Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

1.

BAŞGİCƏLLƏNDİRİCİ

Soruşursan, niyə qış belə sərt keçir, dalbadal qar yağır, deyirlər, çünki qlobal istiləşmə baş verir.

Soruşursan ki, ərzağın qiyməti niyə durmadan artır, deyirlər ki, çünki neft bahalaşır. 

Gəl indi baş çıxart. 

 

2.

DODAQQAÇDI

-Belə havalarda adam istəyir heç divandan qalxmasın, saatlarca seriallara baxsın.

-Necə havalarda?

-Lyuboyunda.

 

3.

OLMUŞ HADİSƏ

Araik dostu Serj Sərkisyana yaxınlaşıb deyir:

-Mən Petros Petrosyanın arvadı ilə yatıram. Sənə qurban, sən onun başını iki saat qata bilərsən iclasdan sonra? 

Bu Serj Sərkisyana xoş gəlmir, zira, dostluqları naminə bunu etməyə söz verir. 

İclasdan sonra Serj başlayır Petrosa gic-gic suallar verməyə ki, onu yubatsın. Nəhayət, Petros bezib soruşur:

-Sən nəyə nail olmaq istəyirsən? 

Serj özünü günahkar saydığından məcbur olub həqiqəti açıb söyləyir:

-Dostum Araik sənin arvadınla yatır. Məndən xahiş etdi ki, səni yubadım. 

Bu vaxt Petros gülümsəyir, əlini Serjin çiyninə qoyub deyir: 

-Yaxşısı budur, sən evə tələsəsən. Mənim arvadım bir ildir ki, vəfat edib. 

 

4.

GÜLMƏLİ

Putinin bir çox “dvoyniki” var. Amma onun bir neçə də “troyniki”, eləcə də “udliniteli” var. 

 

5

TÖVSİYƏ

Yuxunu heç nə bir fincan qaynar, süd qatılmış Yakobs qəhvəsi qədər dağıda bilməz. Bu şərtlə, fincanı əlindən qarnının üstünə salasan. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Güney Azərbaycan Poeziyası Antologiyası layihəsində portalımızın Güney təmsilçisi Əli Çağla bu dəfə sizlərə Elnaz İslamvəndin şeirlərini  təqdim edir.

 

 Köylü Qız adıyla tanınmış güneyli şairə, Elnaz İslamvənd  1983-cü ildə Təbriz  şəhərində doğulmuşdur. O, 2005-ci ildə pedaqoji fakültəsini Təbriz universitetində bitirmişdir. Şairənin “Bax, mən də köylü qız olmuşam” adlı ilk kitabı 2005-ci il və “Islanmış son duraq” adlı şeirlər kitabı 2017-ci ildə işıq üzü görmüşdür.

 

GİZLİNPAÇ

 

Səni başqasıyla gördüyüm anda,

Özümdən sabaha yol yerimişdim.

O qədər yerinə utanmışdım ki,

Səhər açılınca lap ərimişdim.

 

Toxundu saçıma süpürgəçimiz,

Vitrində matışka güldü üzümə.

Biraz buraxılmış siqar qutusu,

Biraz da qəhqəhə dəydi gözümə!

 

Səni başqasıyla görməyə nə var?

Hər zaman deyəndə: “Alma”, gəlmişəm.

Biraz gecənizdən heyva tökülüb,

Heyva yəni gəlmə, özüm gəlmişəm.

 

Səni başqasıyla görmək də olur,

Bu da ki, bir tordur, bu da bir biçim.

Mən gərək zamanın durduğu yerdə,

Bu kefli nağıldan adlayıb keçim.

 

Səni başqasıyla görmək də gözəl,

Dağ kimi səsimi qaytarır odam.

Ömür var sevərəm məni buraxsan,

Bir yerdən başlayıb gərək unudam…

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

Azərbaycan Universitetləri arasında bir nömrəli olan ADA Universiteti bu günlərdə akademik Nizami Cəfərovun Azərbaycanşünaslıq mühazirələri kitabını nəşr etmişdir. Kitaba müəllifin ADA-da bir neçə ildə dediyi mühazirələr daxildir. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı "Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa" mövzusundakı yekun mühazirənin mətnini oxuculara təqdim edir. Düşünürük ki, bu mətn tək tələbələr üçün deyil, elə hamımız üçün faydalıdır. 

 

 Əziz tələbələr, bu gün azərbaycanşünaslıqdan son mühazirəmizdir... Mövzumuz bir qədər ümumnəzəri, bəlkə də, düzgün olar deyək ki, metodoloji səciyyə daşıyacaq: Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa, başqa sözlə, ideologiyadan elmə...

Biz ilk söhbətimizdən başlayaraq ədəbi mənbələr - "Dədə Qorqud", Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xətai, "Koroğlu", Vaqif, Zakir, Mirzə Fətəli, Seyid Əzim, füyuzatçılar, mollanəsrəddinçilər, cümhuriyyətçilər, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı, Səməd Vurğun, 60-cılar... əsasında Azərbaycanda azərbaycançılıq ideologiyasının hərəkatını izlədik. Bir sıra konkret məqamları təhlil etdik, zəruri ümumiləşdirmələr apardıq... Əlbəttə, söhbət ən çox nəzəri cəlb edən ümumiləşdirmələrdən gedir. Haqqında bəhs elədiyimiz mənbələr isə özündə o qədər zəngin məlumatlar ehtiva edir ki, qısa bir kursda həmin miqyası lazımı genişlikdə əhatə eləmək, sadəcə, mümkün deyil... Ancaq kursun qısalığı o baxımdan əhəmiyyətli sayıla bilər ki, biz heç bir tərəddüdə, artıq təfərrüatlara yol vermədən diqqətimizi məhz azərbaycançılıq (və azərbaycanşünaslıq) materialı üzərində cəmləşdirə bildik.

