuram. Elə bilirəm, bunu yazmasam, Məsud Əlioğlunun portreti tamamlanmaz, yarımçıq qalar. Dost süfrəsi "Qonaq evi" adlandırdığımız otaqda açılmışdı. Məclisin sonunda Bəxtiyar Vahabzadə balış istədi və divanda deyil, yerdə uzandı. Məsud Əlioğlu ayaqüstə dayanıb "Koroğlu" operasından Çənlibel xorunu oxumağa başladı. Özü də necə oxuyurdu. Həm Bülbülü, həm də onu müşayiət edən orkestri yamsılayırdı. Bəxtiyar Vahabzadə uzandığı yerdə dirsəklənib onu dinləyirdi...

Məsud Əlioğu ədəbiyyat tariximizdən gəlib-keçmiş bütün mötəbər imzalar barədə yazıb... 1960-cı illər üçün gözlənilməz və mübahisələrə səbəb olan yazılar qələmə alır, məqalələri ilə tənqidi fikri aktivləşdirirdi. Onun bir də Şəhriyarla bağlı gördüyü işlərin üstündən sirr pərdəsini qaldırmaq lazımdır. O pərdənin nə olduğunu heç özüm də bilmirəm. Amma atamdan qalan əmanətlər arasında Məsud Əlioğlunun 1960-cı ildə üstünə yadigar sözlər yazıb ona bağışladığı "Heydərbabaya salam" poemasının bir makina nüsxəsi var ki, əsərin hər səhifəsi Məsud Əlioğlu tərəfindən ciddi şəkildə redaktə olunmuşdur.

Söhbət atamdan düşmüşkən, Məsud Əlioğlu ilə atam çox yaxın dost idilər. Ona verdiyi avtoqraf kitablardan birinin titul vərəqinə "qəlbi qəlbimdən, fikri fikrimdən, əqidəsi əqidəmdən olan qardaşım, sirdaşım İmamverdiyə" yazıb. Evimizə çox gəlib-getmişdi. Neftçala orta məktəbinin 33 yaşlı ədəbiyyat müəllimi İmamverdi Əbilovun 1960-cı ildə çapdan çıxmış ilk kitabının - "Rəsul Rza" monoqrafiyasının (Rəsul Rza barədə ilk kitabın) elmi redaktoru da Məsud Əlioğlu olmuşdu.

O illərin xatirəsini yaşadan bir fotoşəkil var. İkisi bir yerdədir. O şəkil də evimizdə çəkilib. 33 yaşlı atam və 32 yaşlı Məsud Əlioğlu. İndi Məsud Əlioğlu barədə çap olunan əksər yazılarda həmin şəkildən atamın şəklini kəsib Məsud Əlioğlunu tək təqdim edirlər. Bu yazıda həmin fotonu olduğu kimi təqdim edirəm.

Fotodakılar: İmamverdi Əbilov və Məsud Əlioğlu. 1960. Neftçala

Atamın ağladığını ilk dəfə Məsud Əlioğlu dünyasını dəyişəndə görmüşəm. Evimizə matəm havası çökdü. Bir həftə televizor yandırılmadı. Radio susdu. Anam, bibim yasa batdılar.

Məsud Əlioğlunun fövqəladə yaddaşı var idi. Dediyim kimi, "Koroğlu" operasının musiqisini də, Füzulinin "Leyli və Məcnun"unu da, hətta Rac Kapurun oynadığı "Avara" adlı məşhur hind filminin mətnini də əzbər bilirdi. Qiraət ustasıydı, vokalistliyi də vardı... Türk mahnılarını məharətlə ifa edərdi. Ruhunda İstanbul rüzgarları əsərdi...

