Leyla Səfərova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Salam, necəsən? Uzun zamandır danışa, dərdləşə bilmirdik. Bilirəm, günah da məndədir, buraxıb getmişdim səni. Axtarmadım, gəlmədim arxanca. Gəlsəm tapardım, onu da bilirəm. Amma nələr olduğunu danışsam, anlayacaqsan məni. Nələr oldu, nələr bitdi... Doğrudan, gör nə zamandır danışmırıq səninlə. Danışmıram heç kimlə, qəlbim doludur... Danışası o qədər sözüm var ki sənə...  Təxmini iki ildir ki yoxam, amma artıq gəldim. Ümid edirəm ki, bir daha keçmiş təkrarlanmayacaq. Çünki artıq yaxşıyam. Yaşayıram...

Qoy başdan başlayım o zaman.

Təxmini 7-8 ay əvvəl Elxanla tanış olandan sonra həyatımdakı hər şeyin yoluna girəcəyi haqqında bir ümid yarandı içimdə. Artıq nələrisə dəyişə bilərəm deyə düşünməyə başladım. Hətta gündəlik yazmağı, mahnı oxumağı belə tərgitdim. Niyə də davam edəsi idim ki? Bunlar mənim ruh halımın pis olduğu zamanların təskinliyi, vərdişi idi.

Elxanla gəzmək, kitab oxumaq, rəqs etmək mənə o qədər yaxşı gəlirdi ki. İstəyirdim başqa heç nə düşünməyim. 

Heç yadımdan çıxmaz, avqustun 14-ü idi. Ortada bir səbəb yoxkən problem yaratmağa başladı. Sonra heç nə demədən mənə sarıldı və məni itirməkdən qorxduğunu dedi. O an elə bildim ki, mənə xəyanət edib, deyə bilmir. Özümü o qədər aciz hiss etdim ki. Bunu görmədiyim, anlaya bilmədiyim, ona etibar etdiyim üçün. Heç nə deyə bilmədən çıxıb getdim oradan. Neçə gün zənglərinə cavab belə vermədim. Bir gün evimin qapısında onu görəndə nə deyim, nə edim, hara gizlənim, bilmədim. "Sadəcə dinlə, get desən gedəcəyəm”, - dedi. 

Birlikdə  keçirdiyimiz gözəl anların xatirinə son dəfə onu dinləmək istədim. Həm də içimdən bir səs mənə elə hey deyirdi ki, danış onunla. 

Elxan mənə ilk dəfə idi ki, həyatından danışdı. Keçmişindən, yaralarından... Qaranlıq, qorxuducu uşaqlığından... Və sonda mənimlə birgə qovuşduğunu dediyi işıqlı günlərdən...

Onun dediyi sözləri başqası desə, gülməli gələrdi, inanmazdım, boş romantizm adlandırıb keçərdim. Amma xəyanət etdiyinə belə axmaq kimi inandığım insanın əslində əsla yalan deməyəcəyinə çox inanırdım, onu tanıyırdım. Doğrudan, mən niyə uşaq kimi inciyib getmiş, onu dinləməmişdim ki?

~Elxan

"Yasəmən, qurban olum, mənə bir dəfə sözümü bölmədən qulaq as, sonra nə desən edəcəm. Sadəcə bir dəfə."

İndiyə qədər heç kimi itirməkdən bu dərəcə qorxmamışdım mən. Yasəmən mənə itirdiyim uşaqlığımı, qazana biləcəyim gələcəyimi göstərən tək qadın idi. Ümid işığım idi. Onu sırf bir yanlış anlamaya görə itirə bilməzdim. İtirəcəkdimsə də, gerçəklərə görə, öz zibillərimə görə itirəcəkdim. Ən azından bilsin ki, onu həqiqətən sevmişəm. 

Başdan sona, bütün hekayəmi danışacaqdım ona. Bu qərarı vermək o qədər çətin olmuşdu ki mənə. Ona necə iyrənc bir insan olduğumu demək, onun gözlərinə baxıb, gözlərimin nə qədər ölümə şahid olduğunu, bu ölümlərə səbəb olduğumu danışmaq…. 

Yasəmən sanki mələk kimi idi, tərtəmiz. Yəqin ki, bir də baxa bilməyəcəkdim onun gözlərinə. Son dəfə, sonsuzadək boğulmaq istədim o mavi gözlərində...

-Danışacaqsan? Yoxsa ancaq susub üzümə baxacaqsan…

Sözünü kəsib danışmağa başladım...

-Mən 15 yaşında idim. Sevdiyim bir qız var idi, guya ciddi olduğumu göstərmək üçün onu anamla tanış etmək istəyirdim. Görüşə getmək üçün o qədər çox deyinmişdim ki, anam məcbur qalıb sırf susum deyə razılaşmışdı. Amma mən yenə susmurdum. Zibilə qalsın ki, istəklərim bitmək bilmirdi. "Bunu danış, belə de, qızı incitmə, o sənə gəlin olacaq" deyib susmurdum. Günün sonunda nəhayət ki, evə dönürdük. Hər şey yolunda idi, istədiyim olmuşdu. Amma mən yenə dinc durmadım, özümü yola atdım, bir anlıq həyəcan, bir anlıq təlaşla. Mən o qırmızı maşının önündən necə çəkildim, anam yerdə qanlar içində necə qaldı, bugünkü kimi gözlərimin önündədir. Atam əslində yaxşı bir insan idi. Amma yaxşı ata, yaxşı yoldaş olmağı bacarmırdı. Buna rəğmən sevirdi anamı. Həmişə, həmişə məni günahlandırdı, haqsız da deyildi...

Aylar keçdi, amma mən toplaya bilmirdim özümü, hər səhər, hər axşam atamın sözləri, öz çəkdiyim vicdan əzabı... Alınmırdı, sevgilim, alınmırdı, bacarmırdım özümlə.

Əlimdə çıxış yolu yoxkən, bir dostum mənə bir dərman verdi, sakitləşdirici olduğunu deyərək. Və mənim həyatım ikinci dəfə məhv oldu...

Yasəmən, vallah mən bilmirdim, bilsəm əsla içməzdim o zibili. Əsla..  Narkotik... Bir dəfə, iki dəfə… Görürdüm ki, bu məni ayırır dünyadan, unuduram hər şeyi. Vaxt keçdikcə asılılıq yaratdı. Nə qədər istədim, ata bilmədim. Üzünə baxmağa da utanıram, iyrənirsən məndən bilirəm...