Məlumdur ki, azərbaycançılıq bir ideologiyadır. Azərbaycan xalqının təşəkkülü ilə birlikdə meydana çıxmış, "Dədə Qorqud" -Nizami-Nəsimi-Füzuli-"Koroğlu"-Vaqif xəttilə inkişaf etmişdir. Mirzə Fətəli-"Əkinçi"-füyuzatçılar-mollanəsrəddinçilər-cümhuriyyətçilər xəttilə isə bu ideologiya artıq güclü müstəqillik hissiyyatları olan bir milləti ifadə edirdi... Azərbaycançılıq bu tipli ideologiyalar kimi, etnik (etnoqrafik) dəyərlərə ehtiramdan başlayaraq, tədricən bütöv bir sistemə çevrilmişdir.

Gəlin, indiyəqədərki söhbətlərimizin ayrı-ayrı mövzuları üzrə azərbaycançılıq ideologiyasının hərəkət magistralını hər nə qədər sxematik təsir bağışlasa da, ümumi kontekstdə nəzərdən keçirək... Qədim dövrlərin təqdimində bizim üçün maraqlı, yəqin ki, etnik müəyyənliyimizlə (türklüyümüzlə!) coğrafi müəyyənliyimiz (azərbaycanlılığımız!) arasındakı tale əlaqələri olacaq. Bu əlaqələrin tarixi mübahisəlidir. Və o dərəcədə mübahisəlidir ki, ona indiki məlumat imkanlarımızla baş qoşmağımızın özü belə, çərənçilikdən başqa bir şey olmazdı. Ancaq tarixi- coğrafi diferensiasiya keçirən türklüyün məhsulu (meyvəsi!) olan Azərbaycan türklüyü elə bir gerçəklikdir ki, onun "tərcümeyi-halı"nı yazmağa təşəbbüs göstərənlər bu etnosun tarixini, nəinki bütövlükdə türklüyün tarixindən irəli apara, hətta, əksinə, danıb hələ də türklükdən ayrılmadığını da deyə bilərlər... Görürsünüzmü, tarix (xronologiya) öz əhəmiyyətini müəyyən mənada itirir. Hadisənin konkret olaraq hansı əsrlərdə, hətta minilliklərdə baş verdiyi xüsusi maraq kəsb etmir, ancaq mütləq əksəriyyət qəbul edir ki, Azərbaycan xalqı türk etnosunun məhz Azərbaycandakı diferensiasiyasının məhsuludur.

Normal obyektiv baxış Azərbaycan türk xalqının təxminən min beş yüz illik möhtəşəm bir tarixinin olduğunu təsdiq edir. Ən mühüm məqamlardan birinin o olduğu barədə də bütün kurs boyu danışdıq ki, bu tarixi xalqın ən səmimi, ən təbii özünüifadə imkanı olan ədəbiyyat da əks etdirir... "Dədə Qorqud" eposu Azərbaycanda məskunlaşmış, azərbaycanlılaşmış türklərin (o türklərin ki, ən geci, e.ə. III minillikdən başlayan çox geniş bir Avrasiya miqyası vardı) epik pasportudur dedik. Niyə elə dedik? Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, eposda barəsində söhbət gedən hadisələr Azərbaycanın coğrafiyasından kənara çıxır, qədim türklərin "yaddaşı" hərəkətə gəlir, vaxtilə yaşadıqları müxtəlif coğrafiyalar hüdudundakı əhvalatlar xatırlanır. Əlbəttə, bu, belə də olmalı idi... Dünyanın tarixi xalqların diferensiasiyası tarixidir. Xalqlar tarixi-coğrafi, siyasi, mədəni şərtlərlə, bir tərəfdən, təbii diferensiasiyaya məruz qalır, digər tərəfdən, bir-biriləri ilə həmin iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrə girməklə inteqrasiyaya cəhd göstərirlər. Lakin "Dədə Qorqud"un İç Oğuzla Dış Oğuz münaqişəsi haqqındakı son boyunda bütün təfərrüatı ilə göstərildiyi kimi, etnik diferensiasiya tarixin qədim dövrlərində daha aparıcı olmuş, həmin inersiya orta əsrlər boyu davam etmişdir.

Əsərlərini farsca qələmə almasına rəğmən, Nizaminin türk təəssübkeşliyini onun müsəlmanlığı və müasirliyi tamamlayır. Hər nə qədər etiqadlı bir müsəlman olsa da, dini məhdudluq, xurafat ona yaddır. Və əksinə, Nizaminin dühası öz enerjisini, həm də ümumbəşəri dəyərlərdən alır... "Dədə Qorqud" eposu kimi Nizami "Xəmsə"si də türk, islam köklərilə birlikdə məhz Azərbaycan, azərbaycançılıq (və azərbaycanşünaslıq) mənbələridir.

Azərbaycanın türk-müsəlman mədəniyyətini XIII-XVI əsrlərdə sufizmin, yaxud panteizmin zənginləşdirdiyini dedik... Göstərdik ki, bu ideya, həm ümummüsəlman, həm də ümumtürk səciyyəlidir. Və Azərbaycanda təzahürü, yayılması qaçılmaz idi. Nəsimi-Füzuli xətti ilə gedən inkişafında diqqəti çəkən əsas cəhət fəlsəfiliyin estetikliklə əvəz olunmasıdır... Ancaq məsələnin bir mühüm tərəfi də unudulmamalıdır ki, sufizm yalnız yazılı ədəbiyyatı əhatə etməklə qalmır, xalq ədəbiyyatına elə bir güclü təsir göstərir ki, ozanı aşığa çevirir, ozan sənətini aşıq sənətinə transformasiya edir.

XVI əsrin əvvəllərində Şah İsmayıl Səfəvinin başçılığı ilə qurulan Azərbaycan Səfəvilər dövləti özünün etnososial, siyasi, mənəvi başlanğıcını əvvəlki əsrin Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu kimi güclü sülalələrindən - onların çox da uzun sürməyən dövlətçilik ənənələrindən alır. Əslində, ilk bütöv Azərbaycan dövləti özünəməxsus bir imperiya idi ki, onu təşkil edən türk tayfalarının bir xalq - Azərbaycan xalqı olaraq inteqrasiya prosesi davam edirdi. Həmin prosesin başa çatması üçün hələ bir neçə əsr də tələb olundu... Artıq türk məkanında diferensiasiya enerjisi azalmağa, ayrı-ayrı coğrafiyalarda (eləcə də Azərbaycanda) inteqrasiya xüsusi vüsət almağa başlamışdı. Ədəbiyyat bu vüsəti öz epos miqyası ilə müşayiət etməkdə idi.