Düşündüklərini yazan, yazmadıqlarını danışan Məsud Əlioğlu Azərbaycan filologiyasında enerji axınını hərəkətə gətirir, təkcə Vaqifdən sonrakı yeni ədəbiyyatı deyil, "Dədə Qorqud"u və "Koroğlu"nu da araşdırır, ədəbiyyatda böyük ədəbi tənqidi təfəkkürün ehya tapmasını təmin edirdi. Güzəştsiz alimlərdən idi. Tənqidçi inadkarlığı Məsud Əlioğlunun məqalələri barədə Mərkəzi Komitənin plenumunda qərar çıxarılmasına səbəb olurdu. O, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının qumsallığına eşq və kədər yağmuru kimi yağırdı... Poetik və cazibədar yazılarıyla ədəbiyyatşünaslığın üslubunu dəyişir, yaxud dəyişməyə çalışırdı.

İndi bu yazını kağıza köçürdükcə neçə dəfə dinlədiyim firavan səsini qeybin sədası kimi yenidən dinləyirəm. Ruhunda çırpınan ağrısı, davamlı iztirabı və işıqlı, ahəngdar üslubu ilə vəhdət təriqətinə doğru yüksəlib ədəbiyyatın fəza elementinə çevrilmiş, fikir həyatımızın qeybinə çəkilmiş bu böyük alimin mənəvi varlığında ruhani bir hal var idi ki, Məsud Əlioğlu həmin halın həm zahidiydi, həm də rindi. 

İki gün sonra - oktyabr ayının 5-i Məsud Əlioğlunun doğum günüdür. 96 yaşı hələ indi tamam olur... İş yerimdə əyləşib lent yazısında onun səsini dinləyir və düşünürəm. 1969-cu ildə Məsud Əlioğlunun qırx bir, mənim isə altı yaşım vardı. İndi mən Məsud Əlioğludan iyirmi yaş böyüyəm. Və "Ədəbiyyat qəzeti"ndəki iş otağımın divarından yanaşı asdığım fotoşəkillərdən - Hüseyn Cavidin, Əli bəy Hüseynzadənin və Məhəmməd Hadinin rəsmlərindən ətrafa yayılan sükut dalğasının qoynunda Məsud Əlioğlunu eşidirəm... Altı yaşımdakı kimi heyrət və sevgi ilə...

3 oktyabr 2024

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)

Varis, Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun Baş direktoru, Ümumdünya Yazıçılar Təşkilatının (WOW) katibi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

PREAMBULA

Faiq Balabəylinin şair-dənizçi olması hamıya bəllidir. Antik yunan şairi Sofokldan üzübəri minlərlə illər yüz minlərlə şairlər şeir yazırlar, içində hökmdar şair, məmur şair, deputat şair, həkim şair, müəllim şair, general şair, hətta güləşçi şairə rast gəlinib, amma indiyədək dənizçi-şair ampluasında heç kəs olmayıb. 

Tək ikinci dünya müharibəsində dəniz donanmasında vuruşan rus şairi Nikolay Bukin şair-dənizçi adlandırılıb. Amma onun da dənizçiliyi sırf müharibə dövründə əsgəri xidmət mükəlləfiyyətindən doğur deyə hesaba alınmaya bilər. Demək, dünya poeziyası tarixində dənizçilik və şairlik peşələrini peşəkarcasına birləşdirən ilk və yeganə şəxs bizim dostumuz, əzizizmiz, cəlilabadlı Faiq Balabəylidir. 

EKSPOZİSİYA

Hərdən Faiqə sullar verirlər ki, sən niyə dənizçi peşəsini seçmisən, hardandır səndə dənizə bu vurğunluq, Cəlilabad hara, dəniz hara?

Bu suala icazənizlə mən cavab verim. Adların mistikası deyilən bir şey var. Cəlilabadın əvvəlki adı Astraxanbazar olub. Yəni, Faiq dünyaya gələndə Cəlilabad hələ Astraxanbazar idi. Astraxan - Həştərxanın rusca səslənmə formasıdır. Həştərxan da Xəzər dənizinin ən böyük limanlarından biridir. 

Bu da dənizlə bağlılıq. 