-Elxan, da…

-Xaiş edirəm, sözümü kəsmə, icazə ver tamamlayım. Yoxsa bir də bu cəsarəti tapa bilməyəcəm özümdə.

“Qarşıdan gələn səssizlik, davam et işarəsi kimi idi. Yasəmənin heçnə demədən sadəcə dinləməsi, gözlərinin dolması üstümə o qədər böyük bir yük salmışdı ki...

Mən isə artıq tutmağa çalışmırdım belə göz yaşlarımı"

-İllər boyu, tam beş il boyu davam etdim bu zibilə. Çökmüşdüm, başa düşürsən? Sonra bir gün... Bir qız çıxdı qarşıma. Gözləri anamın gözləri kimi mərhəmətlə baxan, saçlarının qızılı rənginə aşiq olduğum çiçək kimi gözəl qoxan bir qız... Yasəmən, mən sənə görə dəfələrlə atmağa çalışdım, amma olmadı. Bacarmadım. Ara-sıra səni incitmələrim, özümdən çıxmalarım buna görə idi. İstifadə etmirdim deyə dəhşətli ağrılarım olurdu. Amma mən sənə söz verirəm, söz verirəm ki, nə olur olsun, mən bunu bacaracağam. Yetər ki, yenə tut əllərimi, buraxma. Qəti buraxma...

~Yasəmən

Belə... Sevdiyim adamın hansısa əclafın əlində necə zülm çəkdiyini öyrəndim o gün. O danışıb bitirəndə nə o saxlaya bildi gözyaşlarını, nə də mən. Amma sözünü tutdu. Müalicəsini tamamladı, tamamilə azad oldu. O mənə sevdiyim adamı geri verdi. Mən də bir də onun əllərini buraxmadım. 

Bilirsən? Bir həftə sonra biz evlənirik. Hər şeyi geridə qoyduq və özümüzə yepyeni bir həyat qururuq. Mənim heç ailəm olmayıb, özün bilirsən. Uşaqlar evində kimsəsiz, tək böyümüşəm. O, mənə yepyeni bir həyat verdi. Artıq mənim də bir ailəm olacaq. Biletlərimiz də hazırdır. Gedirik Amerikaya. Amma narahat olma, bir də bu qədər uzun müddət ayrı qalmayacağıq səninlə. Tez-tez yazacağam artıq. Nə də olmasa, uşaqlar evindəykən də, sonrasında da sən mənim tək sirdaşım idin, gündəlik. Amma sənə bir pis xəbərim var. Artıq sən mənim tək varlığım, tək sirdaşım deyilsən. Mən tək deyiləm çünki. Tək qalmayacağam. Ümid işığı olduğum adam mənim qaranlığıma günəş olacaq. Hə, unutmadan deyim. Elxan artıq “Narkotikə yox deyək” adlı bir təşkilatın rəhbəridir. Eyni zamanda belə bir klinika açmağı düşünür. Deyir ki, keçmişini unutmaq istəmir. Onun yerinə o günlərə əsla geri dönməmək üçün yaddaşına həkk etmək istəyir...

Xoşbəxtəm, əziz gündəlik. Onun kimi birini sevdiyim, tanıdığım üçün çox xoşbəxtəm...

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Narıngül Nadirin yeni yazdığı “Adsız oğlan“ hekayəsini təqdim edir.

Bilmirəm indi bunu xatırlamaq kimə gərəkdir və nə əhəmiyyəti var?..  O, mənim sevgilim, dostum deyildi, heç qohumum da deyil...

Yəqin ki, o oğlan məni indi görsə tanımaz, tanımaz bir az böyük çıxıre... heç kim olduğumu xatırlamaz. Amma gülüşü indiki kimi yadımdadır, qəribə bir gülüş idi. Təbəssümü dodaqlarından başlayıb bütün sifətinə yayılırdı. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey... Onu bu müddət ərzində bir neçə dəfə xatırlamışam. Bir dəfə Bakıya ilk gəlişim haqqında hekayə yazanda, bir də ara-sıra şəhərə ilk gəldiyimdə yaşadığım yerlərdən keçəndə. Hər dəfə də xatırlayan kimi həmişəki mənasız, bir qəpik əhəmiyyəti olmayan bir sual yenə də beynimi tıqqıldadır: görəsən, onun adı nə idi? Əhməd, Cəmil, Murad? Bəzən o köhnə yerlərdən keçəndə adını xatırlamağa çalışsam da, heç nə alınmır. Səsin görüntüsü yoxdur ki, göz yaddaşında ilişib qalsın. Əslində heç fərqi də yoxdur. Guya nə anlamı var ki... Amma hər halda, adı var idi axı. Özü də dəfələrlə yanımda səsləndirmişdi.

İndi yay  tətilindəyəm, boş vaxt tapan kimi, daha doğrusu, darıxdığımdan klaviaturanın qarşısına keçib nələrsə yazmağa çalışıram. Yəqin ki, siz məndən yaxşı bilərsiz, yazmağa ki, başladın, keçmişə qayıtmamaq mümkün deyil.

O gün şəhərin küçələrində xeyli gəzişdim. Pis çıxmasa belə deyərdim ki, o ki var, avaralandım. Köhnə qəbiristanlıq yerindən keçəndə onu xatırladım.

Qəbiristanlıq sözünü işlətdim deyə birdən elə bilərsiniz ki, söhbət dünyasını dəyişmiş birindən gedir. Əsla elə deyil. Söhbət açdığım adam yəqin ki, sağdır. Ona görə yəqin ki, deyirəm ki, qəfil ölüm- itimləri, qəzaları nəzərə almasaq və yaşını hesablasaq, güman ki, sağdır, haralardasa yaşayır.

