“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Nazilə Gültacın hekayələrinin təqdimini davam  edir. İkinci oxuyacağınınz hekayə “Murad futbola baxırdı” adlanır.

MU­RAD FUT­BO­LA BA­XIR­DI

Vəs­sa­lam! Hər şey bu­ra qə­dər­miş. Pal-pal­ta­rı­nı çan­ta­sı­na yı­ğıb dəh­liz­də­ki do­la­bın ya­nı­na qoy­du. İnam­sız­lıq onu yor­muş­du. Son za­man­lar bü­tün bəd­bəxt­lik­lə­rin inam­sız­lı­ğa bağ­lı ol­du­ğu­nu yə­qin­ləş­dir­miş, bil­di­yi, gör­dü­yü hə­qi­qə­ti kim­lə­rə­sə inandı­ra bil­mə­di­yi üçün za­man keç­dik­cə, özü də ­baş­qa­la­rı­na qar­şı ina­mı­nı itir­mə­yə başla­mış­dı. Və əs­lin­də, inan­ma­ma­ğın fa­ciə­si­ni bil­di­yi üçün bu il­lər ər­zin­də çox şeylə­rə göz yum­muş­du. Son vaxt­lar əri­nə qar­şı için­də bir şüb­hə­baş qal­dır­mış­dı. Ərinin bə­zən evə gec gəl­mə­si, qay­ğı­lı və so­yuq rəf­ta­rı qəl­bi­nə köl­gə sa­lır­dı Mə­di­nə­nin. Nə il­lah edir­di­sə, şüb­hə­lə­ri ­ba­şın­dan çı­xa­ra bil­mir, özü­nü dan­la­yır, için­də­ki na­ra­hat­lı­ğı boğ­ma­ğa ça­lı­şır­dı.

Mu­ra­da olan inam­sız­lı­ğı­nın sə­bə­bi­ni ilk vaxt­lar özün­də­ ax­tar­ma­ğa baş­la­dı. Bəl­kə də, bun­lar uşaq­lıq il­lə­rin­də baş ve­rən­lər­lə bağ­lıy­dı. Hər­dən nə­in­ki sə­si­ni, ət­ri­ni də du­yur­du xa­ti­rə­lə­rin, his­si, duy­ğu­su o qo­xu­ya bə­lə­nir­di. Za­ma­nın xəl­bi­rin­dən ke­çən bə­zi xa­ti­rə­lər ili­şib qal­mış­dı yad­da­şın­da, keç­mə­yən­lər isə qəl­bi­nin də­rin­li­yi­nə gö­mül­müş­dü.

Yed­di-sək­kiz ya­şı olar­dı, əmi­si Ru­si­ya­dan öz qı­zı­na bir cüt­ qə­şəng əl­cək al­mış­dı. Ma­vi rəng­li əl­cək­lər­ Mə­di­nə­nin də xo­şu­na gəl­miş­di. Əmi­si­gil­lə on­la­rın evi­ni bir çə­pər ayı­rır­dı.

Qar­lı gün­lə­rin bi­rin­də əmi­si­qı­zı əl­cək­lə­ri­ni ta­xıb,hə­yət­də qar­dan dov­şan, şax­ta­ba­ba dü­zəlt­di, son­ra on­la­ra gə­lən­də əl­cək­lə­ri­ni unu­dub get­di. Mə­di­nə dər­hal əl­cək­lə­ri əli­nə ke­çir­di. Əlin­də əl­cək se­vi­nə-se­vi­nə ev­də gə­zi­şir, əl­cə­yin yum­şaq tük­lə­ri­ni, il­mə­lə­ri­ni sı­ğal­la­yır­dı. Son­ra on­la­rı çı­xa­rıb dö­şə­yin al­tı­na qoy­du ki, heç ol­ma­sa bir ge­cə onun ya­nın­da qal­sın əl­cək­lər.

Sə­hə­rin gö­zü açı­lar-açıl­maz əmi­si ar­va­dı qa­ra­nə­fəs gəl­di ki, bəs qı­zın əl­cə­yi itib, har­da­sa qo­yub, ağ­la­yıb özü­nü öl­dü­rür.

Mə­di­nə tez əl­cək­lə­ri dö­şə­yin al­tın­dan çı­xa­rıb əmi­si ar­va­dı­na ver­di: “Ax­şam biz­də unu­dub, mən də sax­la­dım ki, it­mə­sin”. Ar­vad bərk qə­zəb­lən­mış­dı: “Ni­yə oğur­la­mı­sa­n?!!”

Onun qı­na­ğın­dan qız­cı­ğaz çox pərt ol­muş, əmi­si ar­va­dı­nı öz sö­zü­nə heç cür inan­dı­ra bil­mə­di­yi üçün ağ­la­mış­dı. Əmi­sin­dən də ilk də­fə on­da qı­rıl­dı. Ürə­yin­də de­di­ ki, nə olar­dı, mə­nə də alay­dı... Da­ha nə­lər ol­muş­du, ya­dın­da de­yil. Ana­sınn vur­du­ğu şil­lə­nin ye­ri ağ­rı­yır­dı hə­lə də qəl­bin­də. Ürə­yin­də əmi­si və ə­mi­si ar­va­dıy­la heç vaxt ba­rış­ma­dı.

Bu ha­di­sə­nin acı tə­si­ri o­nu uzun müd­dət tərk et­mə­yə­rək, ada­ma­yo­vuş­maz elə­miş­di. Da­ha nə əmi­si­gi­lə ge­dir, nə də əmi­si qı­zıy­la ev­cik-ev­cik oy­na­yır­dı. İl­lər keç­sə də, əmi­si­gil­lə onun ara­sın­da­kı so­yuq­luq isin­mə­miş­di. Uşaq­lıq dün­ya­sı­na elə bil ra­ket at­mış­dın, nə­lər­sə sın­mış, da­ğıl­mış­dı. O, əmi­si ilə ata­sı­nı mü­qa­yi­sə elə­yir, öz ka­sıb ata­sı­nın ne­cə sə­xa­vət­li ol­du­ğu­nu yax­şı gö­rür­dü. Çün­ki ata­sı kon­fet alan­da be­lə bö­lüb qar­da­şı uşaq­la­rı­na da ve­rir­di. Am­ma əmi­si elə de­yil­di. Bü­tün bun­lar onun uşaq dün­ya­sı­nı ya­ra­la­yır­dı.

Za­man keç­dik­cə gö­züy­lə gör­dük­lə­ri­ni qəl­bi­ni­n ay­na­sı­na tut­ma­ğı öy­rən­di Mə­di­nə. Bir də bax­dı ki, qəl­bi­nin  ay­na­sın­da çir­kin ürək­lər da­ha ay­dın gö­rün­mə­yə baş­la­yıb. Am­ma heç vaxt haq­lı ol­du­ğu­nu is­bat­la­ya bil­mə­di. Bu­nun üçün də­ri­dən-qa­bıq­dan çıx­ma­ğa da cəhd et­mə­di heç.

Bir də­fə yay­da ana­sı on­la­rı dağ kən­din­də ya­şa­yan qo­hum­la­rı­gi­lə apar­mış­dı. Qo­hu­mu­nun qı­zı Rə­na sö­zə bax­ma­yan və ya­lan­çı idi. Mə­di­nə­ni da­im ağıl­lı bir qız ki­mi tə­rif­lə­yir, ona nü­mu­nə gös­tə­rir­di­lər. Rə­na pa­xıl­lıq­dan yo­la get­mir­di onun­la. On­dan gen gə­zən Mə­di­nə öz alə­mi­nə da­lıb, hə­yət­də qa­ra kö­mür­lə rəsm­lər çək­mə­yə baş­la­mış­dı. Gül­lə­ri, bir də quş­la­rı çək­mə­yi çox se­vir­di. Bir gün ba­şı rəsm çək­mə­yə ne­cə qa­rış­mış­dı­sa, evin­də qal­dı­ğı qo­hu­mu­nun ya­xın­laş­dı­ğı­nı duy­ma­mış­dı. Qə­fil­dən qa­dı­n o­nun ya­xa­sın­dan dar­ta­raq, yu­xa­rı qal­dır­mış və üzü­nə tü­pür­müş­dü: “Biz də bu­na ağıl­lı de­yi­rik, o nə şə­kil­lər­di di­va­ra çək­mi­sə­n?”