Əmiməm ki, cavab sizi qane elədi. 

KULMİNASİYA

Faiq şeirlərində çalışır özü olsun. Dənizçi özü. O şeirlərinə də peşəsinə yanaşdığı kimi çox ciddi, qəlbən, ruhən yanaşır. 

Düzdür, bu şeirlərdə kruiz laynerləri, atom buzqıranları, katamaranlar, bərələr, katerlər, yaxtalar yoxdur, yəni nəhənglər, irilər yoxdur, şair 60 illik ağrılı-acılı ömründə bir şeyi əxz edib ki, irilərin dallnca düşəndə adam əzilə, taptalana bilər, amma bu şeirlərdə kiçik qayıqlarsa var. Bax elə bütün asüdəliklər, azadlıqlar da bu kiçik qayıqlardadır. 

İndi hay-həşir salacaq

uçacaq ac qağayılar

Qayığın saldığı izə

qonacaq ac qağayılar.

Mavi suları yara-yara ağ izlər salan qayığı və bu izlərə qonan ac qağayıları duya bildiniz, deyilmi? Zira, ümidliyik ki, bir gün o qağayılar da aclıqdan qurtulacaq, doyacaqlar, bir gün dünyanın bütün əyər-əskiyi düzələcək. 

POSTSKRİPTUM

Bir şeirində isə Faiq yazır:

Yaxşı ki, kənddə qalmadım,

şəhərə köçüb gəldim.

Bir payız fəsli idi,

qoşulub durnalara

kəndin havasızlığından

havalanıb,

şəhərə uçub gəldim.

Yaxşı da ki gəldin. Gəlib şeir kitabları çıxardın, mavi Xəzəri ram etdin, bizim kimi dostlar tapdın.

60 yaşın mübarək, əziz Faiq Balabəyli. 

70-də görüşənədək. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində Təbriz təmsilçimiz Əli Çağlanın növbəti təqdim etdiyi yazar Urmiyadan Əli Rəştbərdir.

Əli Rəştbər

Urmiya

MƏN

Söz mülkündə nakam qalan,

Diləklərin dəmiyəm mən.

Haq sevdalı ürəklərin,

Sızıldayan simiyəm mən.

Qəmkeşəm qəmə qatlaşan,

Fərhadam, dağları aşan,

Köç etməyə hazırlaşan,

Qərib quşlar kimiyəm mən.

Olmasa da yaşım yetmiş,

Yetmişinə yolum yetmiş,

Hasılı talana getmiş,

Bir yiyəsiz zəmiyəm mən.

Bax ahına, amanına,

Dalğasına, tufanına,

Yanını son limanına,

Söykəyəcək gəmiyəm mən.

Dərd qəddini əyənlərin,

Ox bağrına dəyənlərin,

Araz-araz deyənlərin,

Gözlərinin nəmiyəm mən.

Mən Qayıbam, yaram dərin,

Dərdim qaynar, odum sərin,

Vətən dərdi çəkənlərin,

Dağa dönmüş qəmiyəm mən.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)

Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın əsəsrlərindən seçilmiş bir sıra qranula – cövhər sayıla biləcək məqamları “Ədəbiyyat və incəsənət” oxucularına təqdim edir.

Kamal Abdulla özü seçilmiş bu cövhərlər barədə yazır: “İllərdən bəri yazdığım müxtəlif şeirlərin, esselərin, pyeslərin, hekayə və romanların, publisistik məqalələrin və elmi əsərlərin, verdiyim intervülərin hər birinin içində yer almış və bu gün də öz məzmunu, tutumu, forması ilə diqqətimi çəkən misralar, cümlələr günlərin bir günü sanki dil açıb mənə dedilər ki, bizim bir-birimizdən zaman və məkanca ayrılığımıza son qoy və bizi bir-birimizin yanında yerləşdir. Sən görəcəksən ki, bu zaman biz tamamilə yeni bir cazibədə zühur etmişik. Onlar qeyri-səlis məntiq dili ilə desək, içində olduqları mətnin qranulaları (ilkin vacib hissəcikləri) idi. Qranula, başqa cür ifadə etsək, cümlədən (mətndən) bütün artıq hissələri siləndən sonra yerdə qalan cövhərdir.”