Demək, Bakıya təzə gəldiyim vaxtlardır. Təzə deyəndə lap dəqiqi hardasa 20 gün olar. Ta Bakını necə görmüşəm, şəhər ilk dəfə gözümdə necə şəkillənib, hansı hissləri keçirmişəm, nələri düşünmüşəm, bunu yazıb başınızı çox ağrıtmaq istəmirəm. Həm çox uzunçuluq olar, həm də ilin-günün bu vaxtında niyə sentimentallıq edim ki?..  Demək, Bakıya gəlib ata ocağı kimi şəhərdə ən yaxın qohum sayılan, ərk yeri olan xalaqızıgilin evinə sığınmışam. Universitetə qəbul imtahanı verməliyəm. Mənim zamanımda Bakının yeganə universitetində oxumaq hamının arzusuydu, indi bilmirəm, deyəsən adiləşib. Həm də indi universitetlər də çoxalıb, o vaxtlar institut adlanan ali məktəblər indi universitet adlanır. Nə isə, həm ali məktəbə qəbul olunmaq, həm də şəhərdə yaşamaq istəyim olduqca böyükdür. Şəhərdə yaşamaq  arzumdan  da yazmıram, yazsam xeyli vaxt aparar, odur ki, bu dəfə  onun üstündən də keçirəm.

Nə isə mətləbə keçim, ta söhbəti uzadıb sizi bezdirməyim...

Axşam xalaqızıgildə səhər imtahana getmək məsələmi, daha doğrusu, universitet yolunu necə getmək məsələmi xeyli müzakirə etdikdən sonra ümumilikdə qərara alırıq ki, sabah imtahana özüm tək gedəcəm. Əslində, bu qərara səs verməyən də var. Xalaqızının əri belə fikirləşir ki, tək getsəm yolda azıb qala bilərəm, şəhər də qazan kimi qaynayır, hər cür adamla doludur, ağıllısı var, axmağı var. Mən isə 3-4  dəfə  universitetə getdiyimdən ürəklənmişəm və dönə-dönə israr edirəm ki,  gedərəm, özü də lap rahatca gedərəm, yəni mənə görə işinizdən qalmayın. Nə var ki, avtobusun nömrəsini bilirəm, sonuncu dayanacaq universitetin qarşısıdır. Universitet də orda, düz Elmlər Akademiyası metrosunun yanındadır. Nə çətin işdir ki? Qayıdanda yolu əks tərəfə keçib yenə həmin avtobusa minirəm, gəlib ağ darvazalı  köhnə zavodu keçib düşürəm. Vəssəlam! Şəhərə gələndən ağ darvazalı zavod nişangah yerimdir. Köhnə, mazut iyi verən zavoddur. Mağazaya, dükan -bazara gedəndə ağ darvazasını tapıram, vəssəlam. Ağ darvazalı zavod yerindədirsə, adam şəhərdə niyə azsın ki?..

Adətən öz sözünün üstündə durmağa israrlı olan, adamlarla həmişə bir ton  yuxarıdan danışmağı sevən xalaqızının ərini birtəhər razı salırıq. Amma burasını da deyim ki, xalaqızının ərinin bir ton yuxarıdan danışmağa haqqı da var. Qohum- əqrabadan kənddən kim şəhərə gəlirsə ona tapşırırlar. Yəni o vaxt tapşırardılar, söhbətin əlbəttə indiyə dəxli yoxdur. Həm də tərsliynə baxmayaraq yaxşı adamdır. O ki deyirlər, hər nəslin bir hörmətlisi, ağsaqqalı olur, bax bu da onlardandır. Şəhərə üz tutan evsizlərin, köməksizlərin pənahıdır, kəndə gələndə qohumlar başına dolanırlar, hərə bir tərəfə çəkir. Nə isə, bu mövzunu da qoyaq bir kənara...

Bayaq dedim axı, universitetə artıq üçüncü dəfədir ki, gedirəm. İki imtahanı verib yaxşı qiymət almışam, indi üçüncüdür, bundan sonra daha biri qalıb. Bizim dövrümüzdə ali məktəbə  4 imtahan verirdilər, ballar toplanırdı, sonra ümumi müsabiqə olurdu. Kim çox bal toplayırdısa, o qəbul olunurdu, qalanlar ümidlərini gələn ilə bağlayırdılar.

Səhər evdən çıxanda xalaqızının əri sonuncu sözünü deyir:

-Bax ha, diqqətli ol ki, azıb qalmayasan.

Mən də qətiyyətlə söz verirəm ki, arxayın ol, azmaram.

Evin qarşısındakı dayanacaqda  şad-xürrəm avtobusa minib düz universitetin qarşısında düşürəm.

İmtahandan çıxan kimi universitetin həyətinə toplaşan adamlar başıma yığışır.

Yerbəyerdən suallar yağdırırlar:

- Nə oldu, necə oldu, nə soruşdular? Məmmədov İlqarı gördünmü? Bizim qızı necə? Əliyev Kənan neynirdi? 

Adamların  aşırı  canfəşanlığına həmişə gülməyim gəlib, indi də ürəyimdə gülürəm. Elə bil uzun müddət yatıb həbsxanadan çıxmışam, bunlar da məndən otaq yoldaşlarımı soruşurlar. Nə isə, birtəhər onlardan qurtulub yolu əks istiqamətə keçərək doğma avtobusumu tapıram. Yerimi rahatlayaraq  başımı aynaya söykəyib xəyala dalıram.

İmtahanı yaxşı versəm də, istədiyim qiyməti ala bilməmişəm. Mən 5 gözləyirdim. İmtahn götürən qara, enlisifət qadın hər vəhclə qiymətimi kəsməyə çalışırdı və sonda elə də etdi. Bu an, yəni söhbət o andan gedir, ona nifrət edirəm, ta bağışlayın məni, hələ ürəyimdə yüngülcə söyürəm də. Hərçənd ki, ömrümdə dilimə söyüş gətirmərəm. Sonralar, mənə dərs deyəndə də onunla ulduzum barışmadı, bir-birimizə nifrət edə-edə 4 ili başa vurduq.

Başımı avtobusun aynasına söykəyib düşünürəm ki, əgər o biri imtahandan da 4 alsam, yəqin ki, müsabiqədən keçməyim çətin olacaq. Amma necə olursa-olsun, şəhərdə qalacağam, ölsəm də kəndə qayıdan deyiləm. Belə bir az yekəxanalıq kimi çıxmasın, o kəndə sığışmıram, darıxıram orda. Ora mənlik deyil. Qəbul olunmasam, işə düzəlib işləyərəm, gələn il sənədlərimi yenidən verərəm. Gələn il də alınmasa, o biri il. Dünya dağılmayıb ki?.. Burasını da deyim ki, inadkarlıq cəhətdən zəif deyiləm. Bir şey beynimə düşdüsə əl çəkmirəm.

