“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qiraət saatında Adəm İsmayıl Bakuvinin “Məhşər divanı, yaxud yalanın 17 anı” sənədli romanının dərci davam edir. Roman erməni millətindən olan bəşəriyyət canilərinin utopik məhkəməsindən bəhs edir. Onu nəinki oxumaq, hətta ən maraqlı faktları yaymaq, təbliğ etmək lazımdır.

9-CU DƏRC

, Baş Hakim cəld sözünə düzəliş etdi:

-Erməni terroru dedikdə ilk olaraq fikrə dünyanın dörd tərəfində türklərə qarşı yönəli qanlı aksiyalar gəldiyindən mən də az öncə türk millətindən olanlara yönəlmiş erməni terrorunu şiddətlə qınadım. Amma həmkarım indicə mənə irad bildirdi ki, bu gün müttəhimlər kürsüsündə əyləşəcək erməni  terrorçu  Stepan Zatikyan heç də türklərə qarşı deyil, rus millətindən olanlara qarşı terror aktının təşkilatçısıdır. Proseslərimizin sonuna yaxın isə daha bir terrorçunu mühakimə edəcəyik ki, Monte Melkonyan adlı həmin terrorçu bu dəfə məhz türklərə qarşı törədilən terrorların əsas simasıdır. Amma onu, bu dəfə terror aktında yox, 1992-ci ildə Azərbaycan türklərinə qarşı törəddilmiş Xocalı soyqırımına görə mühakimə edəcəyik. Beləliklə, mən bayaqkı fikrimi korrektə edirəm: milliyyətcə türklərə və ruslara qarşı olan erməni terrorizmi...

Tamaşaçılar sırasından narazılıq sədaları eşidildi. Baş Hakim sözünü yarımçıq kəsib yerdən alovlu-alovlu çıxış edən şəxsdən mikrofona yaxınlaşıb fikrini aydın izah etməsini xahiş edəndə həmin şəxs – orta yaşlı kişi mikrofona yaxınlaşıb söylədi:

-Möhtərəm hakim, siz fikrinizi korrektə yox, tam redaktə etməli olacaqsınız. Belə ki, erməni terroru dedikdə tək türklər və sonradan əlavə etdiyiniz kimi, ruslar bu terrordan əziyyət çəkməyiblər. Bu işin kökü daha dərinlərə gedib çıxır. Biz isveçrəlilər, eşidəndə ki, erməni canilərə Divan tutulur, böyük sevinclə bura təşrif buyurduq. Və indi görürük ki, dünyada erməni millətçiliyini kimlərinsə birtərəfli məzmunda göstərməsi kimi zərərli tendensiya öz işini görüb. Siz də bu tendensiyanın təsiri altında məsələyə səthi yanaşırsınız. Niyə yalnız türklər və ruslar? Kim məsələni dalana dirəyir axı? Biz isveçrəlilər erməni terrorundan o qədər əziyyətlər çəkmişik ki. Mən Divandan xahiş edirəm ki, həmin terror aktları ardıcıllıqla bu tribunada səsləndirilsin.

Mikrofon arxasında dayanmış orta yaşlı kişinin yanında bir neçə qadın peyda oldu. Kişi onları Baş Hakimə göstərib söylədi:

-Bu isveçrəli qadınlar 1981-ci ilin 21 iyul tarixində Lozanna şəhərinin univermağında qadın qeyimləri bölməsində özləri üçün şad-xürrəm halda alış-verişlə məşğul idilər. Qəfildən "9 iyun təşkilatı"  adlı mənfur erməni terror təşkilatı univermaqda dəhşətli partlayış həyata keçirdi, 20 nəfər qadın alıcı müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri aldı. Ömürlük şikəst qalanlar da oldu. Niyə dünya ermənilərin təkcə türklərə qənim kəsildiyini iddia edir? Onlar şəxsən biz isveçrəlilərə də qənim kəsiliblər. Ölkəmizdə nə qədər terror həyata keçiriblər, dünyadakı nə qədər vətəndaşımıza, diplomatlarımıza xəsarət yetiriblər. Mən bir daha tələb edirəm, bütün İsveçrə xalqı tələb edir, erməni terrorunun İsveçrəyə yönəli qatları bu Divan zamanı tam açılsın.