Ça­şıb qa­lan qız­cı­ğa­z ağ­la­mış­dı, elə bil­miş­di, gül şə­kil­lə­riy­lə di­va­rı kor­la­dı­ğı üçün dan­la­nır. Qa­dın onu dar­ta-dar­ta evin ar­xa­sı­na gə­tir­mişdi. Evin ar­xa di­va­rı­na öpü­şən qız-oğ­lan rəs­mi ­çə­kil­miş­di. Bu­nun Mə­di­nə­nin işi ol­du­ğu­nu söy­lə­yib­miş qo­hu­mu­nun qı­zı. Ye­nə də inan­dı­ra blmə­di ki, bu mə­nim işim de­yil. Axı kö­mür onun əlin­də idi. Göz yaş­la­rı­na bo­ğu­lan­ Mə­di­nə­nin göz­lə­ri bir­dən  Rə­na­ya sa­taş­dı. Qız bic-bic gü­lür­dü. Mə­di­nə ba­şa düş­dü ki, bu onun işi­dir. Da­ha  on­la­ra da get­mə­di...

Hə­mi­şə da­nı­şan­da de­yir­di ki, mə­nim xa­ti­rə­lə­rim ilin qış fəs­li ki­mi­dir. Həm də de­yir­di ki, mə­nim xa­ti­rə­lə­rim ya­rım­çıq film­di...

Hər şey keç­miş qon­şu­su Rə­bi­yə ilə qar­şı­la­şan­dan son­ra baş ver­di. Qa­dın­la gö­rü­şən­dən son­ra il­lər­lə qay­saq bağ­la­mış ya­ra­sı ye­ni­dən göy­nə­mə­yə baş­la­dı. O gün eşit­dik­lə­ri Mə­di­nə­ni od­suz-ocaq­sız yan­dır­dı. Ye­ni­dən o əzab­lı, mə­şəq­qət­li gün­lə­rə qa­yıt­dı. Hər şe­yi unut­muş­du az qa­la, əri­ni be­lə ürə­yin­də ba­ğı­şı­la­mış­dı. Am­ma bax, bu­dur, ye­ni­dən qə­zəb var­lı­ğı­nı bü­rü­dü, qo­vur­du. Nə qə­dər özü­nü ələ al­ma­ğa ça­lış­sa da, dan­la­sa da, xe­y­ri ol­ma­dı ki, ol­ma­dı.

Gör bir qon­şu qa­dın ne­cə de­di; – O ar­vad ye­nə də sə­nə qar­ğış tö­kür. Gö­zü sə­nin ərin­də qa­lıb. De­yir ki, mər­di­ma­zar Mə­di­nə iki se­və­ni ayır­dı.

Də­li ol­ma­dı­mı! Bəl­kə də, o qar­ğış­la­ra gö­rə sək­kiz il­dir ki, ailə qu­ran oğ­lu öv­lad üzü­nə həs­rət qa­lıb. Hər şe­yin unu­dul­du­ğu­nu zənn et­miş­di. Sən de­mə, bo­şu­na ümid­lə­nib, heç nə unu­dul­ma­yıb­mış. Əgər be­lə­dir­sə, de­mək, əri də hə­lə o qa­dı­nı se­vir. Unut­mur! Çün­ki heç vaxt onun­la qar­şı-qar­şı­ya sə­mi­mi söh­bət et­mə­yib. Bu il­lər ər­zin­də ya­taq­la­rı da ay­rı olub. Əv­vəl-əv­vəl o in­ci­di­yi­ni gös­tər­mək üçün ya­ta­ğı­nı baş­qa çar­pa­yı­da sal­dı. İlk vaxt­lar da­vam edən bu kü­sü­lü­lük ye­ri­ni sül­hə ver­sə də, o gün-bu gün ay­rı­lan ya­taq­lar bir da­ha bir­ləş­mə­di.

Ke­çib ar­xa otaq­da ya­na-ya­na, için-için ağ­la­dı. Öm­rü­nə, ya­lan­la do­lu hə­ya­tı­na acı­dı.

 Son­ra qo­naq ota­ğı­na keç­di. Əri te­le­vi­zo­ra ba­xır­dı. Mə­di­nə­nin nə vaxt içə­ri keç­mə­sin­dən heç xə­bə­ri be­lə ol­ma­dı. “Bir bu­na bax!”, – de­yə tə­sir­lən­di. “Mə­nim var­lı­ğı­mı duy­mur. Am­ma bəl­kə də, o qa­dı­nı sə­bir­siz­lik­lə göz­lə­yər­di”. Çox kə­dər­lən­di. Heç bir şey de­mə­dən iti ad­dım­lar­la mət­bə­xə keç­di, çay­ni­kin al­tı­nı hik­kə ilə yan­dır­dı. Qa­za­nı qəs­dən əlin­dən ye­rə sal­dı, so­yu­gu­cu­nun qa­pı­sı­nı bərk­dən çırp­dı. Əri otaq­dan səs­lən­di ki, nə ha­ray sal­mı­san, bir az asta iş gör, fut­bo­la ba­xı­ram. Mə­nə çay gə­tir.

  Əv­vəl­lər de­yir­di ki, bir qu­ru qa­ral­tı­sı da bəs­di əri­nin, am­ma in­di ya­nıl­dı­ğı­nı an­la­dı. Ney­ni­rəm onun qa­­ral­­tı­­sı­­nı­­?! Öm­rü mət­bəx­lə iş ye­ri ara­sın­da­kı yol­lar­da keç­di. Nə bir xoş rəf­tar, nə də bir qay­ğı gör­dü... Dörd uşaq bö­yüt­dü. Bu acı hə­qi­qət onu xey­li dü­şün­dür­dü, qəl­bi­ni cır­maq­la­yıb qa­nat­dı ötüb ke­çən­lər.

Əri  Mu­rad­la  ana tə­rəf­dən qo­hum  idi­lər. Mu­rad­da­nu­şaq­lıq­dan ­xo­şu gə­lir­di. Elə san­mış­dı ki, Mu­ra­dın da on­dan xo­şu gə­lir. Mu­ra­dın ata­sı rəh­mə­tə get­mə­səy­di, qar­da­şı ba­la­la­rı­na hi­ma­yə­dar­lıq edən əmi­si on­la­ra el­çi gə­lər­di­mi, gö­rə­sə­n? To­yu da Mu­ra­dın əmi­si elə­di. Ailə qu­ran­dan son­ra şə­hə­rə köç­dü­lər.

Mu­rad həm iş­lə­yir, həm də oxu­yur­du. Mə­di­nə çox tə­kid elə­dik­dən son­ra ailə büd­cə­si­nə kö­mək üçün ma­ğa­za­ya­ sa­tı­cı dü­zəl­mə­yə əri­ni ra­zı sa­la bil­di. Dal­ba­dal iki öv­la­dı  dün­ya­ya gəl­di. Be­lə­cə, il­lər keç­di...

Mu­rad ins­ti­tu­tu bi­tir­di, za­vo­da mü­hən­dis dü­zəl­di. Mə­di­nə ­hə­mi­şə evin, uşaq­la­rın qay­ğı­sı­nın çox his­sə­si­ni öz üzə­ri­nə gö­tü­rür­dü ki, əri yo­rul­ma­sın, ye­mə­yin ən yax­şı ye­rin­dən ona  pay sax­la­yır­dı, pər­va­nə ki­mi onun ba­şı­na do­la­nır­dı.

Özü­nə ba­ha­lı pal­tar al­mır, de­yir­di ki, Mu­rad, sən özü­nə kost­yum al, mü­hən­dis­sən.

 Mu­ra­dı şö­bə mü­di­ri ke­çir­miş­di­lər, do­la­nı­şıq­la­rı get-ge­də yax­şı­la­şır­dı. Son vaxt­lar Mu­rad evə çox gec-gec gəl­mə­yə baş­la­mış­dı. Gə­lən­də də lal-din­məz ye­mək ye­yir, te­le­vi­zo­ra ba­xır­dı. Qa­dın ye­nə  də  onun qay­ğı­sı­na qa­lır, işi­nin ağır ol­du­ğu­nu dü­şü­nür, qa­ra fi­kir­lə­ri özün­dən uzaq­laş­dı­rır, evin­ bir çox prob­lem­lə­ri­ni ona açıb de­mir, hər şe­yi özü tək­ba­şı­na  həll edir­di.

