Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

SUAL:

Özü pay-piyada sözləri atda, 

Xəyalı dövr edir ən qəlbi qatda. 

Zəhəri saxlamır dilinin altda, 

Gülləyə atılan ilandı vallah, 

Şairlik ən ali məqamdı, vallah

(M.Ələkbərli) 

Şairlərin çətin anları çoxmu “ağrılı” olur? 

CAVAB:

Ədəbi aləm qəribə aləmdir. Yaxşı şairin qarşısına çəpər çəkənlər, kölgəsini qılınclayanlar zaman-zaman olub, indən belə də olacaqdır. Bir-iki yaxşı şerin müəllifi kimi mən də onlardan az çəkməmişəm. Demədiyim, heç könlümdən belə keçirmədiyim sözləri gərəkli ünvanlara, lazımı şəxslərə çatdıranlarım, məni çox vaxt ən yaxın dostlarımla yaman eləyənlərim, şair qəlbimə necə amansız zərbə vurduqlarının bəlkə heç fərqində olmayıblar. Dumduru suyumu bulandıranlar, bu ömür yolumda məni ləngidənlər, əlimə-ayağıma daş bağlayanlar, arabir şeirimə hədəf olsalar da, cəhdim-çabam həmişə cavabsız qalıb. “Ah xırda qayğılar” adlı şeirimdə bu cür adamlardan şikayətimi dilə gətirmişdim: 

Ah xırda qayğılar, xırda qayğılar 

Böyük arzulara toy tutdunuz siz. 

Sinəmdə qaynayan bulaq istəyi 

Hər gün damcı-damcı qurutdunuz siz.  

Sizin oxşarınız xırda adamlar, 

Hər tində, döngədə yolumu kəsdi. 

Mənzilə gecikdim hər gün bir addım, 

Mənə bir addımın acısı bəsdi 

Yollarda bir addım ləngidi adım. 

Sözüm xırdalandı qara pul kimi, 

Neçə yol əlimi-üzümə tutdum.  

Qızardım zamanın, vaxtın yanında 

İlhamın yanında bir yoxsul kimi. 

Ah xırda qayğılar, xırda qayğılar 

Mənə “sus” dediniz, mən dilə gəldim. 

Sizinlə həmişə yumruq-yumruğa 

Sizinlə həmişə əl-ələ gəldim.. 

Fürsət külək kimi keçdi yanımdan  

Bir saatlıq yolu bir ilə gəldim. 

Büdrədim, yıxıldım, dikəldim, durdum, 

Ömrün bu çağına bax belə gəldim.  

Həmin adamlar mənim dırnaqarası “dostlar”ım bu gün də fəaliyyətlərindədir. Yaşı yetmişi ötən bir şairin yolunda çəpərə dönür, üzünə qapı bağlayırlar.  

Tanı məntək naçarını 

Dərdə-qəmə düçarını. 

Harda gəzim açarını 

Üzümə bağlanan qapı? 

Gah söyülən, gah öyülən, 

Vaxtsız, vədəsiz döyülən. 

Sən idinmi bəxt deyilən, 

Üzümə bağlanan qapı? 

Hər günümə qada verdin, 

Kömürümü oda verdin. 

Bir şairi bada verdin, 

Üzümə bağlanan qapı. 

Şahidsən buna özün də 

Qalmışam çölün düzündə. 

Nələr var arxa üzündə 

Üzümə bağlanan qapı?!  

 Bəlkə sənsən sirr qapısı, 

Güman yeri, pir qapısı. 

Tanrının səbir qapısı 

Üzümə bağlanan qapı! 

Dediklərimdən belə çıxmasın ki, məni ancaq pisliklər, yamanlıqlar izləyib. İlk gənclik illərimdən, qələm tutub ilk şeirlərimi yazdığım günlərdən bəri, əsil ağsaqqalların qayğısı, diqqəti üstümdə olub. Yazılarıma qəzetlərdə, jurnallarda yaşıl işıq yandıran yazıçı, şair dostlarımı bu gün də minnətdarlıqla yad edirəm. Xalq şairlərimiz Süleyman Rüstəmin, Rəsul Rzanın, Bəxtiyar Vahabzadənin, Söhrab Tahirin, Hüseyn Arifin, Məmməd Arazın, Xəlil Rza Ulutürkün, Qabilin, Xalq yazıçılarımız Əli Vəliyevin, İsmayıl Şıxlının, İsa Muğannanın, Mirzə İbrahimovun, eləcə də Ustad Şairlərimiz Fikrət Sadığın, İlyas Tapdığın, İsa İsmayılzadənin, Hidayətin ağsaqqal nüfuzunu, kölgəsini öz üzərimdə hiss eləmişəm. 

Mən şeirə gəldiyim illərdə ədəbiyyatımızda ağsaqqal mövqeyi, gənclərə ağsaqqal diqqəti vardı. Mənə SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvlük biletini xalq yazıçısı, Sosialist əməyi qəhrəmanı, AYİ-nin sədri Mirzə İbrahimov təqdim eləmişdi. O zamanlar imzası ilə ədəbi orqanlarda tanınmayanların kitabları çap oluna bilməzdi. Bunun adına indi Sovet sensuzarı desələr də, bu ədəbi-bədii senzura idi. Bədii materialın ədəbi dəyərini yaxşı mənada təyin edən senzura idi. Ədəbiyyatın kütləviləşməsi təəssüf ki, əsil yazıçının, şairin gözdən düşməsinə xidmət elədi. Dəyərlər itdi, heç kəs heç kəsin kitabını oxumadığı bir vaxtla üzləşməli olduq. Sosial şəbəkələr bu işdə çox böyük rol oynayır. Bu gün uşaqdan böyüyəcən hamı o şəbəkədən asılı qalıb. Kitabdan, oxumaqdan uzaqlaşan gəncliyimizin sonrakı taleyi bizi dərindən düşündürməlidir. Nəinki, müasir yazıçılarımıza, heç klassiklərimizə də yetərincə bələd olanlarımız get-gedə azalmaqdadır. Nəhayət, mətləb üstünə gəlib deyim ki, şairlərin ən çətin anları özünə-sözünə biganəlik görəndə ağrılı olur.  Eşidilməmək, duyulmamaq, yazdıqlarının poetik gücünü, misralarının siqlətini, ilhamının nəyə qadir olduğunu hər kəsdən yaxşı bilən bir şair üçün dözülməzlik sindromu yaradır. Özü ilə çəkiyə gəlməyən qələm dostlarının, hansı səbəbdən irəli çəkildiyinin, ad-san, titul qazanmağının səbəbləri üstündə düşünməli olur. İllər öncə yazdığım bir şeirdə özümü belə düşüncələrdən xilas etməyə çalışmışdım: 

Seçilmək yanğısı – buydumu dərdim? 

Onda şüar deyim, dəm verim dilə. 

Bütün şairləri təltif edərdim 

Vətənin “Bütövlük” ordeni ilə. 

Şükürlər olsun indi biz Vətənin bütövlüyünə də qovuşmaqdayıq. Böyük şairimiz – qərbə və şərqə kükrək ilhamının qanadlarını gərən Məmməd İsmayılın bir misrası bizi ümidli gələcəyə səsləyir: “Hələ yaşamağa dəyər bir az da...”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Peyğəmbər Qədir-xumda buyurur: "Mən sizin aranızda iki dəyərli əmanət qoyub gedirəm. Görüm məndən sonra o iki əmanətlə necə davranacaqsınız." Bu vaxt səhabələrdən biri uca səslə soruşur ki, ey Allahın elçisi, bu əmanətlər hansılardır?  Peyğəmbər isə belə buyurur: "Bunlardan biri Allahın kitabı, digəri isə mənim əhli-beytimdir. Bunlara bağlı olduğunuz müddətdə yolunuzu azmazsınız. Allah mənə bu iki şeyin qiyamət günü mənə gəlib çatanadək bir-birindən əsla ayrılmayacağını xəbər vermişdir." 

Bu gün İslam dünyasının ən böyük bayramlarından biri olan Qədir-xum bayramıdır. Və biz bu gün sizlərə ziyalı fikri rubrikasında Ramil Bədəlovun Nəzəriyyə və nümunə başlığı altında bu mövzu ilə bağlı olan fikirlərini təqdim edirik. 

Həzrət Məhəmmədin 63 illik ömrünün 23 ili peyğəmbərlik dövrü olmuşdur. O bu müddət ərzində çox əziyyət çəksə də, ömrünün sonunadək İslam dinini təbliğ etmişdir. Görəsən, qatlaşdığı hər bir əziyyətin müqabilində onun bir ümmət olaraq bizdən hər hansı bir istəyi varmı? Qurani-kərimin ayələrinə nəzər salsaq, bu xüsusda dörd cür ayə ilə rastlaşırıq. İlk baxışda bu ayələr bir-birini tamamlamasa da, diqqətlə baxdıqda onların bir-birilə əlaqəli olduğunu görərik. Bu xüsusdakı ayələrin birində Allah belə buyurur: "...De: "Sizdən bunun (ilahi tapşırıqların çatdırılmasının) müqabilində Əhli-beytim barəsində (qəlb və əməldə olan) məhəbbətdən başqa bir muzd istəmirəm..." Allah bizdən Əhli-beyti sevməyi, onlardan uzaq düşməməyi istəyir. Əhli-beytə olan sevgi bizi xilas edəcək. Məhz buna görə biz həyatımızda Əhli-beyti özümüzə örnək seçməliyik.