Tamaşaçılar isveçrəlini alqışlara bürüyəndə bu zaman daha bir şəxs mikrofona yaxınlaşdı, sakitlik yaranan kimi söz aldı:

-Möhtərəm hakimlər, möhtərəm xanımlar və cənablar. Mən isveçrəli cənabın çıxışına ürək ağrısı ilə qulaq asdım. Çünki o yaşayanları bir fransız olaraq mən də, mənim xalqım da yaşayır. Təkcə 70-ci, 80-ci illərdə mənim ölkəmin Paris, Marsel, Lion kimi şəhərlərində erməni terrorçuları saysız- hesabsız terror aktları həyata keçiriblər. Hətta Eyfel qülləsi, Yelisey çölləri belə onların dəhşətli terrorlarına şahidlik edib. Nə qədər fransız həyatını qeyb edib, nə qədəri ömürlük şikəst qalıb. Siz indi deyirsiniz ki, erməni terrorizmi təkcə türk millətinə qarşı yönəlib? Əsla xeyir! Yüz dənə də nida! 15 iyul, 1983-cü il. Parisin "Orli" hava limanında baş vermiş dəhşətli partlayışı mən, mənim xalqım necə unutsun? Erməni terroru nəticəsində 8 nəfər həlak olub, 60 nəfər yaralanmışdı. Həlak olanlar arasında Fransa, ABŞ, İsveç və Türkiyə vətəndaşları vardı. Fransa bir neçə gün bu hadisəylə bağlı matəmə büründü, xəbəriniz varmı? Biz fransızlar da tələb edirik ki, erməni terrorizmi tam mahiyyəti ilə burada açılsın.

Yenə də meydanı alqış səsləri bürüdü. Bu zaman bir neçə nəfərin də mikrofona sarı gəldiyini görən Baş Hakim tamaşaçılara səsləndi:

-Mən görürəm, müxtəlif xalqların nümayəndələri də söz istəyir, demək, onlar da erməni terrorundan çəkiblər, Divan ən ədalətli bir yerdir, burda heç vaxt ədalətsizliyə yol verilməz. Biz tamaşaçıların, əslində onlara şahid deyək, İsveçrə və Fransa terroru şahidlərinin tələbini nəzərə alırıq, mən Divan ekspertlərindən xahiş edirəm ki, erməni terroru xronologiyasının bu mötəbər kürsüdən səsləndirilməsini təmin etsinlər.

Alqış sədaları altında xırda məşvərətdən sonra Divan ekspertlərinin gənc bir üzvü bir arayış səsləndirdi:

-Möhtərəm Hakim, möhtərəm izləyicilər, erməni terror təşkilatları tərəfindən həyata keçirilmiş əsas terror aktlarının xronologiyasını çox təəssüf ki, burada tam səsləndirə bilməyəcəyik. Bu xronologiya 1892-ci ildən ta ki 2001-ci illərə qədər – olduqca böyük bir dövrdə həyata keçirilmiş yüzlərlə qanlı aktı özündə birləşdirir, 1626 səhifəlik bir məlumatdır, prosesdən sonra kim istəsə yaxınlaşıb onunla tanış ola bilər. Bir belə məlumatı oxumağa bizə günlər lazımdır, əfsus ki, məhkəmənin belə bir imkanı yoxdur. Odur ki, Divanın işçi qrupu təkcə ASALA, "3 oktyabr"  və ESƏD terror təşkilatlarının 1975-1991-ci illər ərzində həyata keçirdikləri terror aktları listəsini təqdim edir. Buradakı çıxışlarda toxunulan terror aktları məhz həmin dövrə təsadüf etdiyindən bizim seçimimiz belə oldu. Üstəlik, bu gün məhkum olunan Stepan Zatikyanın həyata keçirdiyi terrorun da tarixi həmin vədəyə - 1977-ci ilə təsadüf edir. Bizcə, elə 16 il də kifayətdir ki, erməni terrorunun necə genişmiqyaslı və necə qanlı olmasını sübut etsin.

Sonra Divan üzvü üzünü diktorlar əyləşən sıraya tutdu:

-Diktorlar, siyahı çox uzundur, mümkünsə hamınız çıxıb növbəli şəkildə onu oxuyun.