Bir gün ev­də pal­tar yu­yur­du. Qa­pı qə­fil dö­yül­dü. Açan­da­ kan­dar­da bər­li-bə­zək­li bir qa­dın gör­dü. Qa­dın onu baş­dan-aya­ğa ik­rah­la süz­dü:

– Mu­ra­dın yol­da­şı sən­­sən­­mi­­? – de­yə so­ruş­du.

O, ət­ri bü­tün evə ya­yı­lan qa­dın­dan – Bə­li, nə la­zım­dır? – de­yə so­ruş­du.

Ça­ğı­rıl­ma­mış qo­naq də­vət göz­lə­mə­dən içə­ri keç­di. Göz­lə­ri­ni hirs­lə ona bərəl­də­rək: – Sən Mu­ra­da ya­raş­mır­san. O, mə­ni, mən də onu se­vi­rəm. Bo­şan on­dan. Əl çək Mu­rad­dan, – de­yə­rək qış­qır­dı.

Mə­di­nə sar­sıl­dı.

– Sən kim­sən ki, be­lə söz­lər de­yir­sə­n?! Ya­lan de­yir­sən. Onun üç u­şa­ğı var. Ailə­li ki­şi­dən sən əl çək, əx­laq­sız! – de­yə hön­kür­dü.

Qa­dı­nın irə­li ke­çib, Mə­di­nə­yə şil­lə vur­ma­sıy­la Mu­ra­dın ota­ğa gir­mə­si bir ol­du. Gör­dü­yü mən­zə­rə­dən də­li­yə dön­dü Mu­rad. Qa­dı­nı itə­lə­yib ba­yı­ra çı­xar­dı. – Rədd ol, bir də bu qa­pı­ya gəl­mə, – de­di.

Qa­dın çaş­dı, özü­nü itir­di. Ani sü­kut­dan son­ra iti ad­dım­lar­la çı­xıb get­di. Mə­di­nə isə hə­lə də ağ­la­yır­dı. Dün­ya­sı qa­ral­mış­dı.

O gün, bu gün Mu­rad o qa­dın­dan ay­rıl­dı. And-aman elə­di, Mə­di­nə­dən dö­nə-dö­nə üzr is­tə­di. Son­ra­lar Mə­di­nə qon­şu qa­dın­dan öy­rən­di ki, sən de­mə, əri hə­min qa­dın­la düz beş il­dir ki, bir  ailə ki­mi imiş.

 Mu­ra­dın qa­dın­dan uzaq dur­du­ğu­nu gö­rən Mə­di­nə də çox də­ri­nə get­mə­di. Hər ki­şi büd­rə­yər, de­yib, uşaq­la­rı­nı dü­şün­dü. İn­sa­fən Mu­rad da çox də­yiş­di, onu heç vaxt acı­la­yıb in­cit­mə­di, am­ma əziz­lə­mə­di də. Mu­rad öz öv­lad­la­rı­nı  çox  is­tə­yir­di. Ya­şa­dıq­la­rı yer­dən  baş­qa  ye­rə  köç­dü­lər.

Mu­rad iş ye­ri­ni də­yiş­di, ya­vaş-ya­vaş ya­ğış­lar yağ­dı, çat­lar ör­tül­dü, ya­ra­lar qay­saq­lan­dı. İn­di bu­dur, tə­sa­dü­fən kü­çə­də rast­laş­dı­ğı keç­miş qon­şu­su ya­ra­sı­nın qay­sa­ğı­nı qo­par­dı, onu  ­tə­zə­dən  iyir­mi  beş  il  əv­və­lə  qay­tar­dı. Bir an­da­ca bu iyi­rmi beş il­də ya­lan bir ömür ya­şa­dı­ğı­nı fərq elə­di Mə­di­nə. Be­lə çı­xır ki, o, Mu­ra­da an­caq qul­luq­çu­luq elə­mişdi. Uşaq­lar bö­yü­müş, qız­la­rı kö­çür­müş­, oğ­lan­la­rı­nı ev­lən­dir­miş­di­lər. Ar­tıq öv­la­dla­rının ona eh­ti­yac­la­rı qal­ma­mış­dı. Onun bə­bək­lə­rin­də əri tə­rə­fin­dən al­da­dı­lan, se­vil­mə­yən, se­vil­mə­di­yi üçü­n ə­zab çə­kən bir qa­dın mən­li­yi­nin­  son  dam­la ya­şı  par­la­dı.

Otaq­da çay içə-içə te­le­vi­zo­ra ba­xan əri­nə sa­rı boy­lan­dı, ona elə gəl­di ki, Mu­ra­dın göz­lə­ri te­le­vi­zo­ra bax­sa da, fik­ri baş­qa yer­də­dir, bəl­kə də, o gö­zəl­çə­nin ya­nın­da­dır. Dü­şün­dü ki, doğ­ru­dan da, Mu­rad bu il­lər ər­zin­də ev­də bir köl­gə ki­mi do­laş­mış­dı. Hə­mi­şə ev­də is­ti­lik ya­rat­maq üçün özü­nün ne­çə ça­ba­la­da­ğı gəl­di gö­zü­nün önü­nə, bir­dən-bi­rə Mu­rad yad­laş­dı gö­zün­də.

Ar­tıq əri ilə bir dam al­tın­da qal­maq müm­kün­süz idi. Get­mək, bu ev­dən, bu in­san­dan, bir ömür­lük al­da­nış­dan uzaq­laş­maq fik­ri onu xey­li yün­gül­ləş­dir­di...

Dəh­li­zə qoy­du­ğu çan­ta­sı­nı da gö­tü­rüb, səs­siz ad­dım­lar­la  ev­dən çıx­dı. Kən­də – ata­dan­qal­ma  ev­lə­ri­nə­  get­mə­yə qə­rar­lıy­dı. Ki­çik bir zərf qoy­du yas­tı­ğın üs­tü­nə. “Gü­və­nə bil­mə­di­yim ya­lan ömür­dən ger­çək hə­ya­ta ge­di­rəm. Əl­vi­da!”

Mu­rad te­le­vi­zor­da  fut­bo­la  ba­xır, çay  göz­lə­yi­rdi.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı detektiv ustası, polis podpolkovniki Fəxrəddin Qasımoğlunun yeni yazdığı “Ruh” romanını dərc edir..

Fəxrəddin Qasımoğlu dalbadal dərc edilən bir neçə detektivi, xüsusən “Son gecə” böyük oxucu auditoriyası tərəfindən maraqla qarşılanıb. Bu romanda da ənənəvi qəhrəmanlar iş başındadırlar, bu dəfə onlar uşaq oğurıuğunu araşdırırlar.

Gözlərimi açıb saata baxdım. Səkkiz idi, səhər açılmışdı. Saat 6-da yuxuya getmişdim. O hesabla cəmi iki saat yatmışdım. Ancaq öyrəncəli olduğum üçün bu mənə kifayət edirdi. Gecə boyu gün ərzində öyrəndiklərimi bir ipə düzərkən hər şey zəncir kimi ardıcıllıqla bir-birinə bağlanır, konkret bir məqama çatanda isə zəncir qırılırdı. Nəyisə, çox incə bir məqamı gözdən qaçırdığım fikri məni rahat buraxmırdı. Bunun nə olduğunu heç cürə anlaya bilmirdim. Nəticədə yaranmış mənzərə heç ürəkaçan deyildi. Bu gün Fərman Gəraybəyliyə verilmiş vaxtın ikinci, sonuncu günü idi. Artıq ayın on altısı idi. Axşam saatlarında zəng edib pulu tələb edəndə mənə çox güvənən Fərmanın gözlərimə zillənəcək baxışlarını təsəvvür belə etmək istəmirdim. Belə sonluğa imkan verə bilməzdim. Əlbəttə, hələ dünən axşamdan bəzi fikirlərim var idi. Topladığım məlumatlar hər şeyin yaxşı olacağına ümidlər verirdi. Ancaq onlar sonda məntiqi nəticəyə gəlmək üçün kifayət etmədilər və hələ ki, elə ehtimal olaraq da qalırlar. Mənsə, uduzmağa öyrəşməmişəm. Fərman da, həyat yoldaşı da bir tərəfə, xilas edəcəyimə söz verdiyim bir yeniyetmənin həyatını təhlükədə qoya bilmərəm. Fərman da haradasa haqlıdır. Pulu alıb uşağı qaytarmaya bilərlər. Bu isə fəlakət demək idi. Ona görə də təhlillərimdə mənə mane olan boşluğu tapmağın yeganə yolu vaxt udmaqdır. Deməli, qarşı tərəfdən heç olmasa bir gün də möhlət almaq üçün tutarlı bir səbəb tapıb ehtiyat variantı işə salmalı, bundan sonra intensiv şəkildə araşdırmalarıma davam etməli idim.