Beləcə xeyli yol gəlirəm və birdən ayılıram. Baxıram ki, avtobus mənə tanış olmayan binaların arasıyla şütüyür. Tez qabağa  keçib sürücüdən ağ darvazalı zavodu soruşuram, sürücü sürəti azaltmadan arın-arxayın tüklü üzünü qaşıyır, tələsmədən bildirir:

-Sən oranı çoxdan keçib getmisən, burda düş geri qayıt, iki dayanacaq geri qayıtmalısan.

Sürücü səbrlə izah edə-edə yolu bir xeyli də ötüb keçir.

Xalaqızının ərinin sözlərini xatırlayıram: “Diqqətli ol ki, azıb qalmayasan”.

Avtobusdan düşüb özümü tarazlayıram və yolun kənarıyla geri qayıdıram. Böyük, enli  yoldur, maşınlar ara vermədən şütüyür. Kənarda bir adamlıq səki var, bəzi döngələrdə o da bitir, yox olur. Görünür, bu yolla ancaq maşınlar hərəkət edir. Az qala divara sürtünə -sürtünə yeriyirəm. Əhlikef sürücülərin bəziləri sürəti azaldaraq dilxoşluq edir, başlarını pəncərədən çıxarıb mənə sataşırlar. O zaman dəbdəydi belə şeylər. Bilmirəm, indi də küçədə qızlara sataşırlarmı? Sataşsalar da daha yəqin ki, məzmun dəyişib. O zaman başqaydı... Məsələn, iri ZİL maşınından biri başını çıxardıb irişir: “gözəlsən e gözəl”,“bəh-bəh incəbel gözəl piyada gedir”.  Başqa birisi: “sənə əziyyət olar piyada getmək, gəl gedək” və yaxud,  “asta yeri, ayağını daş əzər” və s. və ilaxır.

Bir tərəfdən ünvanı tapa bilməmək qorxusu, həyəcan, sürücülərin  atmacaları, bir tərəfdən  də isti... Əməlli- başlı tərləmişəm, paltarım bədənimə yapışıb.

Xeyli piyada yol gedirəm, az qala küçənin başına çatıram. Amma mənim axtardığım ağ darvazalı zavod yerində yoxdur. Əgər  o zavod tapılmasa, axtardığım ev dünyasında tapılan deyil! Buralarda olmalıydı axı... Elə bil heç yerli-dibli olmayıb. Nə qədər baş sındırıram, istiqaməti düz tuta bilmirəm. Küçədə bir nəfər adam da yoxdur söz soruşmağa. Artıq özümdən şübhələnirəm. Bəlkə qayıdanda avtobusun nömrəsini düz oxumamışam, fikirli-fikirli qaçıb minmişəm. Özümü  o ki var danlayıram: “Axmaq, qanmaz, yaddaşsız! Hələ bu ağılla universitetdə oxumaq istəyirsən. Bir ünvanı yadında saxlaya bilmirsən. Monqol...”

Daha irəli getmirəm, dayanıb gözləyirəm. Aha, qarşıdakı döngədən çıxan oğlan mənə tərəf gəlir. Gəlib çatanda düz qarşısında dayanıram, birbaşa yolunu kəsirəm.  Ortabab, yaraşıqlı oğlandır, yəqin ki, məndən 5-6 yaş böyük olar. İndiki kimi yadımdadır, əynində ağ köynək var, yuxarıdan 3 düyməsi açıqdır. Qollarını yarıya qədər çırmalayıb. Qara  şalvar geyinib, hələ tuflisinin rəngi də yadımdadır. Ağıllı sifəti var, adam beləsindən nəsə pis hərəkət gözləmir. Bəlkə də Allah yetirib bunu mənə. Qırımımdan görür ki, sözlü adamam, dayanıb nə deyəcəyimi gözləyir.

Birbaşa axtardığım ünvanı soruşub vəziyyəti başa salıram.

Oğlan məni başdan-ayağa süzür, bir qədər duruxur, çətin bir riyazi məsələni həll edirmiş kimi fikirləşir, sözlərimi təkrarlayır:

-Ağ qapılı zavod... Yanında balaca həyət evləri. Sonra o tərəfə doğru  istiqamət...

Onun belə çox fikirləşməyinə görə ünvanı tapa bilməyəcəyindən qorxuram. Həm də qorxuram  ki, birdən çıxıb gedər, tək qalaram bu çölü-biyabanda. Tez dillənirəm:

-Balaca evlərdir,  köhnə, bozarmış hasarları var, divarlardan üzümlər sallanıb.

Oğlan  diqqətlə üzümə baxıb gülümsünür. Təbəssümü çox qəribədir. Gülüşü  dodaqlarından başlayıb bütün sifətinə yayılır. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey...

Birdən qoluma toxunur.

-Gedək,  deyəsən tanıdım, irəlidədir.

Sakitcə onun ardınca düşüb  dabanbasma gedirəm. Oğlandan, daha doğrusu dabanından elə yapışmışam ki, indi lap dünyanın o başına da getsə ardınca gedəcəm, başqa əlacım yoxdur. Yol gedə-gedə durmadan  ünvanı başa salıram:

- Ağ darvaza, iri çənlər, balaca həyət evləri...

Oğlan məni ardınca çəkib aparır, bir adam güclə yeriyə bilən dar səki ilə gedirik. Yoldan ötən maşınlar bu dəfə vıyıltı ilə yanımızdan keçib gedirlər. Küçənin başına kimi gedirik. Ağ darvazadan bir nişan yoxdur ki, yoxdur! Nəfəsimizi dərib yenidən irəliləyirik. Nəhayət uzaqdan zavod görünür. Başı göyə ucalan enli, qara boruları da var. İrəli keçib addımlarımı yeyinlədirəm. Oğlan da arxamca gəlir. Zavodun qarşısına çatırıq. Yox, bunun qapısı ağ deyilmiş, boz mavi rəngdədir. Oğlan bildirir ki, bu ərazidə bir neçə zavod var. Köhnə neftayırma zavodlarıdır, hamısı da bir-birinə bənzəyir.