Səhnəyə 4 kişi və 2 qadın diktor çıxdılar. Sıra ilə düzülüb əllərindəki kağızı hazır vəziyyətə gətirdilər. Birinci dayanan kişi diktor oxumaq istəyəndə Baş Hakim onu saxlayıb söylədi:

-Reqlamentə görə biz təqsirləndiriləni bir qədər gec bura gətirməli idik. Amma əgər uzun bir terror siyahısı oxunursa, nəyə görə bu terrorun törədicilərindən biri onu öz qulaqları ilə eşidib arlanmasın? Odur ki, mən Divan heyətindən xahiş edirəm ki, reqlamentə dəyişiklik edilsin, Zatikyan məhz bu anda Müttəhim kürsüsündə əyləşdirilsin.

Divan heyəti təklifi qəbul etdi. Səhnədəki portretinin örpəyi açılınca üzü qara örtüklü iki mühafizəçi Müttəhimlər sırasında əyləşmiş bir gənci gətirib Müttəhim kürsüsündə əyləşdirdilər. Onun arıq sifətini uzun qıvrım saçları və upuzun bakenbardları xeyli sıxıb görünməz etməkdəydi. Tipik 70-ci illər sovet gənci idi.

Baş Hakimin işarəsi ilə hazır vəziyyətdə dayanmış kişi diktor mətn oxunuşuna başladı:

-Beləliklə ötən əsrin 1975 – 1991-ci illərinə aid erməni terrorları siyahısı. 20 yanvar, 1975-ci il. Beyrut, Livan. Ümumdünya kilsə şurasının mənzil qərargahı partladılıb.

7 fevral, 1975-ci il. Beyrut, Livan. Türkiyə informasiya və turizm bürolarının ofisində quraşdırılmış bombanı zərərsizləşdirmək istərkən bomba işə düşüb və bir nəfər livanlı polis ağır xəsarət alıb.

20 fevral, 1975-ci il. Beyrut, Livan. Türkiyə avia şirkətinin ofisinin qarşısında partlayıcı qurğu işə düşərək ofisin binasına ciddi ziyan vurub.

14 oktyabr, 1975-ci il. Paris, Fransa. Türkiyənin Fransadakı səfiri İsmail Erez və onun sürücüsü Talip Yener qətlə yetirilib, ESƏD məsuliyyəti öz boynuna götürüb, lakin sonra ASALA bu terror aktını özünün təşkil etdiyini bildirib. Mütəxəssislərin fikrincə bu aksiyanın təşkilində hər iki terror təşkilatı birlikdə iştirak edib.

22 oktyabr, 1975-ci il. Vyana, Avstriya. Türkiyə səfirliyinə daxil olan üç nəfər erməni terrorçu səfir Danış Tunalıgili avtomatik silahla qətlə yetiriblər.

28 oktyabr, 1978-ci il. Beyrut, Livan. Türkiyə səfirliyi raketlərlə atəşə tutulub.

1976-1979-cu illər. Türkiyə. İqtisadi və hərbi xarakterli obyektlərdə ardıcıl olaraq diversiyalar və obyektlərə hücumlar həyata keçirilib.

16 fevral, 1976-cı il. Beyrut, Livan. Türkiyə səfirliyinin birinci katibi Oktar Sirt  qətlə yetirilib.

2-ci kişi diktor:

-17 may, 1976-cı il. Frankfurt, Köln, Essen şəhərləri, Almaniya Demokratik Respublikası. Türk konsulluqlarında partlayışlar həyata keçirilib.

8 yanvar, 1977-ci il. Moskva, SSRİ. Eyni gündə şəhərin üç yerində - bir metro stansiyasında və iki ərzaq mağazasında güclü partlayışlar törədilib, 7 nəfər ölüb, 27 nəfər yaralanıb. Həmin bu cinayəti bizim Divanımızın bugünkü təqsirləndiriləni Zatikyan törədib.

Zatikyan şoumen kimi yerindən durub publikaya əl elədi. Publika onun bu jestini anlaşılmazlıqla qarşıladı, narazılar hiddət səslərini çıxartdılar.