Çox sevindirici haldır ki, bu günlərdə “Everest” nəşriyyatında müəllifin “Seçmələrin seçməsi-qranulalar” adlı kitabı da işıq üzü görmüşdür.

Beləliklə, hər gün Kamal Abdulladan 7 qranula:

1.

Elə bir zamandayıq ki, nəinki irəlidə olacaqları bilmək üçün, hətta keçmişdə baş verənlərdən xəbərdar olmaq üçün rəml atmaq lazım gəlir.

2.

“Biz onları gül-çiçəklə qarşıladıq, onlar bizi süngülərə keçirdilər.”

3.

“Sər verərəm, sirr vermərəm!” Orta əsrlərdə sirr saxlamağına inanan ər igidlər belə deyirdilər. Amma sirr ki, başladı qorunmağa, deməli, həm də başladı yayılmağa. Sirrin yayılması onun qorunmasından başlar.

4.

A .Bakıxanov: “Yaxşı əməldən iki dəfə ləzzət alırsan. Birini o işi edən vaxtda, birini də o işin səmərəsi sənə yetişən zaman.” Bu, əsl maarifçi yanaşma idi.

5.

Yaşadığımız həyat və yaşaya biləcəyimiz həyat! Yaşaya biləcəyimiz həyatın ilğımı. Əsl ədəbiyyat elə bu zaman başlayır.

6.

Ş.Bodler “Şair kimdir?” sualına özünün “Albatros” adlı şeirilə cavab vermişdi. Onun nəhəng albatrosu ildırımların, tufanların, şimşəklərin arasıyla qorxulu göylərdə qorxmadan pərvaz edib uçur. Elə ki, bu quş gəmi göyərtə[1]sinə, dənizçilərin arasına düşür, yekə qanadları ona mane olur və o, yanını basa-basa göyərtə[1]də güclə yeriyə bilir. Və dənizçilər hamısı onun yerişinə gülərək tənə edir. Bu zaman Bodlerin səsi ucalır. O, şairə belə deyir: “Sən busan, şair! Göylərdə pərvaz edib yer üzündə gəzə bilməyən məxluq!”

7.

“Sirr nə vaxtsa açılacaq sirdisə, Heç əvvəldən yaranmayıb sirr kimi...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)

Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”, Şəki-Oğuz təmsilçisi

Gədəbəyin Söyüdlü kəndindən üzü Qız qalasına tərəf yol başlayarkən sağ tərəfinə baxan yolçu  sıralanan hər dağın yamacında bir gözətçi qülləsi olduğunu görər. Kəndin Gədəbəy şəhərinə tərəf səmtində isə yeddi qalaçadan biri var. Qəribədir ki, qədim yaşam ənənələrimizdən olan qalaçaların hər birinin aşağısında mağara var. O mağaralar təbiidirmi, yoxsa insan əliylə yaranıb, bilinməz... Sirri-tarix budur, məncə...

Şair o sirri axtarandır bəzən. Bəzən də axtarmağa ehtiyacı olmur heç, sirr özü ona pıçıldanır. Pıçıldayanı Tanrı bilər! Çünki o pıçıldanan təkcə sirri-tarix deyil, həm də, sirri-kainatdır!

Karel Çapekin bir hekayəsi var. Qəhrəmanı şairdir. Küçədə baş verən cinayət hadisəsini polis şairin şeiri ilə açır. Mirzə Fətəli isə Hacı Nurunun nuxululara lazım olmadığını ağrıyla dilə gətirmişdi. Halbuki, əsərin sonunda hamımız  şairin haqlı olduğunu görürük.  “Quzğun” şeiri ilə ədəbiyyat zirvələrindən birini fəth etmiş Po`nun hekayəsindəki şair  dünya ilə məzələnir.  Xülasə, şair dünyaya boyun əymir. Bu mənada, şeirlər üsyanımızdır.