Küçəni o biri üzə keçməli oluruq. Yolu  keçəndə oğlan əlimdən bərk- bərk yapışır, məni maşınlardan qoruyur. Ürəyimə heç nə gətirmirəm. Eləcə dost kimi, himayədar kimi əlimdən tutub. Küçənin o üzündə əlimi geri dartıram. Deyəsən xoşuna gəlmir, amma etiraz da eləmir. Tərslikdən hava dəhşət istidir, sanki göydən od yağır, həm də çox yorulmuşuq. Bir qədər aralıda altında köhnə taxta oturacaq olan yaşıl  yarpaqlı ağac görünür. Oğlan bu dəfə qolumdan tutub ağaca tərəf çəkir. Bu yerdə ağlıma xoşagəlməyən fikirlər gəlir. Nə qədər olmasa tanımadığım adamdır. Amma etiraz da edəmmirəm. Ağacın kölgəsindəki ensiz balaca oturacaqda diz-dizə söykənib əyləşirik. Diz-dizə əyləşməyimdən bir qədər narahat oluram. Bir tərəfdən də oğlan oğrun-oğrun məni süzür, sıxılıram. Nəfəsimizi dərib sərinlənirik. Oğlan ehmalca  əlimi ovcuna alır. Bu dəfə sərt hərəkətlə əlimi geri çəkirəm və  qaşqabağımı töküb ayağa qalxıram. Oğlan da ciddiləşir:

-Bəlkə yaxşı fikirləşəsən, başqa nə vardı evinizin yaxınlığında?

Daha heç nəyi  yadıma sala bilmirəm. Ağlamaq istəyirəm.

Yenidən bərabər addımlayırıq. İkimiz də susmuşuq. Oğlan qaşqabaqlı görünür, məndən irəli düşüb gedir. Üzünü mənə çevirmədən soruşur:

-Sənin adın nədir?

Adımı söyləyirəm. Sonra o adını deyir: Əhməd, Cəmil, Murad... Nəsə anlaya bilmirəm. Bir tərəfdən külək başlayıb, o biri tərəfdən  sanki qulaqlarım tutulub. İrəlidə  köhnə bir qəbiristanlıq görünür. Yadıma düşür ki, bu qəbiristanlığın yanından bir-iki dəfə  keçmişəm. Sevindiyimdən az qalıram qaçıb köhnə başdaşlarını qucaqlayım.

-Görmüşəm, bu qəbiristanlığı, görmüşəm, buradan keçmişəm, ev o biri üzdədir-ucadan dillənirəm. Oğlan da mənimlə bərabər sevinir, üzü işıqlanır.

-Aha, görmüsənsə deməli buralardadır, indicə tapacağıq.

Qəbiristanlığa tərəf yeriyirik. İri, xırda, düz, əyri başdaşları uzaqdan adamın üzünə  dirənir. Başdaşlarının bəziləri yerə yıxılıb, bəziləri yarıyıxılıdır. Amma məlum olur ki, qəbiristanlığın o biri küçəyə çıxışı yoxdur. Deyəsən, heç başqa yerə də çıxış yoxdur burdan...

Oğlan barmaqlarını qatlayıb hesablayır, əməli-başlı baş işlədir:

-Deməli, qəbiristanlığın o biri tərəfindən keçmisən, sonra geri qayıtmısan. Sonra... Bəs niyə tapa bilməyək axı? Əgər sən deyən yerdədirsə, elə buralarda olmalıydı.

Qəbiristanılığın yanında bir qədər o tərəf -bu tərəfə fırlanırıq.

Birdən qəbirlərin arsından yaşlı, arıq, beli əyilmiş bir kişi çıxır, daha doğrusu, peyda olur. Kim bilir, bəlkə də nə vaxtsa ölmüşdü, elə indicə dirilib. Kişi iri, bulanıq gözlərini üzümüzə zilləyir, sonra birdən biədəb söyüşlərlə bizi söyməyə başlayır:

-Əxlaqsızlar, pozğunlar, dingildəşməyə sanki  yer tapmırlar. Qəbiristanlığı xəlvət görüblər, gəlib burda görüşürlər. Sizin...

Yaman pərt oluruq. Oğlan  kişiyə yaxınlaşıb  başa salmaq istəyir ki, məsələ o deyən kimi deyil. Kişi daha da qızışır, səsini ucaldır. Oğlan da əsəbləşib səsini qaldırır.

Bu anda bir milis işçisi bizə yaxınlaşır. Bilmirəm  bu adamsız yerdə o hardan çıxdı?  Necə xəbər tutdu? Hələ də qaranlıqdır mənə. Kişi  milisi görüb daha da bərkdən söylənir, haqqımızda, daha doğrusu  oğlanın haqqında vəkalət qaldırır:

-Sevgilisini yanına salıb bayaqdan burda yüz hoqqadan çıxır. Səhər-səhər də  ikisini qovmuşam, indi də bunlar... Mənə bura nəzarət etməyi tapşırıblar, işimiz gücümüz budur, axşamacan adam qovuruq burdan. Əxlaq deyilən bir şey də olmalıdır  axı...

Milis oğlanı kənara çəkir. Burasını deməyi az qala unutmuşdum. O vaxtlar  polisə milis deyirdilər, indi polis deyirlər. Nə isə, milis oğlanı kənara çəkir. Bəlkə də ikisi yaşıd olarlar. Amma burada milis hökmlüdür, hakimdir. Sualları o verir.

-Adın nədir sənin?

Oğlan əsəbi səslə, hirslə özünü  təqdim edir:

-Əhməd, Cəmil, Murad...

Yenə də əməlli-başlı eşidə bilmirəm. Milis deyəsən bizi məntəqəyə aparmaq istəyir, az qalır ürəyim qırılıb yerə düşsün. Özüm də belə şeylərdə yaman qorxağam.

Oğlan getmək istəmir. Əsəbləşir, əl- qolu ilə nə isə danışır, mübahisə edir, milisi başa salmağa çalışır, hərdən qoluna da girir. Kənara çəkilib  danışırlar. Oğlan məni göstərib nə isə deyir,  bəlkə də məntəqəyə sonra gələcəyini bildirir. Deyəsən, sonda   razılaşırlar.

Gözücu qəbiristanlıq tərəfə baxıram. Kişi yoxa çıxıb, görünür  “vəzifəsini” yerinə yetirib gözdən itib.