2-ci diktor mətnin davamını oxudu:

-2 mart, 1977-ci il. Beyrut, Livan. Türkiyə səfirliyinin hərbi və inzibati məsələlər üzrə attaşesi  Nahit Karakay və İlhan Özbabakanın avtomobilləri partladılıb.

6 iyun, 1977-ci il. Sürix, İsveç. Güclü partlayış nəticəsində milliyyəti türk olan Hüseyn Bülbülə məxsus mağaza tam dağıdılıb.

2 iyun, 1978-ci il. Madrid, İspaniya. Avtomatik silahla silahlanmış üç erməni terrorçusu türk səfiri Zəki Küneralpın maşınını atəşə tutub, bunun nəticəsində səfirin həyat yoldaşı Neqla Küneralp, maşında olan keçmiş səfir Bəşir Balsoğlu həlak olub, milliyətcə ispan olan sürücü Antonio Torres aldığı yaralardan xəstəxanada keçinib.

17 dekabr, 1978-ci il. Cenevrə, İsveçrə. Şəhərdə yerləşən türk aviaşirkətlərindən birinin ofisində partlayıcı qurğu işə düşüb, partlayış nəticəsində ofisə ciddi ziyan dəyib.

7 avqust, 1979-cu il. Frankfurt-na-Odr, Almaniya Demokratik Respublikası. Türk aviaşirkətinin ofisində partlayış baş verib, partlayış nəticəsində küçədən keçən alman vətəndaşı yaralanıb.

22 avqust, 1979-cu il. Cenevrə, İsveçrə. Türkiyənin Cenevrədəki konsulu Niyazi Adalının maşınına qoyulmuş partlayıcı qurğu işə düşüb, bunun nəticəsində küçədən keçən bir neçə isveçrəli yaralanıb.

4 oktyabr, 1979-cu il. Kopenhagen, Danimarka. Türk aviaşirkətinin ofisi yaxınlığında baş vermiş partlayış nəticəsində ofisə ciddi ziyan dəyib, iki nəfər danimarkalı yaralanıb.

3-cü kişi diktor:

-12 oktyabr, 1979-cu il. Haaqa, Niderland. Türkiyənin bu ölkədəki səfiri Özdəmir Benlərin oğlu 27 yaşlı Əhməd Benlər öz maşınında qətlə yetirilib, bu qətlə qörə məsuliyyəti ASALA və ESƏD birlikdə öz üzərilərinə götürüblər.

30 oktyabr, 1979-cu il. Milan, İtaliya. Türk aviaşirkəninn ofisində partlayış törədilib.

8 noyabr, 1979-cu il. Roma, İtaliya. Həyata keçirilmiş partlayış nəticəsində Türkiyə səfirliyinin binasına ciddi ziyan dəyib.

18 noyabr, 1979-cu il. Paris, Fransa. Üç aviaşirkətin ofisinin qarşısında partlayışlar baş verib, bunun nəticəsində Türk hava yolları, KLM və Lufthanza şirkətlərinin ofislərinə ciddi ziyan dəyib, iki fransız polis isə yaralanıb...

(Davamı var)

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.08.2023)

BU GÜN ONUN DOĞUM GÜNÜDÜR

Təqvimdə 2010-cu il idi. Təsədüfən onun təşkil etdiyi treninqlərdən birində iştirak edirdim. Fasilə zamanı dəhlizdə həmsöhbət olduq. Yaddaşımda peşəsini dərindən bilən, müasir təfəkkürlü, təcrübəli bir insan kimi qaldı. Kübarlığı, yüksək mədəniyyəti davranışında öz əksini tapmışdı. Sonralar özüylə üz-üzə gəlməsəm də qələmə aldığı müxtəlif yazılarını oxudum. Həmin yazılar müəllifinin peşəkar jurnalist olduğunu açıq-aşkar biruzə verirdi. Bəli, peşəkarlıqla səmimiyyət üst-üstə düşəndə və bunlar istedaddan qaynaqlananda ərsəyə gətirilən yazılar da gözəl, oxunaqlı olur...