Digər bir ayədə isə Allah Peyğəmbərin dilindən belə buyurur: "Mən bunun (ilahi tapşırıqların çatdırılmasının) müqabilində - sizdən kiminsə öz Rəbbinə tərəf yol tutmaq (hərəkət etmək) istəməsi istisna olmaqla, bir muzd istəmirəm". Deməli, Peyğəmbər ümmət üçün çəkdikləri zəhmətlərin müqabilində, bu rəhmətlərin qarşılığı olaraq bu ilahi yolu getməyimizi istəyir. Sanki bir xeyirxah insan bir kəndə bulaq çəkdirir, onun istəyi isə insanların həmin bulaqdan istifadə etməsidir. Bu mənada yuxarıda qeyd etdiyimiz ayə olduqca maraqlı ayədir. Burada yalnız ilahi yolu görməkdən yox, bu yolda hərəkət etməkdən söhbət gedir. Hərəkət etmək isə Quransız mümkün deyil. Başqa sözlə desək, Qurandan uzaq düşməklə bu yolda addım atmaq olmaz. Ayədə Allahın bizə çatdırmaq istədiyi mesaj Qurandan muğayat olmaq mesajıdır. Peyğəmbər bizdən muzd olaraq Qurana uyğun şəkildə yaşamağımızı istəyir.

Yuxarıda qeyd olunan hər iki ayəyə diqqətlə nəzər yetirsək, onların birində Əhli-beytdən, digərində isə Qurandan danışıldığını görərik. Necə ki Peyğəmbər

Qədir-xumda buyurdu: "Mən sizin aranızda iki dəyərli əmanət qoyub gedirəm. Görüm məndən sonra o iki amanətlə necə davranacaqsınız?" Bu vaxt sahabələrdən biri uca səslə soruşur ki, ey Allahın elçisi, bu əmanətlər hansılardır? Peyğəmbər isə belə buyurur: "Onlardan biri Allahın kitabı, digəri isə mənim əhli beytimdir. Allah bu iki şeyin bir-birindən ayrılmayacağını mənə xəbər vermişdir..." Bunlar biri digərini tamamlayır. Bunlardan biri, yəni Quran nəzəriyyə kimi, Əhli-beyt isə nümunə kimi çıxış edir. İlahi yolda hərəkət etmək üçün onların hər ikisinə ehtiyac var. Nəzəriyyə zehni qidalandırırsa, nümunə qəlbi rahatlaşdırır. İnsan nümunələri gördükdə, ilahi yola qədəm qoya biləcəyini və özü də bu nəzəriyyənin canlı nümunəsi ola biləcəyini başa düşür. Çünki tarixdə belə nümunələr var. Nümunə eyni zamanda insana əzm və iradə bəxş edir.

İslam dini yalnız nəzəriyyədən ibarət deyil, eyni zamanda həm də nümunədən ibarətdir. Diqqət yetirsək, sözügedən ayələrdə ilk baxışda fərqli fikirlər səsləndirilsə də, onlar sanki bir qəpiyin iki tərəfi kimidir; bir üzü nəzəriyyə, digər üzü isə nümunədir.

Qurani-kərimin sözügedən mövzu ilə əlaqədar üçüncü bir ayəsində məzmun dəyişilir. Allah Peyğəmbərin dilindən belə buyurur: "...Mən bunun (ilahi peyğəmbərlik vəzifəsinin təbliği) müqabilində sizdən heç bir muzd (əvəz) istəmirəm (tələb etmirəm)..." Maraqlıdır, yuxarıda qeyd olunan iki ayədə bizdən iki şey istənildiyi halda, bu ayədə heç nə istənilmir. Bir misalla məsələyə aydınlıq gətirək. Pulu olmayan bir xəstə, həkimin yanına gəlir və ondan müalicə olunmasını istəyir. Həkim nəvaziş göstərərək onu müalicə edir, sonda isə “mən səndən heç nə istəmirəm, yalnız bir istəyim var", - deyə söyləyir. Bunu eşidən xəstə narahat olur ki, birdən həkim ondan gördüyü işin müqabilində pul İstəyər. Lakin həkim xəstədən onun yağlı və şirin şey yeməməsini istəyir. Həkimin istəyinə diqqətlə nəzər yetirdikdə bu istəyin həkimə deyil, məhz xəstəyə aid olduğunu görürük. Əslində, həkim özü üçün heç nə istəmir, yalnız qarşı tərəfin müalicəsi üçün nəsə istəyir. Elə buna görə də hədis qaynaqlarında Peyğəmbərin "səyyar həkim" olduğu qeyd olunur. 

Mövzumuzla əlaqədar sonuncu, yəni dördüncü ayə isə belədir: "De ki: "Sizdən istədiyim bütün muzdlar sizin üçündür. Mənim mükafatım yalnız Allahın öhdəsinədir..."

Yuxarıda qeyd etdiyimiz dörd ayənin hər biri bir- biri ilə əlaqəlidir və biri digərini tamamlayır. Nəticə etibarilə Allahın bu ayələrlə bizə vermək istədiyi mesaj bundan ibarətdir: biz Qurandan və Əhli-beytdən heç bir zaman uzaq düşməyək. Quran və Əhli-beyt bir quşun iki qanadı kimidir. Bu qanadlardan biri və ya hər ikisi olmazsa, quş uça bilməz. Biz də mənəvi aləmə qanadlanıb uçmaq istəyiriksə, Quran və Əhli-beyt qanadına bir nəzəriyyə və bir nümunə kimi ehtiyacımız var. Bu mənəvi pərvazın isə insana xeyri var, insan ucaldıqca o xeyri görür və dərk etməyə başlayır. Unutmayaq ki, nümunələr olmasa, nəzəriyyələr tədricən aradan gedər. Nümunələr aradan getdikdə isə nəzəriyyələr də tədricən aradan gedər; yaxşı insanlar olmasa, yaxşılıqlar ölər; ədalətli insanlar olmasa, ədalət dəfn olunar; fəzilətli insanlar yox olarsa, fəzilətlər sıradan çıxar. Bu, məsələnin birinci tərəfinə aiddir. Məsələnin ikinci tərəfi isə budur ki, dəyərlərə verdiyimiz qiymət dəyərlilərə olan münasibətimizdən asılıdır. Dəyərli olana nə qədər qiymət veririksə, nəzəriyyəyə də bir o qədər qiymət veririk. Bir şərtlə ki, ilk olaraq dəyərin nə olduğunu anlayaq. Yəni haqqı tanıyıb, haqqa bağlanmalıyıq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

Rubrikanı aparır: Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Səyavuş Sərxanlı adı da çoxunuza heç nə demədi. Amma bir vaxtlar - sovet dönəmində onun da şeirləri, sözlərinə yazılan mahnılar çox populyar idi. 

“Necəsən” onun lirik poeziyasının ən gözəl nümunələrindəndir. 

Necəsən?

Günlərim leysandı, ürəyim çadır,


Döyülür aylarım, ilim, necəsən?


Nə əlim yetişir, nə ünüm çatır,


Mən kimdən öyrənim, bilim, necəsən?



Həsrətin keçilməz ormanlar təki,


Döyüldüm, sovruldum xırmanlar təki,


Gah yıxıb, gah da ki quranlar təki


Özümə dağ çəkir külüm, necəsən?



Sənə inanmışam, yenə inanım,


Oda qalanmışam, yenə qalanım,


Necəsən, başına dönüm, dolanım,


Necəsən, küsənim, gülüm, necəsən?



Təkliyim dağ olar, çənə bürünər,


Döşündə yol azan eşqim sürünər,


Yataram, yanımda yerin görünər,


Özünə yetişməz əlim, necəsən?



Qalanar dumanım, çənim yolumda,


Ömrümə, sevgimə qənim yolumda;


Sən ey qurban olan mənim yolumda,


Gəlim qabağında ölüm, necəsən?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

Ramiz Göyüş, yazıçı-publisist. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

 Çağdaş poeziyamızın tanınmış və ünlü nümayəndələrindən biri olan Rafail İncəyurdun poeziyası barədə fikirlərimi, böyük filosof və ədəbiyyat adamı Yaşar Qarayevin məşhur bir kəlamı ilə başlamaq istədim: "Ruh kimi poeziyada həmişə bizim hələ gəlib çatmadığımız yerdə olur... Poeziya həm də qövsü-qüzehə, ilğıma da bənzəyir. Sən ona yaxınlaşdıqca, o səndən uzaqlaşır. Sən şeirə çatanda, o artıq yeni mənzil başında olur”.

Bu yazıda mən çalışacam ki, Rafail İncəyurdun bu günlərdə haləsində olduğum və Professor Yaşar Qarayev demiş, hələ məndən uzaqlaşmamış poeziyasına, sətirlərinin arxasından boylanan mətləblərinə, demək istədiklərinə,  yaxınlaşım.

Bu il poeziyasevərlər Rafail İncəyurdun 70 illik yubileyini qeyd edəcəkdir. Ona görə də mən Rafail müəllimin yaradıcılığı barədə fikirlərimə keçməmiş, istədim ki, onun 70 illik ömür və yaradıcılıq yoluna kiçik bir nəzər salaq... 

... Qazaxdan çıxıb üzü Borçalı mahalına, məşhur Sınıq Körpü istiqamətinə yol alanda, Azərbaycan xalqına başda Molla Pənah Vaqif və Səməd Vurğun olmaqla çox böyük dahilər bəxş etmiş Yuxarı Salahlı kəndindən (Qıraq Salahlıdan) sola bir yol burulur. Bu yol səni ətrafı yazda gül-çiçəklə, payızda isə yovşan kolları ilə bəzənmiş təpələr arasından şairlər, aşıqlar yurdu, söz-sənət vurğunlu, irfan dünyalı insanların məkanı olan bir dərəyə - İncə dərəsinə aparır.