            ***

Şəkidə gözəl bir şair var, ədəbi imzası Kəlağayı. Şeirlərində Şəki də var, Azərbaycanımız da, dünya da. Nəsri də xülyalıdır;  oxuduqca qədim Nuxanın küçələri boyunca sirri-tarixin izinə düşürsən sanki. Sətirlərdə özü var, misralarda səmalara pərvazlanan ruhu var Pərvanə Məmmədova-Kəlağayının.

Məmmədova Pərvanə Şirəli qızı 1978-ci ildə Şəki şəhərində dünyaya gəlib. Orta təhsilini Şəki şəhər Rəşid bəy Əfəndiyev adına 10 saylı məktəbdə alıb. Ruhundakı incəlik onun 7 il fortepiano təhsili almağının səbəblərindən idi. Şəki Tibb Kollecini fərqlənmə diplomu ilə bitirən Pərvanə Məmmədova daha sonra Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Kompüter texnikası və texnologiyaları” fakültəsində təhsil alıb.  Hazırda Şəki Tibb Kollecinin Qeydiyyat, Qiymətləndirmə və Monitorinq bölməsinin rəhbəri vəzifəsində çalışır.

Pərvanə xanım üçün insanın ictimai vəzifəsi təhsil almaqdan başlayır.  Xatirələrində ilk müəlliminin xüsusi yeri var:

“İbtidai sinif müəllimim ən yaxın qonşum olub. Səmayə Əfəndiyeva 45 il müəllimlik fəaliyyətində hər kəsin rəğbətini qazanmışdı. Ona şeir də ithaf etmişəm. Ədəbiyyata sevgimə görə, ruhunu ehtiramla yad etdiyim Azərbaycan dili müəllimimə-Zülayə müəllimimə borcluyam.  O qədər maraqlı dərs keçərdi ki!   İnşa müsabiqələrinə qatılmağımız üçün bizi həvəsləndirərdi.  Yazmağı mənə sevdirən olub Zülayə müəllim. İlk şeirimi də bir inşamın içərisində yazmışdım”.

...Günlərin bir günü qızılgül tikanlarından birinin üstündə titrəyən şehə deyir:

-Bu qədər ləçəyim, yarpağım var, sən gəlib tikana sığınmısan. İndi orada yerin bərkiməsə, sürüşüb düşsən, sonra kimi günahlandıracaqsan?

-Ləçəkdə, yarpaqda rahatca yayxanmağa nə var ki?! Hünər tikana sığınmaq deyilmidir? –deyə cavab verir şeh.

Şeir bəzən tikana sığınmaqdır... Pərvanə xanımın şeirlərində  gözəlliyin mövcudiyyəti elə bu cürdür: hər şeydən fərqli,  yalnız özünə hesab verən, yalnız özündən səbəb soruşmaq hünərinə malik!

Nə yaxşı ki, günəş var, göy üzündə közərmiş,

Bir ümid olan yerdə hər kəs yükə dözərmiş...

“Bulud” şeiri

Yaradıcılığının ilham mənbəyinin gözəllik olduğunu elə qərib, elə kövrək əhvalla dilə gətirir ki, Pərvanə xanım, onun şeirinin bu dünyaya miras qala biləcəyinin qətiliyi keçir insanın ağlından. Hə, şeirdən də miras olur.  Ölçüsüz mənəvi mirasdır şeir... Sərhədsiz dünyadır. Və şair üçün bütün sərhədləri qırmaq sərbəstdir. Çünki o, kainatın xəyali yolçusudur.