XVII-XVIII əsrlərdə Azərbaycan İntibahının bütün parlaqlığı ilə təzahürü, əlbəttə, öz gücünü epos yaradıcılığı, Səfəvilərin dini ideologiyasına çevrilmiş şiə sufizmi ilə yanaşı, fundamental təməlləri artıq atılmış bir millətin ruhundan, yaşamaq eşqindən alırdı. Bu fundamental təməllər hansılar idi? Bütün xalqı vahid ünsiyyət məkanında birləşdirə biləcək kifayət qədər zəngin (və ədəbi!) dil... Sonra?.. Əlbəttə, Səfəvilərin timsalında get-gedə möhkəmlənən dövlət idarəçiliyi, müxtəlif türk tayfalarının bir xalqın üzvi tərkib hissələrinə çevrilməsi... Daha sonra?.. Artıq Azərbaycan türklərindən başqa heç kimə mənsub olmayan geniş bir coğrafiya ki, sonralar "Azərbaycan" adlanacaqdı... Millətin başqa fundamental təməlləri də vardımı?.. Şübhəsiz, vardı... Ancaq biri daha mühüm idi ki, o da eyni epos ənənəsi orbitində olmaqdan irəli gələn mənəvi-mədəni birlik idi.

"Dədə Qorqud"dan "Koroğlu"ya qədər lokallaşan - Azərbaycan oriyentasiyası qazanan milli ədəbi-ictimai təfəkkür yazılı poeziyada Füzulidən Vaqifə qədərki dövrdə tədricən, məşhur ifadə ilə desək, göylərdən yerə endi. Vaqif-Zakir-Seyid Əzim-Sabir xəttilə realizmin mövqeləri gücləndi. Və Mirzə Fətəlinin, "Əkinçi"nin fəaliyyəti bu realizmin janr rəngarəngliyini ortaya çıxarmaqla milli ədəbi-ictimai təfəkkürün sferasını genişləndirmiş oldu.

Füyuzatçılarla mollanəsrəddinçilərin "dialoq"u, cümhuriyyətçilərin romantik (lakin milli!) idealları XX əsrin 20-ci, 30-cu illərində sovet sosialist ideologiyası ilə üz-üzə gəldi... Həmin illərdə azərbaycanşünaslıq elmi də formalaşırdı. Azərbaycanın ilk sovet alimləri, xüsusilə, dilçiləri, ədəbiyyatşünasları, sənətşünasları, tarixşünasları, filosofları Azərbaycan barədəki təsəvvürləri ümumiləşdirib vətənşünaslığın əsaslarını qoyurdular. Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa doğru hərəkat, nəticə etibarilə, həm ideologiya, həm də elm olan vətənşünaslıqda, əgər belə demək mümkünsə, kütləvi bir xarakter alırdı... Mən istərdim ki, siz buradakı incəliyi nəzərdən qaçırmayasınız: azərbaycançılıq bir ideologiya olduğundan, sovet cəmiyyətində irəli gedə bilməzdi, azərbaycanşünaslığa da sovet dövründə bütün etnoloji elmlər kimi rəğbətlə yanaşılmırdı. Ancaq vətənşünaslıq hər nə qədər SSRİ-nin, yaxud "sovet vətəni"nin səlahiyyətində olsa da, özünün ölkəşünaslıq, yurdşünaslıq təzahürlərində mərkəzin elə bir qısqanclığına səbəb olmurdu.

Azərbaycançılıq - ideologiyadır deyəndə nəzərə almaq lazımdır ki, bu, xalqın, millətin maraqlarını ifadə edir. Hər hansı sinfin, yaxud zümrənin istəklərindən irəli gəlmir... Odur ki, biz onu milli ideologiya adlandırırıq... Niyə? Ona görə ki, xalqın tarix səhnəsinə çıxdığı ilk dövrdən formalaşmağa qədəm qoysa da, məhz milli özünüdərk (və özünütəsdiq) dövründə bütün gücü, imkanları ilə meydana çıxır.

Ötən mühazirələrimizdə demişdik ki, azərbaycançılıq ona görə bütöv (bölünməz) bir sistemdir ki, onun üzvi tərkib hissələri olan türkçülük, müsəlmanlıq və müsairlik vəhdətdədir. Yəni bunlardan birini digərindən üstün tutmaq, yaxud onları qarşı-qarşıya qoymaq ideologiyanın, prinsip etibarilə, böhranı, çökməsi deməkdir.

Sovet dövründə, həm türkçülüyə, həm də müsəlmanlığa qarşı amansız mübarizə, hətta təcavüz başladı, müasirlik isə sovet rejiminin hüdudlarına sığışdırıldı... Yəni kütləvi savadlanma əvvəl ərəb, sonra latın, sonra da kirildə həyata keçirildi. Azərbaycanın, ümumən dünyanın sosialist (kommunist) uklonlu ədəbiyyatı cəmiyyətə təqdim olundu. Və Marks-Engels-Lenin (50-ci illərin əvvəllərinə qədər Stalin) geniş xalq kütlələrinə sırındı. Və beləliklə, nə türkçülüyə, nə müsəlmanlığa, nə də obyektiv müasirliyə yer qaldı... Təbii ki, 20-ci, 30-cu illərdə formalaşan azərbaycanşünaslıq azərbaycançılıqdan o dərəcədə məhrum oldu ki, nə "türk", nə də "müsəlman" sözünü dilə gətirə bildi. Və etnogenezdən məhrum, zatıqırıq olduğu qədər də, dinsiz, allahsız azərbaycanşünaslığın müasirliyi də şübhə doğurmaya bilməzdi.