Tale elə qismət elədi ki, mən elə Qazaxdan kənara çıxdığım-tələbə adını qazanaraq mərkəzi şəhərimiz Bakıya gəldiyim ilk günlərdən, əsgəri xidmətdə olduğum zamanlardan, əmək fəaliyyətinə başladığım günlərdən başlayaraq, tələbə yoldaşlarımın, əsgər yoldaşlarımın, iş yoldaşlarımın, ünsiyyət bağladığım insanların ən çoxu bu dərənin insanları oldu. Təmasda olduğum bu insanların yüksək mənəvi keyfiyyətləri, sözə-sənətə vurğunluğu, insani keyfiyyətləri, dostluğa sədaqəti, etibarı ilə bu dərənin bütün insanları haqqında təsəvvür yaratmağa imkan verdi. Onların adını saymaqla bitməz. İş elə gətirdi ki, sonralar mən bu dərədən pöhrələnərək boy atmış söz-sənət adamlarının yaradıcılığını  incələməli oldum. Bu araşdırmalar nəticəsində belə qənaətə gəldim ki, cəmi üçcə kəndən ibarət olan bu dərə, istər adət-ənənəsi, istər folkloru, istər istedadları, istər sazlı-sözlü məclisləri, istər fərqli dini dünyagörüşü ilə az qala bütöv bir xalqın etno mədəniyyətini və ədəbiyyatını təmsil etmək qüdrətinə malikdir. Doğrusu, mən bu yurdun şairlərini ciyin-çiyinə vermiş sıra dağlara bənzədirəm. Bu sıra dağların Aşıq Avdı, Aşıq Cəlal, Ələddin İncəli, Aslan Kəmərli, Ağamalı Sadiq, Kərəm İncəli, Akif Səməd, Məmməd İlqar, Məmməd Dəmirçioğlu, İbrahim İlyaslı, Avdı Qoşqar, Mahmud Vəli, Sayad Mustafaoğlu adlı və adını bu yazıda çəkmədiyim neçə-neçə zirvələri var. Bu zirvələr bir dağ silsiləsində yerləşsə də, hər biri öz gözəlliyinə, əzəmətinə, möhtəşəmliyinə görə biri-birindən fərqlənir. 

Bu sıradan, İncə dərəsinin Azərbaycan poeziyasına bəxş etdiyi, çağdaş poeziyamızda öz səhfəsini yazmış, öz yeri, öz sanbalı olan  çox dəyərli şairlərimizdən biri də Rafail İncəyurddur. Rafail İncəyurd müəllim ailəsində doğulmuşdu. Valideynləri  onu müəllim görmək istəyirdi.  Elə bu məqsədlə də, orta məktəbi bitirdikdən sonra ölkənin ən nüfuzi ali məktəblərindən birinin, ən nüfuzlu fakültələrindən birinə- Azərbaycan Dövlət Universitetinin  mexanika - riyaziyyat  fakültəsinə daxil oldu. Universiteti bitirdikdən sonra bir müddət müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olan Rafail müəllim sonradan ömrünü –gününü yazı-pozuya, bağladı. 1981–1998-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universiteti Hesablama Mərkəzində proqramçı, redaktor müavini, redaktor, “Müəllim” nəşriyyatında redaktor, Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatında kompüter proqramçısı, “Odlar Yurdu və Diplomat” nəşriyyatlarında baş redaktor və s. vəzifələrdə çalışdı. Lakin şairlik onun stixiyası idi. Ədəbi həyata yeniyetmə yaşlarından başlamışdı. Elə bu fəaliyyətlər də getdikcə onun şair kimi yetişməsinə, püxtələşməsinə, tanınmasına bünövrə oldu.  

Bəs niyə şairliyi seçdi Rəfail müəllim? Düşünürəm ki, onu şair edən əsas amil İncə dərəsinin mühiti idi. O  da bütün yaşıdları kimi İncə dərəsini sazlı-sözlu, nağıllar, əfsanələr, əsatirlərlə dolu dünyasında böyümüşdü. Saz havaları, bayatılar, incə qımqımıları anasının südü, laylaları ilə onun qan yaddaşına hopmuşdur. Lap erkən uşaqlıq, yeniyetmə vaxtlarından nəbzi sazın pərdələri ilə döyünmüş, dili, ləhcəsi danışığı şairlərin misraları ilə köklənmişdi. İncə dərəsinin yalnız bu dərəyə məxsus olan folkloru və irfan dünyası Rafail İncəyurdun formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. Və  bu yerlərin genetik kodu, havası, suyu, şeir-sənət aləmi və Böyük Yaradanın vediyi istedad şair etdi Rafail  İncəyurdu.

       İrfan soylu kişilərin elindən,

       Bayatılı nənələrin dilindən,

       Şah palıdlar kökünün saf telindən

       Qətrə-qətrə, sıza-sıza gəlmişəm.

       Yol  gəlmişəm: yarı yağmur, yarı toz,

        Üz görmüşəm: biri gülər, biri boz.

        Bəzən yoldan eyləyib bir çürük qoz,

        Nə danım ki, hərdən duza gəlmişəm.

İncə dərəsi Rafail müəllim üçün müqəddəsdir. Təkcə ona görə yox ki, tək Azərbaycan da deyil , onun hüdudlarından kənarda da məşhur bir ziyarət kimi tanınan Hacı Mahmud  ocağı bu məkanda yerləşir. Həm də ona görə ki, həmin məkanda Rafail İncəyurdun dünyaya göz açdığı bir ocaq var, ilk dəfə ayaq tutub addım atdığı həyət var, ilk dəfə dil açıb ana çağırdığı, örəndiyi dil var, ləhcə var, qucağına sığınıb, laylasını eşitdiyi anasının, çörəyini yediyi, öyüdünü dinlədiyi, tərbiyəsini aldığı atasının məzarları, ruhu var, uşaqlığını keçirdiyi, quzu otardığı dərə, təpə var, həmin dərə-təpələri dolanan şığır-çəhlimlərdə izi, uşaqlıq xatirələri qalıb. Çiynində anasının parçadan tikdiyi məktəb çantasında qədəm qoyduğu məktəb, sinif otağı xatirələrində yaşayır. Onu Bakıya  ölkənin ən adli-sanlı ali məktəbə, yola salan məktəb var, ona əlifbanı, ana dilini, xalqımızın tarixini, ədəbiyyatını, mədəniyyətini öyrədən müəllimlərinin ruhu yaşayır. Uşaqlığında dirədöymə, çiling-ağac, beş daş oynadığı, çərşənbə günlərində papaq atdığı, yumurta döyüşdürdüy, tonqal çatdığı uşaqlıq yoldşlarının xatirələri yaddaşında həmişəlik həkk olunub.     

Məhz ona görə də Rafail müəllimin yaradıcılığının bir hissəsi həmin müqəddəs insanların, yerlərin, hadisələrin tərənnümünə həsr olunub. Həmin şeirləri oxuduqca həmin müqəddəsləri xatırlayırsan , onlara qayıdırsan. Və xatırlacıqa, düşündükcə  ruhun təzələnir, səndə nastolji hisslər oyadır, adamı o yerlərə qayıtmağa, o  anları yaşamaqa səsləyir:

       Niyyətimlə qoşalaşdım,

       Göy Türfəni öpdüm, keçdim.

        Ziyarət etdim dostları,

        Müşkülümnən ötdüm, keçdim,

        Keçdim müqəddəs dərəmi-

        Gah hücrəni, gah hərəmi.

        Yandı ürək köz-köz oldu,

        Xatirələr cüt göz oldu...

Rafail müəllimlə tez-tez ünsiyyətdə oluram və mənə elə gəlir ki, şeirlərini oxuyanda onu daha yaxından tanıyirsan, iç dünyasına, tər-təmiz, saf xarakteri, xeyirxah , mərhəm düşüncələri ilə  daha yaxından tanış olursan. Düşünürəm ki, onu oxuculara sevdirən də, elə bu xarakterdən, bu duyğulardan yaranan  şeirlərdir. Şeirləri sadədir, səmimidir, koloritlə, etnoqrafik nümunəlrə zəngindir. Oxucu ilə çox asanlıqla təmas –dil tapır. Oxucu demək istədiklərini onun şeirlərində tapır. Uzun illərdir Bakı şəhərində yaşamasına baxmayaraq, danışığını da ləhcəsini də dəyişməyib. Məncə dəyişməyə heç cəhd də eləməyib. Onunla görüşəndə , ünsiyyətdə olanda elə bil İncə dərəsindən dünən gəlib. Onunla ünsiyyətdə olanda  Qazağın, İncə dərəsinin ab-havasını, şirinliyini hiss edirsən.

           Sənsən andım, sənsən adım,

            Sanım ay Qazax, ay Qazax,

            Yüyrüyümdən bəri gələn,

            Sonum ay Qazax, ay Qazax!

            Məni də sal varağına,

            Bir küncünün qırağına.

            İncə adlı budağına,

            Qonum ay Qazax, ay Qazax!

                                                     ...     Səcdəgahım, Qibləm, Pirim,

Yönüm ay Qazax, ay Qazax!