Yenə də yanaşı yeriyirik. Oğlan  xeyli pərt görünür, qaşlarını düyünləyib, dodaqlarını bir-birinə sıxıb. Yəqin ki, baş verənlər heysiyyətinə toxunub. Onun ürəyini almağa çalışıram. Bu boyda şəhərdə bu an təkcə güvənc yerim odur.  Qəbiristanlıq gözətçisinin qarasınca söylənirəm, dinmir. Sonra milisin nə dediyini soruşuram,  cavab vermir. Eləcə qaşqabaqlıdır. Üzündə tutqun kölgələr dolaşır. Bu saat razıyam əlimdən tutsun, istəyir heç buraxmasın, lap qoluma girsin. Təki bircə dəfə gülümsəsin. Qəsdən qolumu qoluna toxundururam, əhəmiyyət vermir. Bir qədər ondan irəli keçirəm, dayanıb üzünə gülümsünürəm, yenə də əhəmiyyət vermir. Özümü böyüklərin ciddiyə almadığı uşaq kimi hiss edirəm. Küsülü adamlar kimi yeriyirik. Bir qədər getdikdən sonra uzaqdan başqa bir zavod görünür.

-Odur, oradır, - qışqırıram. 

Addımlarımızı yeyinlədirik.

-Oradır, yüz faiz oradır, evimizi də görürəm.

Oğlan da zavodu görür, rəngi açılır. Gülümsünür. Təbəssümü dodaqlarından başlanıb sifətinə yayılır. Dünyaya ərk eləmək, yaxud meydan oxumaq, günəşə göz vurub gülümsəmək kimi bir şey...  Əlimdən tutur. Bu dəfə əlimi geri çəkmirəm, eləcə əl-ələ tutub gedirik.

-O biri imtahanda gəlib səni özüm aparacam. Saat 9-da evin yanındakı dayanacaqda gözləyəcəm. Qayıdanda da özüm götürəcəm.

Dinmirəm.

Birdən  zavodun qarşısında var-gəl edən xalaqızının ərini görürəm. Üz- gözündən hirsli və narahat olduğu görünür. Özümü itirirəm. Əlimi oğlanın əlindən çəksəm də artıq gecdir. Oğlan bir şey anlamır, əyilib qulağıma nəsə demək istəyir.

Xalaqızının əri başımızın üstünü alır.

Əvvəl mənə təpinir:

-Bu vaxta kimi harda qalmısan? Bu oğlan kimdir?

-Azmışdım...

Sonra oğlanın qarşısına keçir, qəzəblə onu süzür. Adın nədir sənin?

-Əhməd, Cəmil, Murad...

Həyəcandan  yaxşı anlaya bilmirəm.

-Bu qızı hardan tanıyırsan?

-Yolu azmışdı, kömək etmək istədim.

Xalaqızının əri kükrəyir.

-Mənə gəlmə, mən səninçün dünənki uşaq deyiləm. Şəhərdə böyümüş adamam. Yolu azmışdı, ürəyin dözmədi qızın əlindən tutdun, əl-ələ verib gəlib  buranı tapdınız...

Az qalıram deyim ki,  elədir, eləcə dediyin kimidir.

Xalaqızının əri sakitləşmir:

-Bu qızı yiyəsiz görmüsən?

Ürəyim bərk-bərk döyünür. Şəhərdə qalmaq, yerləşmək ərəfəsində xalaqızının ərinin yanında inamını itirmək də az iş deyil. Hələ bunun kəndə xəbər çatmağı, hökm çıxarılmaq filan da ola bilər. Az qalıram havalanım.

Xalaqızının əri oğlanın yaxasından yapışır. Sifəti o qədər qəzəblidir ki, əyilmiş görünür, baxmağa qorxuram. Gözlərimi yumuram. Nə isə tıqqıltı, xışıltı, sillə səsləri eşidirəm. Lap hind filmlərindəki kimi... Düşünürəm ki, dəhşətli davanın ortasında oğlan qəflətən irəli atılıb xalaqızının ərinin yaxasından yapışacaq, qaldırıb yerə çırpacaq. Film davam edəcək. Sonra oğlan mənim əlimdən tutur, kaskadyorlar kimi divarın o üzünə atılırıq. Çıxıb gedirik dünyanın o biri üzünə.

Gözlərimi  açıram. Sakitlikdir, üzü-üzə dayanıblar. İkisinin də paltarı əzik-üzük və tozludur.  Oğlan gözlənilmədən xalaqızının ərinin qarşısına keçir:

-Bağışlayın, üzr istəyirəm. Təsadüfən  belə alındı... Üzr istəyirəm.

Oğlan özünü nədəsə günahkar bilir, yaxud da xalaqızının ərini yumşaltmaq istəyir. Bəlkə də məni düşünür, vəziyyətdən çıxartmağa çalışır. Hərçənd ki, bu versiya sonralar ağlıma gəlib.

Deyəsən xalaqızının əri də xeyli yumşalıb. İrəli düşüb evə tərəf gedir və mənə əmr edir:

-Gəl ardımca!

Dönüb  gözucu oğlana baxıram.

Oğlan yolu o biri üzə keçməyə hazırlaşır. Son anda baxışırıq. O, yenə də gülümsünür. Gülüşü dodaqlarından sifətinə yayılır, dünyaya ərk etmək, yaxud da meydan oxumaq, günəşə baxıb gülümsəmək kimi bir şey...  Anidən mənə əl edir və uzaqlaşaraq gözdən itir. Mən onu bir daha görmürəm.

Bu hadisədən sonra bir müddət onu xatırlayıram, Ağ darvazalı zavodun qarşısından, evin yaxınlığındakı dayanacaqdan keçəndə gözüm axtarır. Hələ deyəsən bir müddət fikir çəkib qüssələnirəm də. Sonra tamamilə unuduram.

Amma hərdən yaddaşımın  hansısa küncünə qonmuş, artıq çoxdan toz basmış, lazımsız, dəbdən düşmüş  lent kimi kənara atılmış  o hadisəni xatırlayanda yenə də ağlımdan  mənasız bir fikir keçir: görəsən o oğlanın adı nə idi? Əhməd, Cəmil, Murad?