Sual olunur: belə bir azərbaycanşünaslıq mümkündürmü?.. Əlbəttə, mümkündür. Hər şeydən əvvəl, ona görə ki, möhkəm təməllər üzərində formalaşan millət müəyyən dövrdən sonra elə bir inkişaf yoluna düşür ki, onun ideologiyası hər nə qədər təhriflərə məruz qalsa da, mahiyyəti zədələnmir. Və təsadüfi deyil ki, XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəllərində öz siyasi müstəqilliyinə qovuşan kimi Azərbaycan xalqı milli ideologiyasını da bərpa etdi.

Azərbaycanşünaslıq, əgər belə demək mümkünsə, Azərbaycan haqqındakı faktların, məlumatların, elmi qənaətlərin, təhlillərin, nəzəri mülahizələrin, mükalimələrin məcmusudur... Buna ilk mərhələdə ensiklopedik bir hadisə kimi də baxmaq olar. Məsələn, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzinin 2007-ci ildə nəşr etdiyi xüsusi "Azərbaycan" cildi Azərbaycan haqqındakı elmin - azərbaycanşünaslığın əsaslarını əks etdirir. Burada Azərbaycanın 1) təbiəti, təbii ehtiyatları və ekologiyası; 2) etnoqrafiyası, dili, dini; 3) tarixi, 4) konstitusiya əsasları; 5) milli (dövlət) təhlükəsizliyi; 6) xarici siyasəti; 7) iqtisadiyyatı; 8) elm, mədəniyyət və incəsənəti; 9) səhiyyə, idman, turizm imkanları və s. barədə məlumat verilmişdir.

Lakin azərbaycanşünaslığı yalnız ensiklopedik məlumatların, nə qədər elmi olursa-olsun, mexaniki məcmusu kimi qəbul etməklə kifayətlənmək olmazdı. Azərbaycanşünaslıq hər hansı halda azərbaycançılıq ideallarından (və ideologiyasından) geri qalmamalıdır. Əgər geri qalarsa, yəni Azərbaycan xalqının maraqları azərbaycanşünaslığın problemləri səviyyəsində öz əksini tapmazsa, sonuncu öz elmi dəyərini itirmiş olacaqdır... Burada söhbət ondan getmir ki, azərbaycanşünaslıq azərbaycançılığın "naz"ı ilə oynamalıdır, ancaq bütün hallarda nəzərə alınmalıdır ki, etnoloji elmlər yalnız mövcud faktları təsbit etmir, xalqın (etnosun!) təbii istəklərinin, inkişaf meyillərinin perspektivlərini də təsəvvür eləməyə imkan verir.

Azərbaycanı, həm türkologiya, həm iranşünaslıq, həm ərəbşünaslıq, həm də qafqazşünaslıq öyrənsə də, azərbaycanşünaslıq, prinsip etibarilə, türkologiyanın üzvi tərkib hissəsidir. Ancaq azərbaycanşünaslığın elə problemləri vardır ki, onların düzgün həlli adıçəkilən elmlərin birgə "məsləhətləşmə"lərini tələb edir. Xüsusilə, ərəbşünaslığa, iranşünaslığa, qismən də qafqazşünaslığa (Alban abidələrinə görə) azərbaycanşünaslıqda, ilk növbədə, mənbəşünaslıq, mətnşünaslıq funksiyasında böyük ehtiyac var. Halbuki həmin elmlər özlərinin bu cür funksiyaları xaricindəki azərbaycanşünaslıq məsələlərinə müdaxilə etdikdə metodoloji qüsurlara yol verirlər.

Nəhayət, azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa hərəkətdə çox mühüm bir məqam istər ideologiya, istərsə də, elmin Azərbaycanın tarixi coğrafiyasını hansı miqyasda ehtiva etməsidir. Həmin məqamı az-çox, təfsilatı ilə nəzərdən keçirmək üçün yenə də ədəbi materiala müraciət edəcəyik... Son illərin ədəbi materialına...

Şair Ramiz Qusarçaylının "Vətən" epopeyası nə qədər azərbaycançılıqdırsa, o qədər də azərbaycanşünaslıqdır.

Ramiz Qusarçaylı mənsub olduğu Vətənin tərcümeyi-halını mövcud tarix kitablarından bizə məlum xronologiya ilə nəzmə çəkməklə qalmır, tarixə nüfuz edərək onu öz şair təxəyyülü ilə canlandırmağa, elmi təfərrüatlarına xələl gətirmədən, bütöv bir orqanizm kimi təqdim etməyə çalışır. Və xatırlatmağa ehtiyac duyulur ki, həmin uğurlu cəhdlərində Ramiz Qusarçaylıya Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə kimi çox böyük müəllimləri yol göstərir. Ona görə də poemanın misraları, bəndləri bir-birinin ardınca bu qədər rahat, bu qədər yüyrək və bu qədər zəngin təsəvvürlər doğura-doğura gəlir...

 

Hər gün öyrənirəm Azərbaycanı,

Hər gün oxuyuram, hey varaq-varaq.

Əlimdə kitabın şah səhifəsi,

Üçüncü minillik, -

eradan qabaq...

 

Haqqın, həqiqətin kaşanəsidir, -

Canlı nəfəsidir tarix hər anın.

Deyirəm, ən qədim nişanəsidir

Mixi yazıları Azərbaycanın.

 

Bu xalqın kökəni,

bu xalqın soyu

Uzanır tarixin min illərinə.

Keçib Arazboyu,

Urmiyaboyu,

Yol salıb Xəzərin sahillərinə.

 

Mannadan Midiyaya, Atropatenaya, Albaniyaya qədər Vətən tarixini vərəqləyən şairin "Astiaq əfsanəsi" ilə dövrümüzə gəlib çatan hadisələr üzərində ayrıca dayanması, Midiyanın farslaşması tarixini bir daha yada salması, əlbəttə, ümumən türk tarixi miqyasında düşündürücü olmaya bilməz...

Əlbəttə, Azərbaycanda etnik müxtəliflik ən qədim dövrlərdən olmuşdur. Lakin Azərbaycan xalqı türk mənşəlidir, türk etnik-mədəni sisteminin üzvi tərkib hissəsidir, Azərbaycan müxtəlif etnik mənşəli qədim mədəniyyətlərin birbaşa deyil, dolayısı ilə varisidir.