Rafail İncəyurdun yaradıcılığının böyük hjissəsini ictimai məzmun kəsb edən şeirlər təşkil edir. Onu narahat edən problemlər təkcə ətrafında, onu əhatə edən mühitdə, aləmdə baş verən proseslər, haqsızlıqlar, ədalətsizliklər deyil, həm də dünyanı narahat edən problemlərdir. Bu problemləri qələmə almaq istəyi onun içindən baş qaldırır, kükrəyir  və sonra bu  hisslər şeirə çevrilir. 

 Şah Abbasın nağılından bu yana

 Hökmü olan ağlı kəmdən qorxuram.

 Bu dünyanın gedişatı bilinmir,

 Heç bilmirəm kiməm, kimdən qorxuram.

Yaşının müdrik çağına qədəm qoyan Rafail İncəyurd hesab edirəm ki, müdrik bir şair kimi bu gün dünənkindən daha məhsuldar fəaliyyət göstərir, daha məhsuldar yazıb-yaradır . Onun əsas mətbəəsi, yazı masası olan feysbook sosial şəbəkəsində demək olar ki, hər gün yeni şeiri ilə tanış olursan. Bu şeirləri mən müdrik yaşın müdrik şeirləri adlandırardım. Həmin şeirlərdin son vaxtlar yazdığı bir şeirindən nümunə gətirmək istədim:

           Tükənmirsə yaratmağın həvəsi,

           Duyulursa gələn yazın nəfəsi,

           Çağlayırsa sevgilərin zil səsi

           Dərdin səsi pəs deyilmi, İncəyurd?

           Ömür-gündü şeir-şeir sökülən,

           Susur, dinmir abırına bükülən…

           Qara geyib ağ kağıza tökülən

           Vaxtdan gələn his deyilmi, İncəyurd?

       Can deyilmi eşq əhlinə bəslənən?

        Ruh deyilml gecə-gündüz süslənən?

        …Nədir belə uzaqlarda səslənən?-

       Göydən gələn “SOS” deyilmi, İncəyurd?”

Rafail İncəyurdun poeziyasına oxuduqca, bu şeirlər sənə sanki dastan danışır. Ona görə də onun yaradıcılığından ətraflı yazmaq üçün  bir dastan yazmalısan. Bu isə gələcək tədqiqatçıların üzərinə düşür. Elə ona görə də ona olan azularımı onun öz duaları ilə tamamlayıram:

          Sevgi – körpü, sevgi – tağ,

          Sevgi – hörgü, sevgi – bağ…

          Hər sinndə nəsə quraq –

          Dilək gəlsin yaş üstə...

          …Tanrım, pozma gərdişi,

          Qoy bitirək hər işi

           Yaxınlaşan 70-i

           Hələ yazma daş üstə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

İyunun 21-də “Euronews” televiziyasında Bakı Ekspo Mərkəzində Bakı Enerji Həftəsi çərçivəsində keçirilən 29-cu Beynəlxalq Xəzər Neft və Qaz - “Caspian Oil&Gas” və 12-ci Xəzər Beynəlxalq Energetika və Yaşıl Enerji - “Caspian Power” sərgilərindən reportaj yayımlanıb.

AzərTAC xəbər verir ki, həmin reportajda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Euronews”a müsahibəsi də yer alıb.

İndi həmin müsahibənin tam variantını təqdim edirik.

Müxbir: Cənab Prezident, hər zaman Sizi burada görmək olduqca xoşdur. Bu gün Siz “Masdar” və Zati-aliləri Sultan Əhməd Əl-Cabir ilə çox mühüm xəbər verdiniz. Xahiş edirik, planlarınız barədə daha çox məlumat verərdiniz.

Prezident İlham Əliyev: Bəli, həqiqətən əla tədbirdir və o, əslində, bizim yaşıl gündəliyimizi nümayiş etdirir və eləcə də göstərir ki, Azərbaycan nəinki ənənəvi enerji mənbələrinə, o cümlədən bərpaolunan enerjiyə sərmayə yatıranlar üçün cəlbedicidir. “Masdar” bizim bərpaolunan enerji sahəsində strateji tərəfdaşımızdır. Ötən ilin oktyabrında biz 230 meqavatlıq ilk Günəş enerjisi stansiyasının açılışını etdik. Bu gün isə ümumi gücü 1 qiqavat olan üç Günəş və külək enerjisi stansiyalarının təməlqoyma mərasimini keçirdik. Bu, yalnız başlanğıcdır, çünki biz orta perspektivdə 10 qiqavata və 2030-cu ilədək 5 qiqavata qədər gücü əhatə edən bütün müqavilələri və anlaşma memorandumlarını icra etməyi planlaşdırırıq. Hədəfimiz belədir. Potensial var. Siz Günəşi, istəyimizi və o cümlədən küləyi görə bilərsiniz. Yaxşı sərmayə mühiti var. Bu, həqiqətən göstərir ki, ölkə ənənəvi enerjidən əldə etdiyi gəlirləri hazırda bərpaolunan enerjiyə yönəldir. COP29-a ev sahibliyi edəcək ölkə kimi yaşıl enerjiyə keçid prosesində öndə gedənlərdən olmaq bizim üzərimizə düşən öhdəlikdir.

Müxbir: Ənənəvi enerji sektorunun olması ilə yanaşı, yeni yaşıl bərpaolunan enerjiyə keçidə gəldikdə, çətinliklər hansılardır?

Prezident İlham Əliyev: Bilirsiniz, əslində, hər yeni iş qeyri-müəyyənliklərlə dolu olur. Lakin bizim böyük tərəfdaşlarımız var. Artıq qeyd etdim, “Masdar” strateji tərəfdaşdır. Həmçinin “ACWA Power” var. Daha sonra, BP sərmayədarlarımız sırasındadır və bizimlə işləməyi planlaşdıran digər ölkələrin bir çox şirkətləri var. Bir sözlə, biz neft və qaz sahəsində hər şeyi başdan-ayağa bilirik. Burada isə biz təzə başlayırıq. Çətinliklərə gəldikdə, bu, milli enerji şəbəkəsi ilə bağlıdır, çünki biz onu gücləndirməliyik ki, sərmayədarların verdiyi mümkün qədər çox enerjini qəbul edə bilsin. Digər çətinlik ötürülmə xətləri ilə bağlıdır, çünki bu halda biz öz qonşularımızla fəal çalışmalıyıq. Azərbaycanın özünə planlaşdırdığımız qədər bərpaolunan enerji lazım deyil və bu səbəbdən hədəfimiz ixracdır. Bərpaolunan enerjidən istifadəyə olduqca düşünülmüş yanaşma tətbiq edilməlidir ki, elektrik enerjisi maksimum istehsal olunsun və təbii qaza qənaət edilsin ki, o, əsasən indi Avropaya lazım olan qaydada nəql olunsun. Yalnız daxili gündəliyimizdən asılı olan və həll edilməli bir çox məsələlər, şübhə etmirəm ki, tam reallaşacaq. Lakin beynəlxalq tərəfdaşlıq tələb edən məsələləri biz tərəfdaşlarımızla həll etməliyik.

Müxbir: Bakı Enerji Həftəsində 37-dən artıq ölkədən gəlmiş 300-dən çox iştirakçının olması digər şirkətlərin bu işə sadiqliyini və bu konfransın nəyə görə enerji sektorunda qlobal liderliyi əks etdirdiyini göstərir. Elə deyilmi?

Prezident İlham Əliyev: Mən də belə düşünürəm. Tədbir artıq 30 ildir keçirilir. Birincisi, o, hələ 1994-cü ildə təşkil olunmuşdur. İkincisi, ölkələrin coğrafiyasına və şirkətlərin sayına baxsanız görərsiniz ki, iştirakçıların sayı artır. Heç də hər enerji tədbiri ABŞ Prezidentinin müraciəti şərəfinə nail olmur. Bu tədbirin bütün illəri belə olub və bu, əslində, onun unikal mahiyyətini və gücünü nümayiş etdirir. Düşünürəm ki, bütün bu amillər həmin tədbiri müxtəlif məsələləri həll edən, inkişaf yolunu göstərən, çox inkişaf etmiş və inklüziv platformaya çevirir. Birincisi, Xəzər Neft və Qaz Sərgisi oldu. Sonra biz qaz hasilatına başladıq. Tədbir artıq Xəzər Neft və Qaz Sərgisi və Konfransı adını aldı. Sonra biz bərpaolunan enerji sahəsində işə başladıq və tədbir fərqli sektorları əhatə edən Bakı Enerji Həftəsinə çevrildi. Siz qısa müddət ərzində bir ölkədə hər istiqamətdə - neft, təbii qaz və indi isə yaşıl enerji sahələrində uğurları görə bilərsiniz.

Müxbir: Yeri gəlmişkən, Siz xüsusi Sərəncamla bu ili “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan etdiniz. Elə deyilmi?

Prezident İlham Əliyev: Bəli, ev sahibliyi edən ölkə kimi bizim əsas məqsədlərimizdən biri birliyi və həmrəyliyi yaratmaqdır. Biz COP zamanı və ondan sonra sədrliyimizin davam edəcəyi dövrdə elə müsbət mühit qurmaq istəyirik ki, ölkələr və şirkətlər bir-biri ilə istəklə işləsin və qarşılıqlı iddiaları kənara qoysunlar, planetin qorunması ilə əlaqədar əsas gündəliyə diqqət yetirsinlər.

Müxbir: Cənab Prezident, hər zaman Sizi görməkdən məmnunuq.

Prezident İlham Əliyev: Çox sağ olun.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birlikdə təqdim etdikləri BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində sizlərə Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun və “Ulduz” jurnalının birgə keçirdikləri Xalq Yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi mkünasibətilə hekayə müsabiqəsinin mükafatçılarının hekayələri təqdim edilir.