...Pərvanə xanımın Şəkidə ən sevdiyi məkan  qala divarlarının əhatələdiyi o kiçik ərazidir ki, orada gəzinəndə sirri-tarixin qəvvası olur şair ruhu. Biz, adətən, zaman və məkan anlayışı ilə danışır/anlayırıq. Diləgəlməz həqiqət isə zamanı, məkanı önəmli edən  bəşər düşüncəsidir. Düşünə bilənlərin geridə qoyduğu bir dünyada kimsə yaşamaq istəməz. Düşünməyi unudanlardan kimsə mədəd ummaz. Düşünməyə ərinənlər düşüncə döngələrində azıb qalanlardan daha yaxşı yaşaya bilərlər, daha ucada ola bilərlər maddi baxımdan, amma insanın düşüncəsi zəngin deyilsə, çoxqatlı, çoxrəngli deyilsə,  ondan bəşəriyyət fayda görməz! Və insanın ictimai vəzifələrindən ikincisidir bəşəriyyətə gərəkli olmaq!

Pərvanə xanım gözəl oxucudur. Nağılları çox sevir. Nağıl-nağıl yaşayır dünyanı-insan olmağın, şair olmağın, ana olmağın, müəllim olmağın nağılları var ömür sarayının divarlarına hörülmüş.  “Biri var”, həmişə...  “Biri yox”  gerçəkliyinə gülümsəməkçün “biri var” əvvəlcə deyilir.  Bir də, Nosovun “Bilməz” obrazını unutmur  Pərvanə xanım. “İçimizdəki uşaq” deyirik ha, ya heç böyümürüksə? Ya elə həmişə uşağıqsa?  Sadəcə, təcrübəmiz artır, həyatı rəng-rəng tanıyırıqsa, bu, böyüməkdirmi? Məncə, daxilən böyümək ən gözəlidir. Və o daxilimizdə böyüyən ömrümüzün son gününədək həyatdan nəsə öyrənən uşaqdır elə. Yoxsa dəfələrlə yıxılmazdıq “dost” adlı məhəccərlərdən, dönə-dönə xəyanətə uğramazdıq “sevgi” adlı daşlı-çınqıllı yolda. Və özümüzə tapdığımız o ən böyük təsəllini dilimizə gətirməzdik: “Adı üstündə: HƏYAT!”

Macərapərəst Bilməzlə Tahir Kazımovun “Qisas” əsərindəki Zülfiyyə eyni ürəkdə eyni sevgini qazana bilərmi? Bəli! Ədəbiyyat  təzadları iliyinəcən yaşada bilməkdir oxucuya. Budur ədəbiyyatın qüdrəti və var olma səbəbi! Pərvanə xanımın ən sevdiyi iki obrazdır Bilməz və Zülfiyyə...

Xalq rəssamı Elmira xanım Şahtaxtinskayanın  “Məhsəti Gəncəvi” əsərini çox sevdiyini deyən Pərvanə xanım əlavə edir:

“Yüksək bədii dəyərə malik bu əsərdə rəssam həm də mənsub olduğu xalqın minillik mədəniyyətinə olan sevgisini və sayğısını ifadə edib”.

Pərvanə xanım üçün sənət, xüsusən də, ədəbiyyat o zaman qalibdir ki, ona dəyər verənlər, daha doğrusu, ədəbiyyatın qədrini bilənlər ona sahib çıxsın, arxasında dursun, sənət yaşasın deyə fədakarlıq etməkdən çəkinməsin. 

Qadın yazarlar ədəbiyyatın ən ağrıyan yeri olub həmişə... Bu ağrını görən, yaşayan bunu deyirsə, inanın. Bir şeirimdə demişdim:

Saxla, şair, o yolçunu,

Yolu qəlbimdən başlayır.

Qadından şair olanı

Eli-obası daşlayır...