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı yazıçı-publisist Zemfira Məhərrəmlinin tanınmış yazar Əkbər Qoşalının “Həsrətoğlu, yaxud uçan tabut” hekayəsindən aldığı təəssüratı sizlərlə bölüşür. 

Deyirlər, söz adamları, qələm əhli bizə əsərləri qədər yaxındır. Yazarın kitabları, gələcəyə əmanət etdiyi əsərləri onun el-obaya bağlılığı, xalqına, millətinə sədaqəti, narahat dünyası, yuxusuz gecələridir. Çağdaş poeziyamızın tanınmış simalarından biri, şair-publisist, tərcüməçi, ictimai xadim Əkbər Qoşalı da dəyərli və yaradıcılığa köklənmiş bir ömür yaşayır. 90-cılar ədəbi nəslinin tanınmış təmsilçisi, deməyə daim sözü olan, düşüncələrini şövqlə qələmə alan, yazıb-yaratmaqdan yorulmayan Ə.Qoşalı, ilk növbədə, incə ruhlu şairdir.

Onun yaradıcılığından türkçülük qırmızı xətlə keçir. Ə.Qoşalı ümumtürk ədəbi irsinin ənənələrini göz bəbəyi kimi qoruyur və yaşadır. Öz genetik türk yaddaşının hökmü, diktəsi ilə qədim türk eposlarından qaynaqlanan əsərlər yazır.

Söz adamı kimi Ə.Qoşalı nəsr əsərləri ilə də xalqın milli ruhunun diri qalmasına xidmət edir. Bu baxımdan, müəllifin "Həsrətoğlu, yaxud Uçan tabut" hekayəsi fikrimizə sübutdur. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, 2019-cu ildə qələmə alınmış bu hekayə qardaş Özbəkistanın nüfuzlu ədəbi nəşri olan "Kitab dünyası" qəzetində çap edilib. Hekayənin mayasında bədii təfəkkür sahibinin bənzərsiz təhlilləri var. Məna tutumu ağır olan bu nəsr nümunəsində fikrin emosional izharı ilə, maraqlı bədii təsvirlərlə qarşılaşırıq. Xalq dili və xalq ruhu əsərin qanına, canına hopub. Adı çəkilən hekayə yazı tərzi, üslubu ilə də fərqlidir.

İlk öncə, əsərin adı marağıma səbəb olmuşdu. Hekayəni diqqətlə oxuyub, müəllifin məqsəd və məramından agah olduqca, Əkbər Qoşalının Qarabağ həqiqətlərini, vəhşi xislətli, terrorçu Ermənistanın öz havadarlarından dəstək görərək başladığı qanlı savaşın xalqımıza gətirdiyi fəlakətləri dünyaya çatdırmaq missiyası göz önünə gəldi. 

Hekayənin qəhrəmanı adına Həsrətoğlu deyilən və öz həqiqi adı az qala ellikcə unudulmuş bir şəxsdir. Qarabağ müharibəsinin dəhşətlərini öz taleyində yaşayan, axar-baxarlı yurd yerindən didərgin düşmüş məcburi köçkün soydaşımız paytaxtın tanınmış "Xor" kollektivində çalışır, aldığı cüzi məvaciblə dolanırdı. Vaxtilə gözəl səsi, avazıyla oxuyurdu. Onu alqışlayır, ifasını bəyənirdilər. Solo ifası ilə daha çox tanınsa da, tale onu "xor"a gətirib çıxarmışdı. "Və indi öncələr heç oxumadığı bir mahnının sonluğundaydı elə bil; pərdə qapanmadan özündə güc tapıb gur səslə oxumalıydı. Nəyə ümidlidir, kimə inanır və haraya gedəcək? Ona elə gəlirdi Tanrı ilə arasındakı bağ qopub, rabitə kanalı pozulub..."

Bu sənətçinin doğulub boya-başa çatdığı dədə-baba ocağına sevgisi o qədər dərin, yurdsuzluq nisgili o qədər böyükdür ki, hamı onu Həsrətoğlu ayaması (ləqəbi) ilə çağırır. Həsrətoğlunun həyatda çox şeyə əli çatmayıb. Dünyanın ən ağır dərdlərindən sayılan köçkünlük yükünü çiyinlərində daşıyan bu soydaşımızın nə normal həyat şəraiti var, nə evi-eşiyi, nə də ailəsi. Məşqə toplaşdıqları günlərin birində darısqal dəhlizdə qarşılaşdığı həmkarı - xorda yenicə çalışmağa başlayan alyanaq qızla göz-gözə gələndə ötən günlərin unudulmaz xatirəsi yada düşür. Güllü-çiçəkli kəndin ətəyində, bulaq başında gördüyü, səhəngindən su içdiyi və sonradan unuda bilmədiyi qızla təkrar görüş səhnəsi də hekayənin təsir gücünü artırır.

Müəllif qəribə davranışı, qeyri-adi düşüncələriylə fərqlənən qəhrəmanının psixoloji sarsıntılarını da məharətlə qələmə alıb. Hekayədə oxuyuruq: "Deyəsən, həyatının qalanını daha öncələrdəki kimi yaşaya bilməyəcəkdi... İllərdi özünü, öz içini yeyib bitirən Həsrətoğlunun nə cansağlığı, nə də "cib sağlığı" buna yol açmırdı... Yuxuları qarışıq, güzəranı pərişan, gələcəyi təsəvvür olunmayan bir adamdı Həsrətoğlu. Sanki hər şeyə inadkarlığı vardı. Öz bildiyini edər, öz bildiyi kimi oxuyardı..."

Bu mistik əhval-ruhiyyəli, yarıyuxu-yarıgerçək ovqatlı hekayədə acı həsrət və böyük istəyin üz-üzə gəlməsi, toqquşması bədii cəhətdən məharətlə təsvir olunub. Əsərin sonuna yaxın daha gərgin və dramatik ovqata köklənirik. Bir gecə yuxusunda doğma kəndinə, dədə-baba torpağına "gedən" Həsrətoğlu, yaşıdı olan son eloğlusunun da Qarabağ savaşında şəhid olduğunu eşidincə, "sağlamlığım cəbhəyə getməyimə imkan verməsə də, bu yataqxana otağında fələyə can verən deyiləm, gedib öz kəndimdə tapşıracam canımı" demişdi. Səhər hamı bilmişdi ki, o, gözlərini həyata əbədi yumub. Rəhmətliyin üz-gözündə itirdiyini tapan adamın xoş təbəssümü donmuşdu.