3-CÜ YER

Xanbala MAHMUDOV

Mahmudov Xanbala Elçin oğlu (Xan Abdulla) 1994-cü ildə Gürcüstan Respublikasının Tbilisi şəhərində anadan olub. 2017-ci ildə BDU-nun hüquq fakültəsini bitirib. Hazırda "Teas Press" nəşriyyatının redaktorudur. 

YAZGÜLÜN NƏVƏSİ

Yataqxanada itikçilər yaşayırdılar – qaçqınlar, məcburi köçkünlər, dolanmaq üçün kənddən şəhərə gələnlər, kimsəsizlər... Yataqxananın məxsusi qoxusu vardı. Bu, səfalətin qoxusu idi; yüz addım uzaqda olsan belə, gəlib burnunu dalayır, ürəyini bulandırırdı. Buna rəğmən, yataqxananın qarşısından keçmək, kir tutmuş divarlara, uçuq-sökük eyvanlara, zivələrdən asılmış qara-qura paltarlara baxmaq xoşuma gəlirdi. Qışqırıqçı, hay-küyçü arvadlar bir-birlərini təhdid etməkdən, söyməkdən, saçlamaqdan, dişsiz, maymaq qocalar həyətdə domino, nərd oynamaqdan, burnufırtıqlı uşaqlar ağlayıb-zırıldamaqdan, burnuyelli gənclər binanın qarşısında küllənməkdən bezməzdilər. Ən çox pəncərələrə oğrun-oğrun baxmaqdan xoşlanırdım, qıraqdan bu bəxtsiz insanların həyatına tamaşa edirdim. Bəzi evlərin içi aydınca görünürdü – maykalı arıq bir kişi tosqun arvadını öpürdü, balaca bir uşaq iştahla çörək gəmirirdi, ana yeniyetmə oğlunu döyürdü...

Demək olar ki, yataqxanın bütün sakinləri qarabəniz idi. İkisindən başqa...

On beş yaşım təzəcə tamam olmuşdu. Yaşdaşlarım kimi bütün gün qadınlar barəsində düşünürdüm. Erotik filmlərə baxır, xoşuma gələn, gözüm tutan qızları fikirləşib yaşdaşlarım nə edirdisə, onu edirdim. Sakit, qaradinməz, adamayovuşmaz bir uşaq idim. Hansısa qızın dodağından öpmək, hətta əlindən tutmaq mənimçün əlçatmaz bir xəyal idi. Qızlarla dilxoşluq edən söhbətcil, qanışirin, yapışıqlı oğlanlara qibtə edirdim. Çirkin uşaq deyildim... Sadəcə, bəxtim gətirməmişdi, dovşandodaq doğulmuşdum... Dodağımın üstündə çəhrayı bir çapıq vardı. İndi də var, amma çox da bilinmir. Çünki bığ saxlayıram...

Günlərin bir günü tənəffüsdə sinif yoldaşım Həsəni yanlayıb müxtəsərcə dedim:

– Məni Yazgülün yanına apar. Pulum var.

Yazgül fahişə idi. Yataqxanada yaşayırdı. Onu bir neçə dəfə uzaqdan görmüşdüm. Yataqxananın iki sarışın sakinindən biri o idi. Həsən danışanda eşitmişdim, bilirdim ki, on manata görüşür. Anam mənə hər gün bir manat verirdi ki, məktəbdə acsam, nəsə alıb yeyim. On gün heç nə alıb yeməmişdim.

Həsən mənə baxıb rişxəndlə gülümsədi. Sinfin ən hərcayi uşağı idi. Qalın, pırpız qaşları vardı – sanki kimsə kiminsə saqqalını yolub alabaşına-külbaşına Həsənin qonur gözlərinin üstünə yapışdırmışdı. Həsən rişxəndlə gülümsəyəndə şeytana oxşayırdı. Düzdür, heç kəs şeytanın necə göründüyünü bilmir, amma Həsəni (daha doğrusu, rişxəndlə gülümsəyən Həsəni) şeytana oxşadanların sayı az olmadığı üçün bunu əminliklə yaza bilirəm.

– Deyəsən, qızmısan, – Həsən dedi. – Özün niyə getmirsən? Qorxursan?

Sözün düzü, qorxurdum. Daha doğrusu, utanırdım. Yazgüllə necə danışmalı olduğumu bilmirdim. Çünki heç vaxt heç kimlə belə bir sövdəyə girməmişdim. Bir az həyəcanlanan kimi dilim dolaşırdı, boğulurdum. Yazgülün yanında gülünc vəziyyətə düşmək, naşı kimi görünmək, pərt olmaq istəmirdim.

– Aparırsan, ya yox? – mən soruşdum.

– Yaxşı, dərsdən sonra gedərik, – Həsən cavab verdi.

Dərsdən sonra birlikdə yataqxanaya getdik. Mart ayı idi. Binanın həyətindəki ağaclar çiçəkləmiş, çiçəklərin xoş rayihəsi binanın üfunətinə qarışmışdı. Həyəcanlı idim. Ürəyimin guppultusunu eşidirdim. Qaçıb getmək, aradan çıxmaq istəsəm də, namusa boğulub gözləyirdim.

Yazgül birinci mərtəbədə yaşayırdı. Bloka girib qapıya yaxınlaşdıq. Həsən qapını döydü. Bir neçə dəqiqə sonra qapı açıldı, iyirmi-iyirmi beş yaşlı kürən bir oğlan mənzildən çıxdı və bizə salam verib getdi. Yazgül Həsəni tanıyıb gülümsədi:

– Xoş gəlmisiniz, – dedi. 

Mənim üzümə baxanda duruxdu, sanki özünü itirdi. Mən daha da həyəcanlandım. Elə güman etdim ki, qadının sir-sifətimdən xoşu gəlmədi.

– Xoş gördük, Yazgül, – Həsən əkəc-əkəc diləndi. – Necəsən? Nə var, nə yox? Dostum görüşmək istəyir. Siftəsidir.

Yazgülün otuz-otuz beş yaşı olardı, parlaq dərisi, nazik dodaqları, yaşıl gözləri, əyri və bəyaz dişləri, sısqa ayaqları, iri döşləri vardı. Qəhvəyi rəngli şort, pələngi köynək geyinmişdi.

– Yaxşıyam, şükür...

– Gör nə deyirəm... On beş manatımız var. Bəlkə, ikimiz də girək?

– Yaxşı... Keç içəri, iki dəqiqəyə gəlirəm.

Yazgül həyətə düşdü.

– Qapının ağzında gözlə, – Həsən dedi və bic-bic gülümsəyib içəri keçdi.

Yazgülün səsini eşitdim, kimisə haylayırdı: “Yaqut... Yaqut... Yaqut...” Üç-dörd dəqiqə sonra qayıtdı. Yanımdan keçib içəri girdi və qapını kilidlədi. Gözləməyə başladım...

Beş-altı yaşlı sarışın bir qız uşağı gəlib qapının dəstəyini burdu, kilidli olduğunu anlayıb geri çəkildi. Əlində sarısaç bir kukla vardı. Bu qızı bir neçə dəfə uzaqdan görmüşdüm. Amma dodağının üstündə çəhrayı rəngli, səliqəsiz bir çapıq olduğunu bilmirdim. Qıza ürəyim yandı. Mən heç olmasa bığ saxlaya bilərdim... Kuklasının da ağzı cırıq idi. Güman ki, hansısa uşaq ona sataşmaq üçün gəlinciyin ağzına mismar batırmışdı. Mənim özüm də belə zarafatlara, hənəklərə tez-tez məruz qalırdım. Bəlkə də, bunu qızın özü etmişdi, istəmişdi ki, kuklası özünə oxşasın...

– Sən Yazgülün qızısan? – ondan soruşdum.

– Hə, – deyə qız gülümsədi.

Yaşıl gözləri par-par parıldayırdı. Ağzında dişi yox idi. Bununla belə, gülümsəmək ona yaraşırdı. Allah bilir, kimin qızı idi. Yaşım çatsaydı, Yazgüllə beş-altı il qabaq görüşsəydim, elə bilərdim ki, mənim qızımdır. Çünki mənə çox oxşayırdı. Qızın başını sığallamaq, üzündən öpmək istədim. Lütf edirmiş kimi... Nədənsə belə güman etmişdim ki, indiyədək anasından başqa heç kim onu tumarlamayıb, üzündən öpməyib.

– Nə gözəl kuklan var, – deyə qızın saçını sığalladım, amma öpmədim, çiyrəndim. – Anan alıb?

– Hə, o mənim qızımdır, – uşaq sevincək dedi və kuklasını möhkəmcə qucaqladı.

Nitqi qüsurlu idi, sözləri düzgün tələffüz edə bilmirdi. “O mənim qızımdır” yox, “o əim ıdımdı” demişdi...

– Böyüyəndə nə olmaq istəyirsən? – vaxt keçirmək üçün soruşdum.

– Həkim... Anamı sağaltmaq istəyirəm... Başı ağrıyır tez-tez...

– Hə, mən də həkim olmaq istəyirəm. Ananı çox istəyirsən?

– Hə, hamıdan çox istəyirəm. O da məni hamıdan çox istəyir. Qızımı da hamıdan çox istəyirəm...

– Necə yəni? Ananı hamıdan çox istəyirsən, ya qızını? – deyə gülümsədim.

– İkisini də, – qız gülə-gülə dedi və qaçaraq həyətə düşdü.