Kreslodan qalxıb əl-üzümü yumaqçün hamam otağına keçdim. Sonra elektrik çaydanına su alıb şəbəkəyə qoşdum. Layiqə bir azdan gələcəkdi. O gələnə qədər bir stəkan çay içmək pis olmazdı. Öyrəncəli olduğum üçün iki saat yuxu mənə bəs etsə də, şokoladla içəcəyim bir stəkan tünd çay fikirlərimi davam etdirməyə daha yaxşı kömək edərdi. Fikirlərimi isə, elə indi, çay içəndən sonra davam etdirəcəkdim. Ehtimallarımın yerini almasına mane olan səbəbi mütləq tapmalıydım. Zəncirin qırılan halqasından, qaldığım yerdən davam edəcəkdim yenə də.

Çaydan qaynadı. Çayı dəmə qoymaq istəyəndə giriş qapısının üstündə asdığım zınqırovun melodik səsi gəldi. Mətbəxdən boylandım. Gələn Layiqə idi. Onun belə tez gələcəyini gözləmirdim. Layiqənin əhvalı həmişəki kimi yüksək idi. Mətbəxdən baxdığımı görüb ucadan salamlaşdı:

- Sabahınız xeyir, şef.

- Sabahın xeyir, ey əvəzolunmaz köməkçim, - mən də həmişəki kimi onun salamına öz tonunda cavab verdim. Belə deməyimi çox xoşladığını bilirdim.

İş masasının yanına keçib çantasını əlindən qoyan Layiqə mətbəxə qayıtdı.

- Mən dəmləyərəm, siz dincəlin, - bunu deyib çaydana quru çay töküb üstünə su aldı.

- Dincəlim?

- Hə, gecə ofisdə qaldığınız və çox gec yatdığınız baxan kimi məlum olur.

- Bunu necə bildin? - Layiqəyə detallara fikir verməyi öyrətdiyim üçün indi onun deyəcəkləri mənə maraqlı idi.

- Sizin məktəbinizi keçdikdən sonra belə şeyləri  müəyyən eləmək elə də çətin deyil. Kreslonuzun arxası iş masanıza tərəf çevrilib. Deməli, adətiniz üzrə ayaqlarınızı masanın üzərinə uzadıb saatlarla fikirləşdikdən sonra yorulub kresloda geriyə çevrilib mürgüləmisiz. Kresloda yatanda həmişə belə edirsiz. Evdə gecələyib gələndə ofisə girərkən ilk işiniz işıqları yandırmaq olur. Belə tezdən ofisdəsizsə və işıqlar da hələ yanmayıbsa, deməli gecədən buradasız. Gözlərinizin bir qədər qızarması isə çox az yatdığınızdan xəbər verir.

Diqqətlə Layiqəyə baxıb dedim:

- Bunlar hamısı çox yaxşıdı, diqqətinə heyranam, amma əsas bir şeyi nəzərdən qaçırdın.

- Nəyi, şef? - Layiqə təəccüblə mənə baxıb soruşdu.

Bir qədər pauza verib dedim:

- Dəm qaynadı.

Layiqənin çaydana baxıb sonra özünümüdafiə pozası aldığını gördükdə tez gülə - gülə dilləndim:

- Yaxşı, yaxşı, təzədən dəmlə, işimiz çoxdur.

Köməkçim ilə hərdən zarafat etməyi xoşlayırdım. Ancaq belə deməklə diskussiyanın bitməsinə işarə etdim. Yoxsa mətbəx bacarığı ilə heç vaxt fərqlənməyən bu yaxşı qızın onu söhbətə tutduğumu əsas gətirib dəmin qaynamasında məni günahlandıracağına əmin idim.

Sadaladığı müşahidələrindən sonra «afərin» gözləyən Layiqə burnunu sallayıb yenidən dəm çaydanını götürdü. Müşahidələri isə, cəmi bir ildən bir qədər çox yanımda çalışan birisi üçün həqiqətən də təqdirəlayiq idi. Bu qız artıq mənim vərdişlərimi də öyrənmişdi. Bunu üzünə deyib onu arxayınlaşdırmaq fikrim yox idi. Qoy hələ üzərində çalışsın. İrəlidə öyrənəcəyi çox şey var. Yaxşı detektiv olmaq bir - iki günün işi deyil, buna uzun zaman tələb olunur.

Mətbəxdən çıxıb masamın arxasına keçdim. Çayı elə burada içəcəkdim. 

* * *

Köhnə bağ evindəki dəmir çarpayıda yuxuya getmiş adam qulağına gələn tappıltı səsindən dik atılıb yerinin içində oturdu. Qeyri - ixtiyari əlini uzadıb balış əvəzinə istifadə etdiyi kisənin altına qoyduğu tapançanı götürdü. Qalxıb ehtiyatla pəncərəyə yaxınlaşıb həyətə baxdı. Heç kim gözə dəymirdi. Tapançanı yerinə qoyub həyətə çıxdı. Ətrafa boylandı. Gözünə şübhəli bir şey dəymədi. Sakitçilik idi. Tappıltı səsinin küçədən gəldiyini fikirləşib əlini yellədi. Onsuz da gecəni pis yatmışdı. Bu səsdən də hövlnak oyanması tarıma çəkilmiş əsəblərini bir qədər də gərginləşdirmişdi. Bu gün hər şey həll olunmalı idi. Natarazı hər şeyin yaxşı keçəcəyinə əmin etsə də, özü buna tam əmin deyildi. Adam oğurluğu kimi bir cinayətə ilk dəfə getdiyi üçün içində güclü narahatıq vardı.

Cibindən natarazın ona verdiyi köhnə telefonu çıxarıb baş barmağını düymələrdən birinə sıxdı. İşıqlanan ekranda saata baxdı. Doqquza işləyirdi. Axşama qədər bir işi olmadığı üçün belə tez oyanmaq fikri yox idi. Onu oyadan tappıltının ünvanına bir söyüş söyüb evə qayıtdı. Axşamdan içdiyi arağın təsirindən ürəyi bulanırdı. Evə keçib gözü masanın üstündəki yarımçıq araq şüşəsinə sataşanda ürəkbulanması bir az da artdı. Tez gözünü şüşədən ayırıb keçib çarpayıya uzandı. İndiki vəziyyətdə vaxtı öldürmək üçün ən yaxşı vasitə yatmaq idi. Yuxuya gedə bilərsə, düz günortaya qədər yatacağını qət etdi. Bir qədər  sağa-sola çevrildikdən sonra nəhayət gözünə yuxu getdi.

Onun xəbəri yox idi ki, həyətə çıxmasından qayıdıb evə keçməsinə qədər olan müddətdə bir cüt göz ara vermədən onu izləmişdi. Bu adam, qumarda uduzduğu üç nəfərdən biri idi. Heç kimin olmadığı qonşu bağa girən adam onun hasarından içəri atılarkən ayağı düz yerdəki paslı dəmir lövhənin üstünə düşmüş, möhkəm səs salmışdı. Adamı onu izləmək üçün nataraz göndərmişdi. O, hasarı aşdıqdan sonra özünü natarazın əvvəlcədən ona nişan verdiyi, bağın lap yuxarı başında olan, nə vaxtsa toyuq damı kimi istifadə edilən tikiliyə çatdırıb orada gizlənə bilmişdi. Aldığı tapşırığa görə axşama qədər bağ sahibini gözdən qoymamalı, əgər o harasa gedərsə onu izləməli, həyətə polislər gələrsə, yaxud şübhəli hər hansı bir hal baş verərsə, dərhal mesajla nataraza xəbər verməli idi. Bağ sahibindən fərqli olaraq belə işlərdə daha təcrübəli olan və hər addımını yüz ölçüb bir biçən nataraz bu dəfə də sığortalanmağı lazım bilmişdi. Adam birtəhər yerini rahatlayıb yenə də evə tərəf baxmağa başladı. İrəlidə onu bu taxtaları çürümüş, damı çökmüş tikilidə keçirəcəyi uzun saatlar gözləyirdi.