Və "Vətən" müəllifi bu məsələdə son dərəcə ardıcıl, prinsipial və cəsarətlidir.

Təcavüzkar İranı darmadağın edərək dünya tarixinə yeni istiqamət verən (və dahi Azərbaycan şair-mütəfəkkiri Nizaminin qələmi ilə peyğəmbər səviyyəsinə yüksələn) Makedoniyalı İskəndərin Avropa-Asiya-Afrika hüdudlarında qurduğu möhtəşəm dövlət də süquta uğrayır. Və Azərbaycan adını daşıyan ilk ölkə tarix səhnəsinə çıxır...

 

İlkin Azərbaycan, -

Atropatena,

Türk dilli, türk soylu Azər birliyi,

Düşmən tuzaqları, -

dost əlbirliyi.

Suveren məmləkət,

bağımsız ölkə,

Yer-yerdən təcavüz, hiylə, təhlükə,

Tapdandı sazişlər, vədlər, görüşlər,

Aldı caynağına hərbi yürüşlər,

Daxili çəkişmə,

xarici kələk,

Dözdü Atropatın ölümünədək...

 

Hər bir xalqın tarixinin fundamental dönüm nöqtələri, yaxud L.N.Qumilyov demiş, passionar dövrləri var. Ona görə də yalnız bilavasitə tarixçilər yox, mütəfəkkir yazıçılar da xalqın tarixindən danışanda, ən azı intuisiya ilə həmin dövrlərdən xüsusi həssaslıqla bəhs edirlər. Ramiz Qusarçaylının "Vətən"də, ilk növbədə, dörd dövrə üstünlük verməsi tamamilə anlaşılandır ki, onlardan biri Atropatena, ikincisi, Səfəvilər - Əfşarlar, üçüncüsü, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, dördüncüsü isə, müstəqil Azərbaycan Respublikası dövrüdür. O dövrlər ki, Azərbaycanı Azərbaycan etmişdir. Və təsadüfi deyil ki, həmin dövrlər Vətən tarixinin, sadəcə, "daxili işi" olmayan beynəlxalq miqyaslı hadisələrlə də zəngindir. Və ona görə də şairin bu cür hallarda Vətən tarixindən ümumdünya tarixinin üzvi tərkib hissəsi kimi bəhs açması tamamilə anlaşılandır.

Azərbaycanın milli özünüdərk ərəfəsində Şimali və Cənubi olmaqla, iki yerə parçalanması, əlbəttə, tarixi bir faciə idi. Bundan sonra ölkə (və formalaşmaqda olan millət!) hansı uğura imza atırdısa, birtərəfli, yarımçıq olur, yuxarıdan gələn ikitirəlik imkan vermirdi ki, xalq bütün miqyası ilə öz taleyinin sahibi olsun... Əlbəttə, Azərbaycanın həmin faciəsi barəsində az yazılmayıb, ancaq istər bu, istərsə də, digər mövzulara müraciətində "Vətən" müəllifi ən azı ona görə orijinaldır ki, təqdim etdiyi xronoloji (və xüsusilə, ideya-estetik!) genişlik imkan verir ki, hadisələr daha aydın kontekstdə, daha bol işıq altında görünsün və daha obyektiv nəticələrə gəlinsin.

Ramiz Qusarçaylı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixindən danışarkən, çox doğru olaraq, Qafqaz İslam ordusunun xidmətlərini yüksək qiymətləndirir:

 

Başda Nuru paşa,

türk cəngavəri, -

Qafqaz Ordusunun baş komandanı,

Yanında yenilməz Turan əsgəri,

Çıxdı azadlığa Bakı şəhəri, -

Yazıldı tarixə Bakı əsəri,

Bakı zəfəri,

Oxutdu dünyaya Azərbaycanı,

Qafqaz Ordusunun Baş Komandanı...

 

"Vətən"də sovet "tarixşünasları"nın yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə türk dünyasının tarixinə siyasi-ideoloji təzyiqləri barədə ayrıca bəhs olunması, əlbəttə, bir sıra hallarda bugünə qədər davam edən metodoloji yanlışlıqların köklərini aydınlaşdırmaq baxımından maraqlıdır:

 

Millətçi bolşevik başbilənləri,

Leninə yarınıb xoş gələnləri,

Stalin yolundan ilhamlananlar,

Despotu özünə "Allah" sananlar,

Çar dövrü yazılan elmi işləri,

Elmi əsərləri yığışdırırdı.

Avar, Xəzər, Bulqar dövlətlərinin

Mənşəyi türk olan millətlərinin

Harda adı keçir, -

sıxışdırırdı.

 

Məsələ yalnız onda deyildi ki, tarix saxtalaşdırılır. Rusiyanın Rusiya olmasında rol oynamış ən böyük etnik-mədəni güclər - monqol-tatarlar (əslində türklər) istehza hədəfinə çevrilirdi, bu irticaçı proses qanlı repressiyaların birbaşa müşayiəti ilə gedir, Vətənin ən düşüncəli yaradıcı övladları məhv edilirdi...

 

Ah...nələr oynandı bu məmləkətlə,

Totalitar rejim,

repressiyalar,

Ələbaxım kütlə,

vəfalı kütlə...

Öz ulu dövrünün, qədim dövrünün

Bir yaşıl fəslini itirdi Vətən.

Ən zəki, ən ünlü oğullarıyla

İki-üç nəslini itirdi Vətən.

 

Sosializm "layihələri"nin zor gücünə həyata keçirildiyi, türk xalqlarının bir-birindən təcrid edilərək gələcəklərinin ən müxtəlif baxımlardan sual altına atıldığı illərdə "Azərbaycan davası"nı mühacirlər yürüdürdülər...

 

Vətənin siyasi mühacirləri,

Üz tutub hərə bir səmtə gedirdi,

Mühacir həyatı yaşayırdılar.