Bir neçə dəqiqə sonra qapı açıldı. Həsən mənzildən çıxdı. Pörtmüşdü. Üzünə xoş bir təbəssüm qonmuş, yumru sifəti sanki daha da yumrulaşmışdı.

Əlini çiynimə qoyub dedi:

– Qorxma, keç içəri.

Deyəsən, həddən artıq həyəcanlı olduğumu anlamışdı.

İçəri keçdim. Mənzilin təmirinin, şəraitinin bizim evimizə bab olması məni əməllicə təəccübləndirdi. Dəhlizdə yaşıl bir ləyənlə qırmızı aftafa vardı. Yazgül otaqda siqaret çəkirdi.

– Keç əyləş. Çəkənsən? Götür birini.

Nəzakətlə imtina elədim və keçib divanda – televizorun qarşısında oturdum.

– Qızının adı Yaqutdur? – deyə soruşdum.

– Hə, gözləri yaşıldır deyə, adını Yaqut qoymuşam, – Yazgül məmnunluqla cavab verdi.

Onda yaqutun, əslində, qırmızı rəngdə qiymətli bir daş olduğunu mən də bilmirdim. Yazgül qızının adını “Zümrüd” qoymalı idi. 

Televizorda hansısa cizgi filmi göstərilirdi. Yazgül gözlərini televizora zilləmişdi, aramla siqaretini tüstülədirdi. Nəhayət, siqaretini külqabıya basdı. Ayağa qalxıb dəhlizə doğru addımladı. Ləyənin yanında dayanıb şortunu çıxardı və əyilib aftafadan su tökərək qasığını yaxşı-yaxşı yudu. Sonra birlikdə çarpayıya uzandıq...

Doğrusu, heç bir dəqiqə də çəkmədi. Qalxıb alt paltarımı, şalvarımı geyindim. Yazgülə on manat verdim və sağollaşıb mənzildən çıxdım. Həsən həyətdə idi.

– Sən də kişi oldun? – məni görüb irişərək dedi.

– Kişiliyi bununla ölçürsən?

– Yazgülün ləyəninə düşmüşdün? – deyə Həsən qəhqəhə çəkdi. – Elə bildim, düşüb boğulmusan. Niyə gec çıxdın?

– Gec çıxmadım. Mən on manat verdim, sən beş manat. Niyə məndən qabaq girdin?

– Kişi kimi düzünü de. Sənə milyon manat versələr, ləyəndəki sudan içərsən?

– Söhbəti fırlatma.

Doğrusu, əməllicə peşmanlamışdım. Hər şeyi başqa cür təsəvvür edirdim. Belə olacağını bilsəydim, nəinki on, heç beş manatımı da qıyıb verməzdim. On manata nə qədər kökə, şirni, qutab almaq olardı. İçəri birinci girməyin elə bir təfavütü yox idi. Sadəcə, Həsəni acılamaq istəyirdim. O yanımızda Yazgüldən şirin-şirin danışmasaydı, belə bir həvəsə düşməzdim.

– Əşi, birinci girsəydin, guya nə edəcəkdin? Bu gün bizdən qabaq, kim bilir, neçəsi girib.

­         – Sən girəndə tamam soyundu?

– Necə yəni?

– Koftasını da çıxardı? Döşlərini gördün?

– Hə, əlbəttə.

– Bəs niyə mənlə görüşəndə soyunmadı? Soruşdum ki, koftanı soyuna bilərsənmi. Dedi, yox.

– Mən haradan bilim? Ac tülküyə oxşayırsan. Yəqin, düşünüb ki, dişləyib qopardarsan.

– Görəsən, Yazgül bu yola necə düşüb?

– Sənin kimi yaramazlara görə.

– Çaşma. Allah haqqı, vurub ağzını dağıdaram.

– Yaxşı, incimə. Bir dəfə soruşmuşdum, yetimxanada böyüdüyünü demişdi. Sonrası da məlumdur... 

Deyişə-deyişə məktəbə qayıtdıq, çantalarımızı sinifdən götürüb evə getdik. Eyni binada yaşayırdıq...

Gələn il Yazgülün qızı Yaqut məktəbə başladı. Görəndə salam verirdim, başını sığallayırdım. Məhzun-məhzun salamımı alırdı. Deyəsən, ona salam verməyimi, başını tumarlamağımı istəmirdi. Həmişə sıranın ən axırında dururdu. Mən də vaxtilə sıranın ən arxasında dururdum, hamının gözündən oğurlanmağa çalışırdım. Deyəsən, onun da sinif yoldaşları ilə arası yaxşı deyildi. Gözləri əvvəlki kimi parıldamırdı. Özü boyda çantası vardı. Əyin-başı həmişə səliqəli olurdu.

Aradabir zarafatla ondan soruşurdum:

– Qızın necədir, Yaqut?

Üzünü turşudub cavab verirdi:

– Yaxşıdır.

Yaqutun şəklini şərəf lövhəsinə vurmuşdular. Şərəf lövhəsinə əlaçı şagirdlərin şəklini vururdular. Nədənsə şəkildə dodağındakı çapığı silmişdilər. Yaqutun təhrif olunmuş şəkilləri cəmi iki il şərəf lövhəsini bəzədi. Uzun illər bəzəyə bilərdi, amma olmadı...

O məşum hadisənin üstündən  on beş il keçib. Mən həkiməm. Şəhər xəstəxanasında işləyirəm. Aradabir Çexov kimi hekayələr yazıram... Ailəm, arvad-uşağım var. Şəhərin küçələrində Yazgülü tez-tez görürəm. Bütün günü veyil-veyil gəzir. Cındırından cin ürkür. Öz-özünə danışır, qışqırıb-bağırır, kimisə söyür... Yay-qış boynuna şərf dolayır... Yaqutun ağzıyarıq kuklası həmişə qucağında olur... Yataqxananı uçurub yerində çoxmərtəbəli, qəşəng bir bina tikiblər. Həmin məşum hadisədən altı ay sonra dağıtdılar yataqxananı...

Bir nəfər Yazgülün boğazını kəsmiş, qızını boğub öldürmüşdü... Xoşbəxtlikdən, Yazgül sağ qalmış, qatilin kim olduğunu polislərə deyə bilmişdi. Qatil Yazgülün qonşusu idi. Sərxoş halda gəlib onunla görüşmüş, sonra pulu olmadığını bildirmişdi. Yazgül hay-kül qaldıranda kişi öz bıçağı ilə onun boğazını kəsmişdi. Evdən çıxanda Yaqutun qapının ağzında durduğunu görmüş, talesiz qızcığazı içəri çağırıb kandardaca boğazlamışdı... Ələ keçməmək üçün... 

Yaqut indi yoxdur... Nə vaxtsa Yazgül də olmayacaq... Günlərin bir günü haradasa soyuqdan donacaq, acından öləcək, ürəyi partlayacaq, beyninə qan sızacaq, ya da maşın vuracaq onu... Yaqutun ağzıyarıq gəlinciyi hansısa zibilxanada yandırılanda iki öksüz başdaşından savayı bu dünyada Yazgülün və onun qızının izi, nişanəsi qalmayacaq...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Ulduz” jurnalı ilə birgə QƏRBİ AZƏRBAYCANA QAYIDIŞA TÖHFƏ layihəsini təqdim edir. Bu gün sizlər üçün kimya üzrə fəlsəfə doktoru Nazir Əhmədlinin məqaləsi təqdim ediləcək.

Nazir ƏMMƏDLİ

OĞURLANMIŞ ATA YURDU – QƏRBİ AZƏRBAYCAN

XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin vilayətlərindən biri də  mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan vilayəti idi və o, 4 bəylərbəyliyinə bölünürdü: Təbriz bəylərbəyliyi, Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyi, mərkəzi  İrəvan şəhəri olan Çuxursəd bəylərbəyliyi və Şirvan bəylərbəyliyi. Nadir şahın 1747-ci ildə sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra bu dörd bəylərbəyliyin ərazisində 20-yə yaxın xanlıq və sultanlıq meydana çıxdı. İran coğrafiyasında uzun sürən daxili iğtişaşlar, taxt-tac qovğaları mərkəzi hakimiyyəti zəiflətdiyinə görə mərkəzdənqaçma qüvvələri güclənmiş, periferiyalardakı ərazilər nəzarətdən çıxmışdı. Ağaməhəmməd xanın əsasını qoyduğu Qacarlar dövləti möhkəmlənənə qədər keçən 50 ilə yaxın bir dövrdə həmin xanlıqlar və sultanlıqlar arasında şiddətli ara müharibələri fasiləsiz olaraq davam etmiş, xeyli insan tələf olmuş, ticarət və iqtisadiyyat tənəzzülə uğramışdı. Bu dövrü "hamının hamıya qarşı vuruşduğu" dövr kimi də qiymətləndirmək olar. Çoxdan bəri Cənubi Qafqaza göz dikən təcavüzkar Rusiya imperiyası uyğun zamanın gəldiyini görüb  1801-ci ildə tərkibindəki Qazax, Borçalı və Şəmşəddil sultanlıqları ilə birlikdə Gürcüstanı ilhaq etdi, 1804-cü ildə isə Qacarlar dövlətinə qarşı müharibəyə başladı. Keçmiş Şirvan və Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliklərinin yerində meydana çıxan bütün xanlıqlar və sultanlıqlar Gülüstan müqaviləsi (1813) ilə Rusiyaya   ilhaq edildi.  Sərdar Hüseynqulu xan Qacarın idarə etdiyi İrəvan xanlığı hələ dirənməkdə davam edirdi. İrəvanı tutmaq üçün Rusiya iki dəfə – 1804-cü və 1808-ci illərdə cəhd etmiş, amma istəyinə nail ola bilməmişdi.  Rusların bütün şirnikləndirici təkliflərinə, vədlərinə uymayan yeganə xan Sərdar Hüseynqulu xan idi.