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

Əlibala Məhərrəmzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bütün yüksəliş və enmələr liderliyin sayəsində baş verir» sözləri ilə başlayan «Liderliyin 21 inkaredilməz qanunu» kitabını – Con Maksvellin bu incisini, yəqin ki, oxumayan əz-əz liderə rast gəlmək olar. Rəsmən onun özünün, yaratdığı EQUIP və The John Maxwell Company təşkilatlarının bu günədək liderliyin sirlərini öyrətdiyi 5 milyon müdavimi var. Bu gün ABŞ-ın Vest Poynt Hərbi Akadesmiyasından tutmuş BMT-yədək, nüfuzlu Fortune 500 siyahısındakı əksər şirkətlər təmsil olunmaqla az qala hər bir qurumda Con Maksvelldən liderlik dərsi almış insanlara rast gəlmək olar.

Con Maksvellin təqdim etdiyi liderlik qanunlarının 21-nə də qısaca da olsa nəzər yetirməyimiz vacibdir. Belə ki, öz şəxsi həyatlarında və bizneslərində bu qanunlara əməl etməklə insanlar dərhal fayda əldə edirlər.

1.     Tavan qanunu.

«Liderlik qabiliyyətini insanın effektivliyi müəyyənləşdirir».

Şəxsin liderlik effektivliyi tavanla xarakterizə edilir. Şəxsin insanları öz ardınca apara bilmək qabiliyyəti nə qədər azdırsa, onun potensial imkanlar tavanı da o qədər alçaqdır.

Liderlik keyfiyyətləri həmişə individuumun təşkilatda effektivlik tavanı yaratmasını təmin edir. Liderlik güclüdürsə, tavan da yüksək olacaq. Ölkə çətin duruma düşəndə yeni prezident, firma pullarını itirəndə yeni baş direktor, kilsə ziyarət olunmayanda yeni baş pastor, idman komandası ardıcıl məğlubiyyətlərə uğrayanda yeni baş məşqçi axtarışına çıxırlar. Liderliklə effektivlik arasındakı qarşılıqlı əlaqə ən çox idmanda özünü göstərir. Hər bir komandada istedadlar olur. Amma komandaların fərqini məşqçi və bir neçə əsas oyunçunun təmin etdiyi liderlik yaradır. Komandanın effektivliyini dəyişmək üçün məşqçi tərəfindən onun liderlik çəviyyəsini yüksəltmək lazımdır. Bax bu da fəaliyyətdə olan tavan qanunudar.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

Kubra Quliyeva, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Faktla bağlı araşdırma aparılır..?

-Danışır Bakı televiziyası. Mən həmvətənliniz Səlimə Yaqubqızının təqdimatında günün ən aktual xəbərləri ilə qarşınızdayıq...

-Ay Gülçöhrə bacı, eşitdin Səlimin qızı özünü öldürübeey..

-Bıy a bacı, nə danışırsan, o ki cavan, gözəl-göyçək bir qız uşağı idi.

-Hə ay bacı, dünən səhər asıb özünü, bu gün getmişdim başsağlığı verim, yazığ Ülkərlə Səlimin öyü yıxılıb. Ülkər yazıq bir gecənin içində 10 yaş qocalıb elə bil. Hələ Səlimi demirəm, kişinin ağlamağdan gözləri qan çanağına dönüb.

-Ayqız nə danışırsan, bəlkə qızın nə isə zibil işi olub?

-Yox ay bacı, ölünün haqqına girməyək, gül kimi qız uşağı idi.

-Xanımlar zəhmət olmasa səssiz olun, xəbərlərə baxıram.

-Ay kişi, xəbər budeey, burnunun dibində, cavan qız uşağı özünün öldürüb, sən nə xəbər-xəbər salmısan?

-Gülçöhrə səssiz ol, xəbərlər başladı..

-Bu gün Abşeron rayonu Biləcəri qəsəbə sakini 17 yaşlı Lalə Səlim qızı Şahbazova naməlum səbəblərdən dolayı intihar edib, polis dərhal hadisə yerinə müdaxilə edib və faktla bağlı cinayət işi açılıb...

Belə, keçək günün qaynar xəbərinə, gündən-günə çiçəklənən Azərbaycan Resp........

-Ay kişi sən də qəribəsəne vallah, bayaqdan xəbər deyib durmusan, indi niyə televizoru söndürdün.

-Gülçöhrə, məgər sən mən baxan xəbərə baxmırdın, televizorda Səlimin intihar edən qızını göstərib ardından çiçəklənən Azərbaycan deyir. Ölkə çiçəklənir, amma ölkənin hər yerində bir çiçək solur. Saymışam, Lalənin intiharı ilə birgə bu ay ərzində 17ci intihar hadisəsidir bu. Bizim aidiyyatı qurumlar isə hələ də, faktla bağlı araşdırma aparırlar.

-Düz deyirsən ay kişi, durum bir çay süzüm.

23.07.2022-Bəlkə gözəl olardı..

Mənim adım Lalədir, mənim 17 yaşım var və bu il universtitet imtahanlarına hazırlaşırdım, əksər həmyaşıdlarım kimi mən də ali məktəbə qəbul olub, ali savadlı diplomlu bir qız kimi ailəmin fəxri olmaq, özümdən balaca iki qardaşıma nümunəvi bacı olmaq  istəyirdim. Anamın xəyalı qohumlar arasında danışanda diliuzun olması üçün, diplomlu, ali təhsilli gəlin köçürtmək idi məni. Atam da düz 3ildir ki məni kəndimizin ən seçilən müəllimlərinin yanına hazırlıqlara göndərirdi, o da istəyirdi ki, ən azı bir yerə girib tökdüyü pulları heyif etməyim.

Bir həftə öncə imtahan nəticələrimiz açıqlandı. Qohumların, müəllimlərimin, qonşuların ardı-arası kəsilməyən zəng və mesajlarına verə biləcəyimiz baş ucaldan cavab yox idi. Mən qəbul ola bilmədim. İmtahan balım olması gərəkəndən biraz az olduğu üçün tələbə adından məhrum oldum. Mirzə əminin oğlu Mahmud isə düz 675 balla Bakı Dövlət Universtitetinin Hüquq fakultəsini qazanmışdı.

Bir anda bütün ev başıma yıxıldı sanki.

Atamın şilləsindən üzümü hiss edə bilməz halda ikən, anamdan eşitdiyim “səni Allah öldürsün,adın qara daşlara yazılsın” sözü mənə şillədən də ağır təsir etmişdi.

Düz bir həftə otağıma həbs edildim, atam telefonumu alıb sındırdı. Hər gün eşitmədiyim söz qalmırdı. Qardaşlarım Muradla Tehran belə gedib-gəlib məzəmmət edirdilər. Dünən ilk dəfə idi ki, atam məni süfrəyə çağırdı. Artıq anam da, atam da sanki adam öldürmüşəm, hansısa pis iş görmüşəm kimi hadisəni ört-basdır etmək üçün bir qərar veriblər. Ağcabədidə Faiq kişinin 34 yaşlı dul baytar oğluna gəlin gedəcəm. İki gün sonra nişanım olacaq. Barı özüm özüm üçün bir şey edə bilmirdim, qoy ailəm mənim  bu rüsvayçılığımı ört-basdır eləsin. Səhər-səhər süfrənin bir küncündə əyləşən zaman deyilən sözlər qədər qəlbimi heç nə yaralaya bilməzdi.

Artıq hər şeyi anlamışdım. Mən ailəm üçün yük idim, evdə bir artıq, üz qarasından başqa bir şey deyildim.

Anamı qohum-qonşu yanında başıaşağı etmişdim. Atam isə heç mənim kimi övladı olmamışcasına sanki evdə artıq bir varlıq imiş kimi davranırdı mənlə. Hər ikisi haqlı idi, o qədər pul, əzab-əziyyət hədər olub getmişdi, mənə tökülən pullarla bir kişi gəlin köçürdə bilərmiş.

Bəli mən sevgiyə layiq deyiləm, bəli mən ailəmə layiq övlad olmadım, bəli mən uğursuzluğuma rəğmən sevilmədim.

İndi isə sizə bir hədiyyəm olacaq. Ana, narahat olma, ilk dəfə arzunu yerinə yetirəcəm, adımı qara daşlarda görəcəksən ana, ata, sən də sevin, Mirzə əmi oğlu ilə öyünəndə sənin başın mənə görə aşağı əyilməyəcək. Sizə cəsədimi hədiyyə edib gedirəm, buludlardan sevinc göz yaşlarınızı seyr edəcəm daima.