Vətəndən uzaqda təşkilatlanıb

Bu şəhid Vətənin, qazi Vətənin

Müstəqilliyini təbliğ edirdi,

Millətin dərdini öz dərdi kimi,

El-el, ölkə-ölkə daşıyırdılar.

Sovetlər Birliyinin çökdüyü illərdə Azərbaycanın başına gətirilən oyunlar, ümummilli lider Heydər Əliyevin iradəsi, titanik səyləri ilə ölkənin siyasi böhrandan çıxıb, inkişaf yoluna düşməsi barədə ətraflı danışandan sonra şair Azərbaycan tarixinin İlham Əliyev epoxasına gəlir:

 

Hələ gənc yaşında İlham Əliyev

Qazandı xalqının etibarını.

Xalqın da ruh səsi, inam birliyi

Gətirdi ölkənin rəhbərliyinə

Heydər Əliyevin yadigarını.

 

Xalqın etibarı, xeyir-duası,

Sarsılmaz birliyi, əqidəsiylə,

Heydər Əliyevin siyasi kursu,

İlham Əliyevin iradəsiylə

Başlandı ölkənin yeni erası.

Səsləndi ölkənin yekdil səsiylə

Qələbə müjdəli simfoniyası.

 

"Vətən" müəllifi Azərbaycan Prezidenti, Azərbaycan xalqının lideri İlham Əliyevin Vətən qarşısındakı xidmətlərini ürək genişliyi ilə tərənnüm edir ki, həmin xidmətlərin əsasında azərbaycançılıq (vətənpərvərlik!) ideyalarının aldığı geniş vüsət dayanır.

Azərbaycan tarixində İlham Əliyev epoxasının ən mühüm hadisələrindən biri erməni təcavüzünə son qoyulması, ölkənin ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi idi...

 

Bilsə də, xisləti şərdi, böhtandı,

Hay yenə öz murdar məkrinə uydu.

Kürsüdən "Qarabağ Ermənistandır", -

deyib öz fikrinə,

nöqtə də qoydu.

Hay hardan biləydi,

nədən biləydi,

Bu cılız "nöqtə"nin,

bu cür "nöqtə"nin

Başına yumruqlu "Nida" gələcək?

 

Əgər şair bütün poema boyu "Səni uduzdum, Vətən" deyirdisə, Vətən müharibəsində qazanılan möhtəşəm Zəfərdən sonra artıq qələbə nəğməsi oxuyur:

 

Səni qazi-qazi qaytardım, Vətən!

Qəhrəman-qəhrəman qaytardım səni.

 

Səni şəhid-şəhid qaytardım, Vətən!

Cana can, qana qan, qaytardım səni.

 

...Səni Laçın-Laçın qaytardım, Vətən!

Kəlbəcər-Kəlbəcər qaytardım səni.

 

Səni quca-quca qaytardım, Vətən,

Bəxtəvər-bəxtəvər qaytardım səni.

 

Səni Şelli-Şelli qaytardım, Vətən,

Lələdağ-Lələdağ qaytardım səni.

 

Səni Şuşa-Şuşa qaytardım, Vətən,

Qarabağ-Qarabağ qaytardım səni.

 

Azərbaycançılıqdan azərbaycanşünaslığa, ideologiyadan elmə hərəkət dövrümüzün reallığıdır. Bir yolun doğruluğunu əsaslandırmaq üçün biz milli ideallarımıza nə dərəcədə uyğun gəlib-gəlməməsilə yanaşı, onun nə dərəcədə elmi olduğundan çıxış edirik. Və odur ki, bizə milli təəssübkeşliyi qədər də, elmi əsasları möhkəm bir azərbaycançılıq lazımdır... Elə bir azərbaycançılıq ki, heç zaman azərbaycanşünaslıqdan ayrılmasın.

Gənc dostlar, biz əvvəlki mühazirələrimizin hər birini üç ümumiləşdirmə ilə yekunlaşdırırdıq. Əslində, bu, təsadüfən belə alınırdı... Kursa son verən mühazirəmiz üçünsə, görünür, bircə ümumiləşdirmə ilə kifayətlənməli olacağıq: azərbaycançılığın gücü onun azərbaycanşünaslığındadır...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

Heyran Zöhrabova, "Ədəbiyyat və incəsənət" 

 

Yanvar ayının 25-i Azərbaycanın incəsənət, milli musiqi və eləcə də teatr tarixində çox əhəmiyyətli və əlamətdar bir gündür.

Belə ki, 1908-ci il yanvarın 25-də Müsəlman Şərqində ilk dəfə Üzeyir Hacıbəyovun Məhəmməd Füzulinin eyniadlı poemasının motivləri əsasında yazmış olduğu “Leyli və Məcnun” operası Tağıyev teatrında səhnəyə qoyulmuşdur. 

 

Və bununla da Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində yeni bir dövr açılmış, eyni zamanda müsəlman Şərqində opera janrının əsası qoyulmuşdur.

Üzeyir Hacıbəyovun ilk operası olan “Leyli və Məcnun” ilə həm də musiqi tarixində operanın yeni növü, yəni muğam operası da meydana gəlmişdir.

İlk variantda 5 pərdə və 6 şəkildə olan əsər sonrakı quruluşlarda 4 pərdə və 6 şəkildə getmişdir. Onu da qeyd edək ki, bu operanın libretto müəllifi də elə Üzeyir Hacıbəyovdur.

Yaxşı olardı ki, hər ilin bu günündə “Leyli və Məcnun” səhnəmizdə oynanılasın.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

Rubrikanı Könül aparır. 

 

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Azərbaycan Milli Kulinariya Assosiasiyası ilə birgə layihəsində sizlərə hər dəfə İrəvan mətbəxindən nümunələr təqdim edirik. Bu nümunələr Azərbaycanın bu sahə üzrə tanınmış mütəxəssisi, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, kulinar Tahir Əmiraslanovun gərgin əməyi nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

 

Bu gün sizlərə Əppəkaşı və soğançanın  hazırlanma qaydası təqdim ediləcək. 