"Ağacı qurd içindən yeyər", – deyiblər. Satqınlığına görə Ağaməhəmməd xanın 1797-ci ildə dünya işığından məhrum etdiyi naxçıvanlı Kəlbəli xan, onun  öümündən sonra oğlanları Ehsan xan, Nəzərəli xan, Şeyxəli bəy, Vedibasarda isə Aslan Sultan Şadlinski rus işğalına kömək etmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər.

1827-ci ilin yazında  imperator I Nikolay qraf Paskeviçi İrəvanı tutmaq üçün göndərdi. General Paskeviç görkəmli sərkərdə olmaqdan başqa, həm də mahir diplomat idi, satqınları tapmağı və onların xidmətindən yararlanmağı bacarırdı. İki ay ərzində İrəvan qalasını tutmağa nail olmadıqdan sonra üzünü Naxçıvana çevirdi. Ehsan xan onu gözləyirdi. Ehsan xan guya müdafiəçisi olduğu möhkəm Abbasabad qalasında Qacarlara qarşı qiyam qaldırıb qalanı ruslara təslim etdi. Paskeviç Naxçıvanda möhkəmləndikdən, kifayət qədər taxıl və ərzaq əldə  etdikdən sonra yenidən üzünü İrəvan qalasına çevirdi və dörd aylıq gərgin döyüşlərdən sonra oktyabrın 1-də İrəvanı tutdu. Xəbəri Riqada alan İmperator I Nikolay 3 günlük bayram elan etdi. Bu, İrəvanın Rusiya imperiyası üçün nə qədər böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərirdi.

Qraf Paskeviç 1827-ci ilin iyununda öz hökumətinə yazdığı məktubda bildirirdi ki, bu böyük ölkədə Aslan Sultan Şadlinskidən başqa bizə kömək edən yoxdur. Məktubdan məlum olur ki, o, kəndxudaları rusların tərəfinə çəkmiş, Paskeviçin ordusunu aclıqdan xilas etmişdi.

Qacar hökmdarı Fətəli şahın oğlu, Azərbaycan valisi, vəliəhd, bacarıqlı sərkərdə Abbas Mirzə bu məğlubiyyətlə heç cür barışmaq istəmir və müqaviməti davam etdirirdi. Lakin cənubdakı xəyanətkarların köməyi ilə bir-birinin ardınca Xoy, Salmas, Urmiya, Ərdəbil, Təbriz itirildikdən sonra 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçay müqaviləsini imzalamağa məcbur oldu, bu müqavilə ilə Azərbaycan türklərinin Arazın şimalındakı son qalası İrəvan və Naxçıvan xanlıqları da Rusiyaya ilhaq edildi. Qacarlar dövləti o dövr üçün misli görünməmiş miqdarda – gümüş pulla 20 milyon rubl təzminat da ödədi. Danışıqlarda Rusiyanı təmsil edən məşhur yazıçı-diplomat (həm də Psakeviçin qohumu) A.Qriboyedov aşkar həyasızlıqla Abbas Mirzəyə demişdi: ona görə sizdən bu qədər pul tələb edirik ki, bir daha müharibə aparmağa gücünüz çatmasın. Təzminat ödənilməyəcəyi halda, ruslar Təbrizi və Cənubi Azərbaycanda tutduqları digər əraziləri tərk etməyəcəklərini bildirirdilər.

Dərd şahzadə Abbas Mirzəni yıxdı, çox keçmədən, 1833-cü ildə vərəmləyib öldü.

İrəvan xanlığının süqut etməsi ermənilərin də çoxəsrlik arzusu idi və erməni keşiş Nerses Ehsan xan və Aslan Sultan Şadlinski kimi bunun üçün Paskeviçə əlindən gələn köməyi etdi. Nəticədə ermənilər torpaq qazandı, Azərbaycan türkləri isə öz ata yurdlarını itirdilər.

Türkmənçay müqaviləsinin imzalan-masından 40 gün sonra, Novruz bayramı günündə imperator I Nikolayın fərmanı ilə  İrəvan və Naxçıvan xanlıqların ləğv edilərək onların yerində Erməni vilayəti deyilən yeni qurum yaradıldı, xanlıqların yerində yaradılan İrəvan və Naxçıvan əyalətləri Erməni vilayətinin tərkibinə daxil edildi. Və qonşuluqdakı xarici ölkələr-İran və Türkiyədən İrəvan və Naxçıvan əyalətlərinə erməni axını başlandı. Müharibədə ölənləri və ölkədən qaçanları, işğalçıların hakimiyyəti altında yaşamaq istəməyənləri nəzərə almasaq belə, işğaldan qabaq İrəvan xanlığında 9.139 oturaq (26.625 kişi, 23.250 qadın qadın, cəmi 49.825 nəfər), 1.344 elat ailəsi (3.885 kişi, 3.604 qadın, cəmi 7.489 nəfər), cəmi 10.483 müsəlman ailəsi, 30.510 kişi, 26.854 qadın, cəmi 57.364 müsəlman, 3.498 erməni ailəsi, 10.450 kişi, 9.623 qadın, cəmi 20.073 nəfər erməni yaşayırdı.

Yuxarıdakı rəqəmlərdən görünür ki,  müharibədə həlak olanları, müharibədən sonra İrana və Türkiyəyə gedən Azərbaycan türklərini nəzərə almasaq belə, Rusiya işğalından əvvəl İrəvan xanlığı əhalisinin 74 %-i türk müsəlman, cəmi 26 %-i erməni idi.Ölənləri və qaçanları da nəzərə alsaq, əhalinin ən azı 80 %-i müsəlman-türklər olmuşdur.

 İşğaldan dərhal sonra, 1828-ci ildə təkcə Göyçə mahalını Nağı xanın başçılığı altında 900 qarapapaq ailəsi, yəni mahal əhalisinin yarısı tərk etmiş, Göyçə mahalında 999 müsəlman ailəsi qalmışdı. Zəngibasar mahalının köklü sakinləri olan uluxanlı tayfasının da çoxu işğalçıların hakimiyyəti altında yaşamaq istəməyib İrana və Türkiyəyə getmişdilər.

İşğaldan sonra vəziyyət kökündən dəyişdi. İşğala qədər cəmi 15 yerli erməni ailəsinin yaşadığı Göyçə mahalına 1829-cu ildə Türkiyənin Bəyazid paşalığından 1.485 erməni ailəsi köçürdülər və ermənilər sayca türkləri üstələdi. İrəvan xanlığının digər 14 mahalında və İrəvan şəhərinin özündə də vəziyyət eyni idi. İşğaldan sonra elatların da yarıdan çoxu xanlığın ərazisini tərk etmişdi.

1828-ci ilin mart ayından başlayaraq cəmi bir neçə ayın ərzində İrəvan əyalətinə İrandan 4.559 ailə (cəmi 23.568 nəfər), Türkiyədən 3.6.74 ailə (cəmi 21.639 nəfər) erməni köçürüldü  və onların sayı 20.073 nəfərdən 65.280-ə çataraq müsəlmanların sayını (57.364 ) keçdi.

Türkmənçay müqaviləsinin mürəkkəbi qurumamış ermənilərin keçmiş İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarınn ərazilərinə  köçürülməsi Rusiya imperatoru  Pyotrun yüz il əvvəlki vəsiyyətlərinə tamamilə uyğun idi. Pyotr 1722-ci ildə Bakını, Dərbəndi, Gilanı, Rəşti tutan Rusiya qoşunlarının komandanı general-leytenant Matyuşkinə yazırdı ki, tutduğumuz ərazilərdə möhkəmlənməyimiz üçün özləri də hiss etmədən müsəlmanların sayını azaldıb xristianları çoxaldın, xristianların içərisində isə ermənilərə üstünlük verin. Rus generalları belə də etmiş, erməniləri adı çəkilən ərazilərə köçürmüşdülər. İlk ermənilər də Bakıda o vaxt yerləşdirilmişdi. I Nikolay da, Paskeviç də  Türkmənçay müqaviləsindən sonra öz sələflərinin strateji planlarını həyata keçirirdilər.

Yuxarıdakı  məlumatlar kameral təsvirlərin ilk dəfə tərtib edildiyi 1831-ci ilə aiddir. Köçürülmə prosesi sonrakı illərdə də intensiv şəkildə  davam etdirildi. Türkiyədən köçürülən ermənilərin axını 1853-1856-cı və 1877-1878-ci illərdəki rus-türk müharibələri zamanı, eləcə də 1894 və 1896-cı illərdə xüsusilə gücləndi. Rus alimi N.Şavrov 1913-cü ildə yazırdı ki, hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1.300.000 erməninin 1 milyonunu bu ərazilərə biz gətirmişik. Bu, bütün erməni əhalisinin 77 %-i demək idi!

1828-ci ilin martında İrandan gətirilən ermənilərin hamısını İrəvan və Naxçıvan əyalətlərində yerləşdirmək mümkün olmadığına görə rus hökuməti 1.300 ailəni Qarabağda, indiki Ağdərə rayonunda yerləşdirmişdi.