Siz mənim yanımda olsaydınız, mənə dəstək olub məndən ilk uğursuzluğumda vaz keçməsəydiniz, bəlkə hər şey gözəl olardı. Bundan sonra mən yoxam, bəlkə hər şey gözəl olmadı, amma məndən sonra hər şey gözəl olacaq. Sizə layiq ola bilmədiyim üçün məni bağışlayın, sizi sevirəm...

Faktla bağlı cinayət işi açılır, müəyyən araşdırmalar aparılır və "əsaslı"dəlil olmadığı üçün Səlim kişi sağ-salamat evinə qayıdır..

40 gün sonra artıq hər şey unudulmuş olur. Hər kəs bir qənaətə gəlib, intihar edən hər zaman ən günahkar və ən iradəsiz bəndədir, valideyn istədiyi əməli edə bilər, tərbiyəsi olan övlad əməlindən peşman olub hər şeyə dözməlidir, günahı olmayan özünü öldürmək istəməz...

Həyat qaldığı yerdən davam edərkən, çiçəklənən diyarın hər guşəsində bir çiçək solur. Bəzilərimiz isti yerimizdən ağız dolusu ölünün günahına girib rəy yazır, bəzilərimiz günah keçisi axtarır, bəzilərimiz heçnə hiss etmədən sadəcə oxuyub keçirik. Neçə-neçə Laçınlar torpağın altında intihara qurban gedərkən, neçə-neçə Lalələr yaşarkən intihar etmişdi.

Nə qədər ki,

mental qəliblərdən çıxa bilməyəcəyik, nə qədər ki, el-oba nə deyəri övladından üstün tutan valideyinlər öz bacara bilmədiklərinə, yaşanılmayan xoşbəxtliklərinə sipər olaraq övladlarını tutacaq, ana qucağına həsrət gəncləri torpaq bir-bir qucaqlayacaq.

Bu, ilk intihar deyildi, necə ki, sonuncu da olmayacaq. Hələ çox faktlarla bağlı araşdırma aparılıb, cinayət işi açılacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

Təqdim edir: Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Min hikmətli nağıl bilsə də bəşər, 

Sərhədlər qorxulu nağıl kimidir. 

Neçə düyün açsa, neçə sirr əgər, 

Sərhədlər bağlanmış qıfıl kimidir. 

Doğma məcrasında dinc axır, fəqət 

Sərhəddə dəyəndə diksinir çay da. 

Nədir o səksəkə? Nədir o zülmət? 

Sərhəddə təlaşla boylanır ay da... 

Bəli! Sərhəd xətti bir külək kimi 

Dağdan addımlayır, ətəkdən keçir. 

Yox! Odlu-alovlu bir şimşək kimi 

Nə qədər nisgilli ürəkdən keçir. 

Yaman uğuldayır hicran küləyi, 

Yer ilə sürünür soyuq ətəyi. 

Köpüklü sulara düşür örpəyi, 

Sahildə titrəşən güllər ayrılır. 

Durnalar uçuşur şimala sarı, 

Meh əsir mahaldan-mahala sarı. 

Dodağı gülüşlü vüsala sarı 

Həsrətlə uzanan əllər ayrılır. 

Nəhəng addımlarla yeriyir zaman, 

Gələcəyi qurur bu tayda insan. 

Öz yerində sayır o tayda dövran, 

Arazın üstündə illər ayrılır. 

Duzlu göz yaşıyla yoğrulan torpaq 

İntizar göyərdir, həsrət bitirir. 

Mehriban baxışlar sükutla ancaq 

O taydan bu taya salam yetirir. 

Hələlik torpaqda sərhəd olsa da, 

Deyirəm ürəyə hədd qoyulmasın! 

Hələlik növraqda sərhəd olsa da, 

Deyirəm diləyə hədd qoyulmasın!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.04.2024)

Könül, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Hələ heç kəs poeziyada sürrealizm göstərə bilməyib. Dünyada yalnız fransız poeziyasında bunu Renuarda görmüşük, bir də yəhüdi poeziyasında Mendelştamda və Brodskidə. 

Adilsə göstərib. O özü həm də rəssam idi, impressionist rəsmlər çəkirdi. 

Bəli, biz iddia edirik ki, Adil Mirseyidin yazdıqları poeziyamızın qızıl fondudur. Kim razılaşmırsa, özü bilər. 

bir kənd çayxanasında sobaya yaxın oturub

ömrümü günümü vərəqləyirəm

təzə şəhər lətifələri danışıram

boz divardan mənə baxan kölgəmə

sən ən ağır günlərində ömrünü

bir fransız romanıtək varaqlayarsan

təzə şəhər lətifələri danışmağıma baxma

mən içimdə hönkürüb ağlayıram

sənin adını gizlətmişəm mən

dodağımda çatlayan iki söz arasında

son dəfə üzünü görmədən bəlkə

uçub gedəcəm bir gün qaşla göz arasında

neçə gündü bir bulud tovuz quşu qanadıtək

açıb qanadını başımın üstə

bu çərşənbə axşamı mən dəli-divanəyəm

bu çərşənbə axşamı bu canı məndən istə

sobaya yaxın oturmuşam bir kənd çayxanasında

qara xəbər döydü birdən çayxana qapısını

mən qəhr oldum kürəyimdə qara xəbər

şəhərdə işıqlar sönsə bu gecə

sən qara çırağın işığında

dua elə mənim üçün dua elə səhərə qədər

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

Sərtyel, “Ədəbiyyat və incəsənət” 

1.

Kiçik pullardan mətbəə qoxusu gəlir. Böyük pullardan isə Cinayət Məcəlləsi qoxusu! 

2.

Pomidor öləndə balalarına vəsiyyət etdi:

-Əzizlərim, mən ölüb gedirəm, amma siz bilin ki, çox sanballı bir dövrdə yaşayırsız və çox dəyərlisiz. Sovetin vaxtında mənim dədə-babalarımın kilosunu iyul ayında 15 qəpiyə satırdılar. Əsas qida olan çörəkdən biz 4 dəfə ucuz idik. Yəni, 1 kilo çörəyə 4 kilo pomidor düşürdü. Amma indi - 2024-cü ilin iyulunda gözünə döndüyüm tarif şurası benzinin qiymətini 10 qəpik qaldırandan sonra bizim də qiymət dirənib 3 manata, düşmür ki düşmür. İndi əksinə, 1 kilo pomidora 4 kilo çörək düşür. Tarif şurasını öpüb bağrıma basıram, nə qədər ki o şura var, biz pomidorlara zaval gəlməyəcək. 

3.

-Əgər insanın gəlirinin 75 faizi qidalanmaya gedirsə, demək o kasıbdır. Kasıblığın həddini azaltmağın iki yolu var. Ya insanların gəliri qaldırılmalıdır. 

-Haml əleyhinə. Təsdiqlənmədi. 

-Ya da insana pulunun 75 faizini qidaya xərcləmək qadağan olunmalıdır.

-Hamı leyhinə. Təsdiqləndi. 

4.

-Salam, mənə antidepressant lazımdır.

-Həkim reseptiniz var?

-Nikah kağızı bəs etmir ki?

5

Niyə müharibə kinolarlnda hərbi əsirlərin üzləri şümal şəkildə təraş edilmiş olur?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ədəbiyyat qəzeti” ilə birgə ƏDƏBİYYATIMIZI SEVDİRƏK layihəsində bu gün sizlərə tənqidçi Cavanşir Yusiflinin 2023-cü ilin dramaturgiya mənzərəsi araşdırmasını təqdim edəcəyik. 