 

ƏRZAQLAR:

 

Soğan - 2 baş

Yumurta – 60 qr

Yağ – 25 qr

Çörək – 50 qr

Duz – 2 qr

İstiot – 0,05 qr

Sarıkök - 0,05 qr

 

HAZIRLANMASI:

Soğan yağda qovrulur. 2 yumurta çalınır, duz, istiot əlavə olunur və soğançaya qatılır. Xörək duru konsistensiyalı olur. Qaba çörək doğranır, hazırlanmış xörək çörəyin üzərinə əlavə olunur və yeyilir.

 

Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

 

Xalq şairi Vahid Əziz! Lirikanın ən dərinliyini, fikir yükünün ən ağırlığını, poetik gözəlliyin ən təkrarsızını ortaya qoyan bir şairimizdir Vahid Əziz. Onun vəyənpərvərlik mövzusu da tükənməzdir. 

Onun bütün yaradıcılığı gözəldir, bizsə son illər yazdığı şeirlərindən seçmələr edəcəyik. Bu oxuyacağınız şeir 2014-cü ildə yazılıb. 

 

MƏN...

 

...Nə olsun ki, gecə keçir,

Zaman axır ömrümüzdən,

Vaxt onsuz da gedəcəkdir

Yatmasam da, yatsam da mən.

 

Dünya adlı bu yerdə mən

Müvəqqəti yəhərdəyəm,

Düşəcəyəm yedəyindən

Yeddi əlnən tutsam da mən.

 

Cahan kimə yoldaşdı ki,

Kimə sirrini açdı ki?

Oğurluqdan yaxşıdı ki,

Xırda-xuruş satsam da mən!

 

Gör, haradan-hara vardın,

Şahlar şahı nə apardın?

Arzulardan kam alardım,

Bircəsinə çatsam da mən.

 

Mən göylərin öz oğluyam,

Gedəm, təzədən doğulam!

Nə qarmaqlıq, nə torluğam -

Qəm gölünə batsam da mən...

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

Əkbər Qoşalı, “Ədəbiyyat və incəsənət”in təqdimatında

 

Qeyri-sabit siyasətçi imicinin günbəgün sabitləşdirən Paşinyanın Baş nazir olduğu Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını bəyan etsə də, əməldə diametral fərqli addımlar atır. Ermənistan deyirəm sizə – 105 ildir mövcud olsa da, baş tutmamış, (Tovuzlular demiş) üyüşməmiş (uyuşmamış) dövlət... yenə boyundan hündürə tullanmaq azarındadır...

 

Ermənistanın bir sıra hərəkətləri, bir sıra hərəkətsizlikləri, üstəlik, bir sıra hüquqi sənədləri bu dövlətin Azərbaycana qarşı ərazi iddiasından əl çəkmək fikrində olmadlğını göstərir.

Ermənistan BMT, ATƏT və b. beynəlxalq qurumlarda qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası” (və ya “Artsax Respublikası” adından “sənəd”lər yaymaqda davam edir. Bunun adı nədir? – Yoxsa, barışığa gəlmək belə olur da, bizmi bilmirik?

Bundan savayı, rəsmi yazışmalarında Azərbaycan ərazilərini “Azərbaycanın nəzarətində olan Dağlıq Qarabağ əraziləri”, “Azərbaycanın nəzarəti altında olan ərazilər” kimi vurğulayan Ermənistan başbilənləri, bununla da suverenliyimizi, ərazi bütövlüyümüzü (öz ağıllarınca) şübhə altına alır.

Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi səhifəsində hələ də “DQR prezidenti”, “DQR hökuməti”, “DQR XİN” və qeyri-qanuni – artıq özünü buraxmış (zatən “yaranış”dan buraxma) strukturların internet səhifələrinə keçidlər var. Xeyirdimi? Böyük barışıq üçün atılan addımların nazı, cilvəsidir bu – biz bilmirik bəlkə?..

 

Yaranmış yaranmamış Ermənistan...

 

 Bəlli olduğu kimi, Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsində (Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակագիր) “Ermənistan SSR-in və Dağlıq Qarabağın birləşdirilməsi haqqında” qeyri-qanuni qərara istinad vardı.

Ermənistanın andıra qalmış Müstəqillik Bəyannaməsi İrəvan şəhərində Ermənistan SSR Ali Soveti tərəfindən tərtib olunub, onu həmin vaxt Ermənistan SSR Ali Sovetinin sədri olan (sonrakı ölkə Prezidenti) Levon Ter-Petrosyanla həmin Ali Sovetin katibi Ara Sahakyan imzalayıb.

Ermənistan Respublikası 21 sentyabr 1991-ci il tarixində yaradılıb.

Yuxarıda sözügedən Bəyannamənin hazırlanması barədə qərar Ermənistan SSR Ali Soveti və “Dağlıq Qarabağ Milli Şurası” tərəfindən alınıb.

12 sətrlik Bəyannamədə "1915-ci ildə Osmanlı Türkiyəsində və Qərbi Ermənistanda gerçəkləşən soyqırımın tanınması"nı dəstəkləmək də əks olunub. Bapbalaca boyu, baş tutmamış dövlətçiliyi ilə o yanda Türkiyəyə, bu yanda Azərbaycana qarşı müxtəlif əsassız iddialarla meydana atılmış Ermənistan bir gün atılacağını və elə meydanın ortasında qalacağını idrak etməyib. – Bunu 33 il öncə düşünməmişdi, deyəsən heç bu gün də düşünmək qabiliyyətində deyil...

1991-ci ildə qəbul edilmiş Müstəqillik Bəyannaməsi 28 may 1918-ci ildə imzalanıb və Birinci Ermənistan Respublikasını elan edən Bəyannaməyə istinad edir. Vurğulanır ki, Birinci respublika 1920-ci ildə bolşeviklər tərəfindən işğal olunub. Bax, elə buradaca xoruzun quyruğu görünür. – Birinci Ermənistan Respublikasının ərazisi neçə min kv.km. idi və haraları əhatə edirdi? İşğal olunandan sonra əraziləri necə və hansı əsasla artırılıb? – Bəlkə, otlaq, örüş yeri adı ilə? – Bəs o necə işğalmış ki, müstəqilliyini bərpa edincə ərazisi azalmaq yerinə artmış olub?..