1918-ci il may ayının sonlarında Cənubi Qafqazda türklər, gürcülər və ermənilər öz dövlət müstəqilliyini elan etdikdən çox keçməmiş onların arasında torpaq mübahisələri və bunun məntiqi davamı olaraq qanlı toqquşmalar başlandı. Bu hadisələr zamanı Ermənistan daha əlverişli vəziyyətdə idi. Azərbaycan hələ ordu  yaratmağa macal tapmadığı bir vaxtda vaxtilə Osmanlı ordusunda xidmət etmiş quldur Andranik çoxminlik nizami ordu ilə Ermənistan hökumətinin yardımına gələrək 1918-ci ilin yayında Naxçıvanda, Dərələyəzdə, Zəngəzurda, Qarabağın digər ərazilərində və başqa yerlərdə kütləvi qırğınlar törətdi, ölən öldü, sağ qalanlar da baş götürüb qaçmağa məcbur oldu. Minlərlə digər ailələr kimi, Azərbaycan Respublikasının prezidentləri H.Əliyev və Ə.Elçibəyin, Xalq şairi M.Arazın ailələri də 1918-ci ildə Andranikin Zəngəzurda törətdiyi qırğınlar zamanı  labüd ölümdən xilas olmaq üçün Zəngəzurdan Naxçıvana pənah gətirdilər.  Azərbaycan türklərinin bu qeyri-bərabər döyüşlərdə göstərdikləri ağlasığmaz qəhrəmanlıqlar nəticəsində gənc respublikamız davam gətirə bildi! 1918-ci ilin mart-iyul aylarında ermənilər Bakıda, Şamaxıda, Qubada və başqa yerlərdə də kütləvi qırğınlar törətmişdilər.

1918-ci il may ayının 28-də müstəqilliyini elan etmiş Ermənistan Respublikası ermənilərin 1500 ildən sonra yaratdıqları ilk dövləti  idi. Tarixi Azərbaycan  torpaqlarında qurulan bu dövlətin ərazisi cəmi 9 min kv. km idi. Bu dövlət işğalçılıq üsulu ilə  ərazisini 29,8 min kv. km-ə çatdıra bildi. Bu işdə rus bolşevik hökuməti də onlara kömək etdi. Bolşeviklər Ermənistanı da sovetləşdirməyə hazırlaşdıqlarına görə ermənilərin rəğbətini qazanmaq üçün Azərbaycan torpaqlarının böyük bir qismini, o cümlədən Zəngəzurun yarıdan çoxunu Ermənistana verdilər. Əhalisinin əksəriyyəti türk-müsəlman olan Dərələyəz və Göyçə mahallarının taleyi də bu cür oldu. 1829-ci ilə qədər cəmi 15 erməni ailəsinin yaşadığı Göyçə və cəmi 58 erməni ailəsinin yaşadığı Dərələyəz mahalları  90 ildən sonra Ermənistan Respublikasına hədiyyə edildi. Həmin vaxt Ermənistana birləşdirilən Göyçə mahalının türklər yaşayan şimal-şərq hissəsinin və Dərələyəz mahalı əhalisinin böyük əksəriyyəti yenə də türk-müsəlman idi.

Beləliklə, indiki Ermənistan Respublikası 1828-ci iə qədər mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan vilayətinin   bir hissəsi, Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan türklərindən oğurlanan qərb hissəsidir, başqa sözlə, Qərbi Azərbaycandır!

Erməni alimi S.Badalyan yazır ki, Sovet Emənistanı (Qərbi Azərbaycan-N.Ə.) Cənubi Qafqazın aşağıdakı ərazilərindən təşkil edilmişdir:

1)İrəvan quberniyasının 71,2 %-i, o cümlədən qəzalar üzrə:

2)İrəvan qəzasının 90,4 %- i və İrəvan şəhəri;

3)Aleksandropol şəhəri və Aleksandropol qəzasının 100 %-i;

4)Novobəyazid şəhəri və Novobəyazid qəzasının 100 %-i;

5)Eçmiadzin qəzasının 100 %-i;

6)Şərur-Dərələyəz qəzasına daxil olan Dərələyəz nahiyəsinin 100 %-i;

7)Naxçıvan qəzasının 5,4 %-i (Meğri rayonuna verilmiş Karçevan kəndlər icması və Mikoyan (Paşalı) rayonuna verilmiş Digin-Almalı kəndlər icması);

8)Yelizavetpol quberniyası Zəngəzur qəzasının 59,%-i: o cümlədən I polis sahəsi bütövlükdə;II polis sahəsindən Əliqulu, Geranzur, Gorus, Dığ, Xoznavar və Xınzirək kəndlər icmaları; III polis sahəsindən Arsevanik, Oxtar, Ucanis və Xələc kənd icmaları; IV polis sahəsindən Aldərə, Astazur, Vartanizur, Güdgüm, Kavart, Girətağ, Lehvaz. Meğri, Nüvədi, Oxçu və Şıxavuz kənd icmaları;

9)Yelizavetpol quberniyası, Qazax qəzasının 44,5-i (Qazax qəzası 1867-ci ildə Qazax və Şəmşəddil nahiyələrinin ərazisində yaradılmışdır);

10)Tiflis quberniyası Borçalı qəzasının 33,5 %-i; o cümlədən Borçalı nahiyəsinin Körpülü, Şınıx və Çoçkan kənd icmaları;

11)3 kiçik kənd istisna olmaqla bütün Loru nahiyəsi;

12)Qars vilayəti, Qars dairəsinin 14,7 %-i; o cümlədən Ağbaba nahiyəsi bütövlükdə, Şörəyel nahiyəsindən Qaraməmməd, Molla Muğan kəndlər icmaları və Baş Şörəyel kənd icmasından Aralıq kəndi;

Qərbi Azərbaycanın Rusiya imperiyasına birləşdirildiyi vaxtdan da onun faciəli günləri başladı. İşğaldan əvvəl bu ərazidə yaşayan əhalinin 80 %-i türk və 20 %-i erməni olduğu halda, XIX əsrin sonunda,  yəni 70 ildən sonra intensiv erməniləşdirmə siyasətinin nəticəsində 1897-ci ildə Qərbi Azərbaycanda ermənilərin sayı artıq 64 %-ə çatdırılmışdı. 

Əgər bu vaxta qədər demoqrafik vəziyyət nisbətən dinc yolla idarə edilirdisə, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bölgənin türk müsəlman əhalisi silahlı təcavüzə məruz qalmağa və sıxışdırılmağa başlandı. Bu baxımdan, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1918-ci il hadisələri öz amansızlığı və fəlakətləri ilə xüsusilə fərqlənirdi. Ədalət naminə demək lazımdır ki, Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyəti möhkəmləndikdən sonra etnik münaqişələrin qarşısı alındı və Qərbi Azərbaycandan qaçqın düşənlərin bir hissəsi geriyə, ata yurdlarına dönə bildilər. Lakin 1948-ci ildə onları yeni sınaq gözləyirdi: Sovet İttifaqının rəhbərlərindən biri, Siyasi Büro üzvü A.Mikoyanın məkrli siyasəti ilə Livandan, Suriyadan və başqa ölkələrdən gələn erməniləri yerləşdirmək üçün qərbi azərbaycanlıları adət etmədikləri iqlim şəraiti olan Kür-Araz ovalığına köçürtdülər, onların bir çoxu xəstəliklərdən tələf oldu. İ.Stalinin 1953-cü ildə ölümündən sonra onların bir hissəsi geri qayıtsa da, ermənilərin düşünülmüş şəkildə həyata keçirdiyi siyasət nəticəsində azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan köçü qarşısıalınmaz prosesə dönmüşdü. Azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə erməni dili tədris edilmədiyinə görə azərbaycanlıların yalnız bir qismi erməni dilini məişət səviyyəsində bilirdilər. Ona görə də Azərbaycanın müxtəlif ali məktəblərini bitirən azərbaycanlılar geri döndükdə iş tapa bilməyəcəklərinə görə Azərbaycanda qalmağa məcbur idilər. Yalnız kəndlərdəki Azərbaycan məktəblərində müəyyən miqdarda müəllimlər və kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin bir qismi işlə təmin oluna bilirdilər. 1980-ci illərdə apardığımız hesablamaya görə, Əzizbəyov rayonunun Gabud kəndindən məcburi köçənlərin sayı təxminən kənddə yaşayanların sayına yaxın idi. Onlar da 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağ ətrafında erməni separatçılarının başladığı iğtişaşlar, deportasiya nəticəsində öz vətənlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldılar və Qərbi Azərbaycan türksüz qaldı. Həmin hadisələr zamanı xeyli insan itkisi də oldu.

Qərbi azərbaycanlılar inteqrasiya olduqları Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni, təsərrüfüt strukturlarında olduğu kimi, Azərbaycan torpaqlarının erməni faşistlərindən müdafiə və azad edilməsində də bütün azərbaycanlılar kimi fəal iştirak etdilər, onların arasında Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adını alan, vətənin azadlığı uğrunda canından keçən, yaralanan, vətənin yüksək döyüş mükafatlarını alan  xeyli qərbi azərbaycanlı var.

2020-ci ildə 44 günlük müharibə və 2023-cü ildə 1 günlük antiterror əməliyyatı nəticəsində 35 illik Qarabağ müharibəsi Azərbaycan türklərinin tarixi qələbəsi ilə başa çatdı. Bütün dünya azərbaycanlılarının həll etməli olduqları  Qərbi Azərbaycan problemi isə hələ də qalır.

Rus havadarlarının köməyi ilə ermənilərin oğurladığı Ata yurdu – Qərbi Azərbaycan məsələsi öz həllini gözləyir!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2024)