2020-ci illər nəinki Azərbaycan, ümumilikdə dünya dramaturgiyasında dəyişikliklərlə yadda qaldı. İstər postpandemiya dövrü, istərsə də son texnoloji yeniliklər dramın mahiyyətində və dram növünə tələbatda köklü dəyişikliklərə gətirib çıxartdı: həyatın gedişi, hadisələrin sürətli olaraq bir-birini əvəz etməsi baş verənlərin uzunmüddətli yaddaşda qalmasına imkan vermir, qısamüddətli yaddaş isə daha çevik, birbaşa informasiya ötürən formalar tələb edir. Müasir dünyada hadisələrin, ideyaların çatdırılması və dərki alternativ üsullarla gedir: internetin bəşəriyyətə açdığı imkanlar baş verənlərin daha sürətli çatdırılmasına və anında reaksiya verilməsinə şərait yaradır. Bir-birini sürətlə əvəzləyən informasiya seli, yeni ideyalar axını qısamüddətli yaddaşdan uzunmüddətli yaddaşa keçməyə imkan tapmayaraq sanki qeyb olurlar. Düşünürük, məhz bu səbəbdən hadisə və situasiyaların uzunmüddətli yaddaşda qalaraq bədii dərkinin mümkünsüzlüyü klassik anlamda qəbul etdiyimiz dram əsərlərinin meydana çıxmasına şərait yaratmır. Və bu hal təkcə bizdə yox, o cümlədən dünya dramaturgiyasında da  müşahidə edilir. Bəs bu əvəzlənmə hansı istiqamət üzrə gedir? Hansı tendensiya klassik və müasir dram nümunələrinin yerini tutmağa daha iddialıdır? Bu suala cavab vermədən öncə hal-hazırda dram nümunələrinin, daha dəqiq ifadə etsək pyeslərin məzmun və funksiyasına nəzər salmaq lazımdır. Amma ilk öncə günümüzdə daha çox işlənən pyes təyininin işləkliyinə də diqqəti cəlb etmək istərdim. Çünki müasir mətnlərdə pyes təyini demək olar ki, digər təyinləri sıxışdırıb çıxarmış, dramın janrlar üzrə bölgüsü müəyyən qədər aradan götürülmüşdür. Aydın Talıbzadənin də ifadə etdiyi kimi, "oyun yazarları əksərən janr definisiyalarından qaçıb, sanki onlara etiraz edib öz bədii mətnlərini, sadəcə "pyes" adlandırmaqla, əsərlərini janrsız-filansız tanıtmaqla kifayətlənirlər".

Müasir ədəbi prosesdə dramın mövqeyinə nəzər yetirdikdə əsas qırmızı xətt kimi keçən məqam dramın mahiyyətində və funksiyasında baş verən dəyişiklikdir: belə ki, ümumi mənzərəyə nəzər yetirdikdə görə bilərik ki, artıq ali ideyalar yox, konkret istiqamətli layihələr aktualdır. Xüsusilə sinkretik növ olan dramaturgiya bir neçə sənət istiqamətinin elementlərini özündə ehtiva etdiyindən, sanki ədəbi materialın arxa planda olduğu, daha çox performativ, hər hansı layihənin tərkib hissəsi kimi ortaya çıxan dram nümunələrinin sayı artır. Məlumdur ki, dram əsəri səhnədə oynanılmaq üçün yazılır və dram mətnlərinin funksiyasının dəyişməsi tamamilə fərqli tendensiyaların meydana çıxmasına gətirib çıxarır.

Son illərdə dünya səhnəsində müşahidə edilən immersiv və interaktiv teatr, rəqəmsal və hibrid teatr, inklüziv teatr, sosial teatr, xüsusi yönümlü və açıq hava teatrı, disiplinlərarası və əməkdaşlıq teatrı kimi istiqamətlər dramın funksiyasını daha çox sosial istiqamətə yönəldir. Obrazlar teatrından göstəri (performans) teatrına qədər yol keçmiş dramaturgiya klassik dram nümunələrinə alternativ sosial-psixoloji təlqin performansı ortaya qoyur.

2023-cü il Azərbaycan dramaturgiyası üçün bir neçə cəhətdən əlamətdar oldu. Azərbaycan milli teatrının yaranmasının 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi, "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı" forumunun, "Azərbaycan teatrı - 150: inkişaf perspektivləri" adlı teatr forumunun keçirilməsi, bir sıra beynəlxalq layihələrlə əməkdaşlıq və müasir dünya dramaturgiyasında gedən ən son proseslərin izlənməsi baxımından təşkil edilən layihələr öncəki illərdə müşahidə edilən durğunluğa canlılıq gətirə bildi.

25 dekabr 2023-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi, Teatr Xadimləri İttifaqı və Dövlət Teatr Muzeyinin təşkilatçılığı ilə  Azərbaycan milli professional teatrının 150 illik yubileyinə həsr olunmuş "Azərbaycan teatrı - 150 - üç əsrdən keçən teatr" mövzusunda elmi-praktik konfransda Əli Əmirlinin "Yeni dram, yeni dramaturgiya" adlı məruzəsi bir sıra məsələləri aktuallaşdırdı.  "Yeni dram" təyininin arxasında duran meyillərin sosial-psixoloji köklərə malik olduğunu söyləyən müəllif "həyat həqiqətlərinin bədii həqiqətləri üstələdiyi" ssenarilərin məşhurluğunu günümüzün reallığına bağlayır. Həqiqətən də, oxucu, tamaşaçı pyesdən və ya tamaşadan artıq bədii həqiqət yox, sadəcə alternativ reallıq gözləyir. Bu alternativ reallıq maksimum çılpaq, hətta absurd, qrotesk şəkildə də təqdim edilə bilər. Yeni məzmun yeni forma tələb etdiyi kimi, yeni tipli pyeslər də daim yeni təqdimat formaları axtarışında olur. Bu baxımdan son illərdə dram əsərlərinin ilk olaraq klassik səhnə quruluşu əvəzinə vörkşoplarda - yaradıcılıq emalatxanalarında təqdimi gerçəkləşməkdədir. 2023-cü ilin 6 iyun - 4 iyul tarixlərində rusdilli dramaturqların pyeslərini üzə çıxaran müstəqil dramaturgiya festivalı olan Lübimovkanın "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" adlı bölümü (Bakı Marionet Teatrı, Teatro.az sənət portalı və Katalizator art-habın dəstəyi baş tutan festival) müasir dünya dramaturgiyası nümayəndələrinin və yerli müəlliflərin pyeslərinin oxunuşu həyata keçirməklə prosesi müəyyən qədər canlandırdı. Dünyada baş verən yeni tendensiyalardan xəbər tutmaq və bizim bu prosesdə hansı nöqtədə olduğumuzu müəyyənləşdirmək üçün oxu günlərinin xüsusi əhəmiyyəti var. Həmçinin, "Azərbaycanda müasir dramaturgiya: o haradadır?" adlı panel müzakirədə, Tərlan Rəsulovun "Postdramatik teatr kontekstində dramaturqun rolu" adlı ustad dərsində səslənən fikirlər müasir dramaturgiyanın mövcud vəziyyəti, yeni dramın mahiyyəti və dramaturqlar və teatr arasında əlaqələr məsələlərinə aydınlıq gətirməyə çalışdı.

Britaniya Şurasının (British Council) Kreativ Prodüserlər Proqramı layihəsi çərçivəsində Elçin Cəfərov tərəfindən 2023-cü ildə təqdim edilən "KATALİZATOR ArtHub" layihəsi də yeni dramaturji tendensiyaların ölkəmizdə tanıdılması baxımından bir sıra layihələr həyata keçirtmiş, "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" və "CHARACTERS" Müasir Dramaturgiya Festivalının tərəfdaşı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onu da xatırladaq ki, 2023-cü ilin sonunda CHARACTERS Müasir Dramaturgiya Festivalı çərçivəsində pyes müsabiqəsi elan edilib, bu il ərzində pyes oxunuşları baş tutub və qaliblər müəyyənləşdirilib.

Son illər dramaturgiyanın əsas mövzuları arasında Qarabağ müharibəsi və  zəfər tarixi mövzusu da aktualdır. Mədəniyyət Nazirliyinin təşkil etdiyi İkinci Qarabağ müharibəsində qazanılan zəfərə həsr olunan ədəbi müsabiqədə Sevinc Elsevər "Çiçək məktublar"  pyesi ilə birinci yeri tutmuşdur.

Dram əsərləri daim lirik, epik növdə yazılan mətnlərə nisbətən azsaylı olması ilə seçilib. layihələr, forumlar çərçivəsində yeni dram, müasir dramaturq kimliyi, yeni dramaturji dilə dair maraqlı çıxışlar və fikirlər səslənsə də, nəzəri olaraq səslənən müddəaların tətbiqinə dair nümunələrin ortaya qoyulması baxımından 2023-cü ili məhsuldar hesab etmək olmur.