Həsrətoğlu qarabağlıydı, ölən sənətçini Bakı ətrafındakı qaçqınlar qəbiristanlığında dəfn etməliydilər. Lakin tabut daşıyan karvan Bakıdan çıxıb üzü Qarabağa doğru yön alır. Bu zaman müəllifin yaratdığı daha bir mistik, müəmmalı lövhə ilə qarşılaşırıq. Bu mistisizm nümunəsi fövqəltəbii, hansısa ilahi qüvvənin mövcudluğuna, eləcə də insanın bu qüvvələrlə ünsiyyətinin mümkünlüyünə inam yaradır.

"Vaxt gələr, hesab dönər" deyib ulularımız. Zaman dəyişdi, o unudulmaz 44 gün ərzində müzəffər ordumuz işğalçı erməni gavurların başına od ələdi, mərmiləri dolutək yağdırdı, mənfur düşmən dabanına tüpürüb qaçdı. Yurd nisgili ilə çırpınan soydaşlarımızın, qisas yanğısı ilə yaşayan polad biləkli oğullarımızın arzusu çin oldu. Elə haqqında ədəbi mülahizələrimi bildirdiyim hekayənin qəhrəmanı Həsrətoğlunun da sağlığında həyata keçməyən istəkləri gerçəkləşdi. Əslində bu, bənzərsiz bir hekayə ərsəyə gətirmiş yazıçının da ürəyində illərdən bəri qövr eləyən gözləntinin həqiqətə çevrilməsi, ədalətin qələbəsinə inamın təzahürüdür.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Kinolar mənəviyyatımızın qidalarındandır.

Keçmiş illərdə çəkilmiş Azərbaycan filmlərinə baxarkən, onlar nostalji hisslər yaradır. Bu filmlərdən biri fə dramaturq Vaqif Səmədoğlunun eyni adlı pyesinin motivləri əsasında çəkilmiş "Bəxt üzüyü filmidir". Əvvəlcə nostalji hisslər aşılayan hissəsinə diqqət yetirək. Filmdəki bağ hissəsi Şüvəlan qəsəbəsində, dəniz Bilgəhdə çəkilib, bazar hissəsi isə Mərdəkanda. Və mən hər dəfə o filmi izləyərkən Bakı qəsəbələrinin 90-cı illərini görmüş oluram. 

Məzmun cəhətdən nəzər salsaq isə...əsas hadisələr  "Bəxt üzüyü”nün itməsi ilə başlayır. Təbii ki, bu üzük simvolikdir. Bütün xalqa ismarıc olaraq, insanlığımızı unutmamalı, bəxtimizi itirməməli olduğumuz işarə edilir. Qarşımızdakı kəslərə qarşı daha diqqətli olmalı, üstəlik, bu fani dünyanın "xoş" xəyallarına həyatı həsr edib, ən birinci özümüzü, sonra da ətrafımızı aldatmamalı  olduğumuzu bizə ən gözəl formada çatdırırlar. Yəqin filmi izləyənlər bilər, orada balaca qızcığazın atasının sözlərindən narahat olaraq ağac altına gələrək ağacı kəsməyə çalışması... Ümumiyyətlə, Ayşad Məmmədovun həmin divar səhnəsi, o monoloq-- "Bir mən qalmışam, bir bu daş hasar", “Daş qəlbli insanları neylərdin İlahi"... kimi ifadələr həyatın acı üzünü təmsil edən monoloq olaraq şöhrət qazanmışdır. Keçmiş dəyərli filmlərmizi dərk edərək izləmək ən önəmlisidir. 

Öz cümləmə sadiq qalaraq yenidən yazıram, "Ruhumuzu, mənəviyyatımızı daima qidalandıraq".

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)

Xəbər verdiyimiz kimi, festivalda 13 ölkənin istehsalı olan filmlər nümayiş etdiriləcək.

Açılış mərasimində iştirak edən mədəniyyət nazirinin müavini Səadət Yusifova qeyd edib ki, festival çərçivəsində 20 tədbirin keçirilməsi və 60-dan çox animasiya filminin nümayişi nəzərdə tutulub.

“Keçirilən festivalın mövzusu “Qadın hüquqları”dır. Bilet satışlarından əldə olunacaq gəlir azərbaycanlı gənc qadın rejissorlara ianə ediləcək”, - deyə nazir müavini vurğulayıb.

Festival müsabiqə, müsabiqədənkənar və peşəkar proqramlardan ibarətdir:

Müsabiqə proqramına iki yerli və iki beynəlxalq kateqoriya, “Tamaşaçı rəğbəti mükafatı” daxildir. Müsabiqə qaliblərinin seçimi beynəlxalq münsiflər heyəti və uşaq tamaşaçılar tərəfindən həyata keçirilir.

Müsabiqədənkənar proqramda tematik nümayişlərin, festivalın mövzusuna uyğun filmlərin və retrospektivlərin, dünyaca məşhur animasiya müəlliflərinin əsərlərinin nümayişləri nəzərdə tutulub.

Peşəkar proqram xarici və yerli animasiya mütəxəssislərinin ustad dərslərindən ibarətdir. Proqram çərçivəsində, həmçinin İsveçrə Əməkdaşlıq və İnkişaf Agentliyinin dəstəyi ilə “Women Rights Through Animated films” inkişaf vorkşopu və maliyyə proqramı keçiriləcək.

Qeyd edək ki, müsabiqə qaliblərinin seçimi 6 xarici mütəxəssisin də daxil olduğu beynəlxalq münsiflər heyəti tərəfindən aparılır. VI ANİMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalının xüsusi qonağı “Oskar” mükafatı qazanmış niderlandəsilli rejissor Maykl Dudo de Vitdir. Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi və Azərbaycan Animasiya Assosiasiyası və “PERİ FİLM” MMC-nin təşkilatçılığı ilə uşaqlar və böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş ənənəvi 6-cı ANİMAFİLM Beynəlxalq Animasiya Festivalı sentyabrın 6-dan sentyabrın 10-dək Nizami Kino Mərkəzində keçiriləcək.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(07.09.2023)