Yox, Azərbaycan mədəniyyəti heç vaxt qadını daşlamayıb. Ümumiyyətlə, qadına daş atılmayıb mənim bu gözəl ölkəmdə. Fəxarətimdir! Amma o daş ki, söz şəklində gəlib ruhumuza dəyib ha,  göynəyi bir ömür daşınanlar var. Daş olub daşınmaq da sözün taleyi imiş... Daşa dönən o sözün ağırlığı qadın yazarları ədəbiyyatın ağrıyan yeri edib.  Bu gün ümumbəşər dəyərlərdən sayılan Aqata Kristi də ağrıyıb zamanında, Ceyn Austin də... Və mən Austinin Bronte bacılarının kölgəsində  qalmağını tarixə bağışlaya bilmirəm. Emma Ceyn Eyrdən min dəfə, milyon dəfə  mükəmməl ədəbi obrazdır. Ədəbi baxımdan Emmanı Ceyndən sonrakı pilləyə qoysam, özümə xəyanətim olar...

Gözəldir ki, Aqata Kristini də, Austini də Pərvanə xanım məhz mənim kimi sevir; kövrək, ağrılı, hüznlü... Hətta Pərvanə xanım Aqata  Kristinin “qadın da detektiv əsər yazar, bunu edərkən kişilərdən heç də geri qalmaz” fikrindən ilhamlanaraq nə vaxtsa detektiv roman yazmaq xəyalında olduğunu deyir. Mənsə, Pərvanə xanımın bir qələmdaşı kimi, o romanın yazılacağı günü həvəslə gözlədiyimi bildirmək istəyirəm.

Özüylə söhbətində mövzusu həmişə eyni olur Pərvanə xanımın: nostalgiya... Dünyadan qaçanda zümrüd meşələrə, Şəkinin əsrarəngiz təbiətinə sığınır şair Kəlağayı. Yanında olmağını istədiyi ailə üzvləri, bir də, şeirinin lirik qəhrəmanıdır. O qəhrəman ki, dağların dəlisi, düzlərin  dərvişi, güllərin bülbülü, buludların əlçimi olur.

Rənglərin insan hissləriylə həmahəngliyi var... Psixologiya elmindən, haranınsa alimlərinin araşdırmalarından danışmıram, duyğularımızın dalğalandığı zamanlarda batdığımız rənglərdən danışıram... Pərvanə xanım o əlvanlığı, o qeyri-adiliyi, yazımın əvvəlində qeyd etdiyim sirri-tarixi kəlağayıda bir ayrı cür görür. Gördüklərinin izahını verə bilmir;  özünəməxsusluğu bir az da bu mübhəmlikdə gizlidir... Amma şeir... Hə, şeir...

...Gəlin, birgə oxuyaq Pərvanə Məmmədova-Kəlağayının o şeirini...

KƏLAĞAY

Sən Odlar yurdunun milli örpəyi,

Layiqdir adına tərif, kəlağay.

Füsunkar gözəllik, həya örnəyi,​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Sədaqət rəmzisən, zərif kəlağay.

Örpəklər içində yoxdur sənə tay,

Duyulur mehindən həzin bir lay-lay...

Şahiddir hüsnünə qədim Xan saray,

Həm mətin, həm məğrur, lətif kəlağay.

Hər yana səs salıb “Abı”, “Heyratı”,

“Soğanı” "Ağzəmin" sevgi heyrəti.

Şəninə qoşulub şeir,​ bayatı,

Mənada ağırsan, xəfif kəlağay.​ ​ ​

“İstiot”, “Albuxar” dünyanı gəzər,

“Noxudu”, “Yeləni” nağıla bənzər...

“Şah buta”, "Saya"sı gözəllər bəzər,

" Xırda buta"larla gülüb kəlağay...​ ​ ​ ​ ​ ​ ​

Şəki ipəyinin hərarətidir,

Sənətkar qəlbinin məharətidir.

Nənələr, analar əmanətidir,

İsmətlə qollarda süzüb kəlağay...

Pəritək qızların yaraşığısan,

Gülşah xanımların zər-işığısan.

Harda gözəllik var, sən naxışısan:

Rəngləri könlünə düzüb, Kəlağay...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.10.2024)