 

Ermənistan parlamenti özünün 08 iyul 1992-ci il tarixli qərarında açıqlayır: “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi göstərildiyi hər hansı beynəlxalq və ya daxili sənəd Ermənistan üçün qəbuledilməzdir”. Bəyəm Ermənistan bu qərarı nə vaxtsa, qüvvədən salıbmı?

Əvəzçıxma qara “sevda”sı ilə alışıb-yanan Ermənistan Respublikası Azərbaycan Respublikasının Qarabağ üzərində suverenliyi ilə bağlı qol çəkdiyi – 21 dekabr 1991-ci il tarixli Almatı Protokolu və Bəyannaməsi ilə bağlı dayanıqsız mövqedədir. Keçmiş işğalçı rəsmi və hüquqi sənədlərdə, yazışmalarda, daha öncə üzərində götürdüyü öhdəliyə, imza atdığı sənədə diametral fərqli mövqe ortaya qoyur – mövqesiz olur...

Örnəyi:

Ermənistanın Azərbaycana qarşı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə verdiyi Diləkçədə (42521/20 saylı Diləkçə) vurğulanır ki, bəs deməzsənmi, “bu sənədlərdə (Almatı Bəyannaməsi və MDB-nin yaradılması haqqında Sazişdə) Sovet inzibati sərhədlərinin müstəqil dövlətlərin sərhədlərinə çevrilməsindən söhbət getmir”,  “Ermənistan bu prinsipin öncələr Sovet İttifaqının tərkibində olmuş qonşu dövlətlərlə sərhədlərinin müəyyən edilməsində tətbiq oluna biləcəyini heç vaxt tanımayıb”. Belə yerdə deyirlər, ağıllıya da qurban olum, dəliyə də, vay alyarımçıq əlindən. Ay “mübarək”, ya anrılıq ol, ya bərilik. – Zinhar ortada qalacaqsan. Zatən iki stulda bundan belə oturmaq alınmayacaq...

 

Başqa bir örnək:

Ermənistan Respublikasının Beynəlxalq Hüquq Məsələləri üzrə nümayəndəsinin AİHM-ə ünvanladığı 30 sentyabr 2022-ci il tarixli məktubunda Azərbaycana qarşı digər ərazi iddiaları da var. Bəyanatda açıq şəkildə deyilir ki, “…[Ermənistan] hökuməti israr edir ki, “Şərqi Zəngəzur” kimi ərazi və ya bölgə yoxdur. Cavabdeh hökumətin (Azərbaycanın) hansı ərazi haqqında bəyanatlar verdiyi aydın deyil. Cavabdeh hökumətin [Azərbaycan] istinad etdiyi ərazilər Artsax Respublikasının Kaşatağ (Քաշաթաղ) və Şaumyan (Շահումյան) rayonlarıdır”. Erməni həyasızlığını tavana vurduğu məqamlardan biri bu olsa gərək.

 

Əvəzçıxma qara “sevda”sına yoluxmuş Ermənistanın mövqesizliyinə dair daha bir örnək gətirək:

Ermənistanın Azərbaycana qarşı iddiası üzrə (Ermənistan tərəfindən) Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə təqdim edilən materiallarda dəxi eyni mövqe (mövqesizlik) əks olunub. Ermənistan öz bəyanatında “Artsax Respublikası” və “Dağlıq Qarabağ”ı nəzərdə tutur, “Ermənistanın Dağlıq Qarabağa istinadlarının qərəzli olmadığını” bildirir.

 

Və nəhayət bu yazı üçün son örnək:

28 may 2021-ci ildə saxta əmtəə və coğrafi nişanlardan istifadənin qarşısının alınmasına dair MDB Sazişini imzalayarkən Ermənistan belə bir yaramaz “qeyd-şərt”lə çıxış edib: “Azərbaycan Respublikasının Artsax Respublikasına qarşı hərbi təcavüzü tamamilə aradan qaldırılana qədər Ermənistan bu Sazişi Azərbaycan Respublikasına münasibətdə tətbiq etməyəcək”...

Bax, bütün bunlar bir daha, Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını sürdürdüyünü, Azərbaycanın suverenliyini şübhə altına almaqda davam etdiyini göstərir.

Yaradılışı şübhəli, ərazisi mübahisələnidirlməyə açıq, atributları kopirovka, dini məzhəbi saxta bir baş tutmamış dövlət nəyi, kimi, haranı və nə vaxtadək şübhə altına bilər ki?..

 

DÖVLƏTİMİZ ZAVAL GÖRMƏSİN!

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)

QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞ BİZİM HAQQ İŞİMİZDİR! 

 

Zəhra Allahverdiyeva

“Ədəbiyyat və İncəsənət".

 

Şidli kəndinin özünə xas olan Novruz adəti var. Belə ki, Şidli kəndinin “baca-baca” adəti var. Burada uşaqlar da, böyüklər də bu ənənəyə sadiq idi. Uşaqlar papaqlarını  götürüb gedirdilər qohum və qonşuların qapısına. Qapını döyüb papaqlarını uzadır, bayram təbriki edirdilər. Ev yiyəsi isə, qonşu olarsa, konfet və şirniyyat verərdi. Əgər ki, qohum olarsa, əlavə olaraq müəyyən məbləğ pul da qoyardı. 

Papaq atmağa böyüklər gedəndə isə, ilk dəfəsində üzlərini göstərməzdilər. Qapını döyərdilər, sonra qapı açılanda yaylıq atıb , qapını çəkib bağlayardılar. Ev yiyəsi yaylıq atılanda bilərdi ki, qapısını döyən adam orta və ya çox yaşlıdır. 

Soruşardı:

-Kimsiz?

-Kimlərdənsiz?

Əgər qonşu olarsa, köynək, cib dəsmalı və ya corab verərdi. Amma qohum olarsa, əlavə olaraq pul da verərdi. 

Sonda görüşüb bayramlaşardılar.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.01.2024)