2023-cü il ərzində mətbu orqanlarda yayımlanmış pyeslərin kəmiyyəti o qədər də çox deyil. "Azərbaycan" jurnalının xüsusi buraxılışı olan 10-cu sayı Azərbaycan teatrının 150 illiyinə həsr edilib və jurnalda əvvəlki illərə aid bir sıra pyeslər - Əli Əmirlinin "Siz teatrı sevirsinizmi?", Hidayətin "Burdan min atlı keçdi", Firuz Mustafanın "Üçüncü sahil və yaxud "Sonuncu instansiya" pyesləri, Ülviyyə Heydərovanın "İnanıram" monopyesi yer alıb. Xüsusi buraxılışda, həmçinin, Türkiyəli yazar Tuncər Cücənoğlunun "Qadın sığınacağı", rumın dramaturqu Vasile Aleksandrinin "Qızıl pulun macəraları"  pyesləri  tərcümə edilərək dərc edilmişdir.

Elçinin "Azərbaycan" jurnalının 2023-cü ilin 5-ci sayında dərc edilmiş "Beşyüzüncü  tamaşa, yaxud güzgünü sevməyən qız" pyesi kifayət qədər maraqlı süjeti ilə diqqəti çəkir. "Otello" faciəsinin 500-cü tamaşası ətrafında baş verən hadisələr Şekspirin faciəsinə yeni alternativ final təklif edir. İllərdir səhnədə qoyulan ssenariyə uyğun olaraq hiyləyə aldanıb Dezdemonanı boğan və həyatına qəsd edən Otello qəfil məlum hadisələrin gedişatını pozur, personajın sözləri ilə ifadə etsək əsrlərdən bəri davam edən "tilsimi qırır". Otellonun öz daxilindəki yırtıcılığa, şərə qalib gəlməsi, rolu ifa edən aktyor Qəmərlinin də mənəvi cəhətdən saflaşmasına, həyata başqa rakursdan baxmağına səbəb olur. 

Mövcud mətnlərə alternativ süjetlər təqdim etmək və ya mövcud mətnlərin davamını yazmaq nəzəri cəhətdən intertekstuallığa meydan verirsə, digər tərəfdən sosial-psixoloji məqamlardan qaynaqlanır: oxucunun, yaxud tamaşaçının diqqətini çəkmək, informasiya selində itib batmış oxucuda nostalji duyğular oyadaraq marağını mətnə yönəltmək də dövrümüzdə ədəbi priyom ola bilir. Aydın Talıbzadənin eyni nömrədə ("Azərbaycan" jurnalı, 2023, N5) dərc olunan "Bir də buralara gəlmə" pyesi də oxucuya mövcud tanış mətnə müraciət etmə məcburiyyəti yaradır. Pyes Rüstəm İbrahibəyovun "Ölsəm, bağışla" film ssenarisinin ardı kimi qələmə alınıb və Gülzarın Yusifin ölümündən sonrakı həyatından bəhs edir. Monopyes şəklində Gülzarın dilindən nağıl edilən bu sikvel həm də ilkin mətn müəlliflərini tez-tez xatırladır, Gülzar başına gələn hadisələrdə dəfələrlə ssenari müəllifini (Rüstəm İbrahimbəyovu) qınayır. Gülzarın dilindən səslənən "Rüstəm belə yazmışdı. Allah Rüstəmin əliylə belə yazmışdı. Mən neyləyə bilərdim" deməsi də personajın öz yaradıcısının - müəllifin çəkdiyi çərçivələrə işarə edirsə, Yusifin ölümündən sonrakı həyatı barədə danışarkən "Bundan o yanasını Rüstəm daha yazmamışdı: Rüstəm də, Rasim də gecənin içində özgə şəhərdə məni tək-tənha buraxıb əkilmişdilər" ifadəsi personajın müəlliflərə etirazıdır. Məhz bu etiraz ruhu "Bir də buralara gəlmə" pyesinin yaranmasını şərtləndirir.

Bu tendensiya 2022-ci ilin ədəbi faktı olan Kamal Abdullanın "Gülçöhrə xanım və Əsgər ağa" telefilm ssenarisində də müşahidə edilir. Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" komediyasının davamı kimi yazılan telefilm ssenarisi Əsgər ağa və Gülçöhrənin Bakının bolşevik işğalından sonrakı həyatını əks etdirir.

Dramaturgiyamızda geniş yayılmış hallardan biri də dram əsərlərində portret yaradılmasına cəhddir. Tağilə Mehdiyevanın Həsənağa Turabovun 85 illik yubileyinə həsr edilmiş "Altımış dörd şəkilli drama" adlı pyesi onun həyatının müxtəlif mərhələlərinin təsvirini verir və portretini yaradır. Yalnız remarkalardan ibarət və daha çox təsvir, təhkiyə vasitəsilə qələmə alınan və Həsənağa Turabovun bioqrafiyası üzərində qurulan bu mətn daha çox səhnələşdiriləcək pyesin ilkin plan-prospektini, eskizini xatırladır.

Dramaturgiyanın əsasında duran konfliktin mahiyyətinin dəyişməsi, dinamik ünsiyyət aktının aradan çıxması klassik anlamda qəbul etdiyimiz qarşıdurmanın (xeyir-şər, ideal-həqiqət və s.) da öz yerini mərkəzi təhkiyəçiyə təslim etməsi ilə nəticələnir. Yevreinovun "fəaliyyətin vahid subyekti" adlandırdığı monodram qəhrəmanının konflikti daha çox öz daxilində - xatirələrində, psixikasında, düşüncələrindədir. Məhz bu gözönü situativ konfliktdən qaçış milli dramaturgiyamızda epik növə xas təhkiyənin dinamik fəaliyyəti sıxışdırmasına, birsəsli monopyeslərin meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Son illərin tendensiyaları arasında monopyeslərin artımı - yeni dramaturqlar nəslinin - Ülviyyə Heydərova ("Uşaqlıq", Pələng","İnanıram"), Sevinc Elsevər ("Həyat elə bir oyun ki"), Jalə İsmayıl ("Güzgüyə inan"), Şəbnəm Xeyrulla ("Mənim "DÜŞMƏN" oyuncağım"), Cəlil Cavanşirin ("Əvvəl boşluq vardı...") periodik olaraq monopyeslərə müraciəti də fikrimizi təsdiqləyir.

İsmayıl İmanın ilk oxunuşu "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" festivalı çərçivəsində baş tutan rus dilində qələmə aldığı "Hamar üzdə" ("Na qladkoy storone") pyesi yeni dram istiqamətində yazılmış bədii-sənədli nümunədir. İntervü əsasında yazılan və monoloji təhkiyənin dominant olduğu pyes öz çoxsəsliliyi ilə seçilir. Başına gələn müxtəlif əhvalatları nəql edən bələdçi klassik yol filmi (road movie) üslubunda təhkiyəsiylə diqqəti cəlb edir. Çoxsəsliliyin hakim olduğu pyes miqrant həyatının kəskinləşdirdiyi sosial-siyasi, mənəvi problemləri çılpaq dillə, bəzən isə qeyri-normativ leksika ilə verərək, öz yerini axtaran, amma heç bir mədəniyyətə, icmaya mənsub olmayan, hansısa emosional, genetik və ya intellektual bağlarla müəyyən bir məkana (geniş mənada) bağlana bilməyən insanın faciəsidir.

Müasir dünya dramaturgiyasında əsas mövzulardan olan mədəniyyətlərarası  toqquşma  və inteqrasiyanın çətinlikləri, sosial mühit, şəxsin özünüidentifikasiyası, texnoloji inqilablar, sürət və informasiya əsrində insanın yeri və bir çox öncələr tabu hesab edilən mövzulara müraciət, ekoloji vəziyyət dramın sosial funksiyasının qabardılmasına, ədəbiyyata, daha konkret dramaturgiyaya yeni funksiyanın - terapevtik funksiyanın əlavə olunmasına gətirib çıxarır. Dramaturgiyanı sosial medium kimi qəbul etmə tendensiyasının güclənməsi dramın sosial terapiya funksiyasını yeni trendə çevrilir, dram əsərlərinin terapevtik mahiyyəti qabardılır. Bu isə düşünürük ki, Aristoteldən gəlmə katarsisin yeni mahiyyətini üzə çıxarmağa yönəlmişdir: əgər katarsis faciə nəticəsində  insanın ruhunda baş verən dəyişikliyə (pisdən yaxşıya doğru) səbəb olurdusa, müasir katarsis bu dəyişikliyin müalicəvi effektinin üzərində durur. İnsan ruhunda, daha konkret ifadə etsək, psixikasında baş verən təmizlənmənin fiziki sağlamlığa səbəb olacağı düşüncəsi dramın terapevtik funksiyasını aktuallaşdırır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.07.2024)