Əslində, yazmaq həm çətin və həm də asandır. Çətindir ona görə ki, yazı müəllifi tərəfindən zamanında təbii şəkildə doğulmalıdır, natamam və ya süni olmamalıdır. Asandır ona görə ki, yazmağı bacarırsan, əlin qələm tuta bilir. Məni qınamayın, bir yazı insanı yorursa ölü, düşündürürsə canlıdır. Canlı yazıları oxumaq adama zövq verir, unutduqlarını yada salır, bilmədiklərini isə öyrədir…

Özündən soruşmamışam, amma yazılanlara görə Qazaxda doğulsa da Bakıda böyüyüb böya-başa çatıb. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetində jurnalist ixtisasına yiyələnib. Azərinformun xüsusi müxbiri, “Azərbaycan gəncləri” qəzetinin bölmə müdiri, “Azadlıq” qəzetinin baş redaktor müavini, “Xəzər” jurnalının baş redaktoru, “Turan” məlumat-nəşriyyat müəssisəsinin müdiri, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mətbuat katibi, “Xəzər” universitetinin müəllimi, Bakı Mətbuat Klubunun prezidenti, “Gün-səhər” qəzeti idarə heyətinin sədri olub. Azərbaycan Mətbuat Şurasının yaradılması layihəsinin müəllifi və qurumu yaradanlardan biridir. Jurnalist peşəkarlığı və söz azadlığına aid 40-dan artıq beynəlxalq konfransın hazırlanması və keçirilməsində istirak edib. Ölkədə ən nüfuzlu "Media açarı" Jurnalist mükafatının təsisçisi, “Yeni Nəsil” Jurnalistlər Birliyinin sədridir. 800-dən artıq publisistik məqaləsi çap olunub, bir sıra televiziya və radio verilişlərinin, sənədli filmlərin ssenaristidir. Ona yaxın kitabın müəllifi və tərtibatçısıdır. “Zərdabi mükafatı” laureatıdır…

Deyir ki,- “1960-cı ildə doğulmuşam, amma bioqrafiyam haqqında danışarkən 1968-ci ildən başlayardım. Niyəsini soruşmayın. Yeri gəlmişkən, ilk məqaləm mətbuatda həmin il dərc olunub. Küçəmizin bərbad yolu haqqında. O yol hələ də bərbaddır. Ömrüm boyu Bakıda, jurnalistika sahəsində çalışmışam – xaricdə dərs aldığım və dərs verdiyim qısa fasilələri nəzərə almasaq, - informasiya agentliyində, mətbuat xidmətində, qəzetdə, jurnalda, hətta bir az radioda da çalışmışam. Televiziyadan başqa.”

Bəli, söhbətimin qəhrəmanı jurnalist Arif Əliyevdir. Yeri gəlmişkən, dünyanın hər yerində jurnalistika müqəddəs peşələrdən biri sayılır və hər bir cəmiyyət jurnalisti təmiz, vicdanlı, dürüst insan kimi qəbul edib, ona inanır. Azərbaycan jurnalistikasında da təmiz, vicdanlı insanlar az deyil. Onlardan biri də Arif Əliyevdir. Məhz bu göstəricilərinə görədir ki, o, ölkə mətbuatında yeni cığır açmağı bacarıb. Şəxsi keyfiyyətləri ilə istedadına rəng qatan bu insanın son uğuru bizi çox sevindirir. Onun ssenarisi əsasında mərhum reşissor Rövşən Almuradlının quruluş verdiyi "Əsgərlər unudulanda ölürlər" sənədli filmi Xorvatiya və İstanbulda keçiriləcək festivallara vəsiqə alıb. Kanadada nümayiş etdirilib...

Bu gün Arif Əliyevin 63 yaşı tamam olur. Siyasi məqalələrində bəzən sərt, bəzən də yumşaq olsa da, bütün ömrünü həqiqəti söyləməyə çalışıb, dövətə, xalqa xidmət göstərib. Maraqlı yazıları, layihələri ilə zaman-zaman gündəmə gələ bilib. Neçə-neçə jurnalistin yetişməsində əməyi var. Bu xidmətlərini nəzərə alanda, Arif Əliyevin dövlət səviyyəsində mükafatlandırılmasının vaxtı çoxdan çatıb. O isə hələ də “Əməkdar junalist” fəxri adını almayıb. Gəlin etiraf edək, Azərbaycan jurnalistikasını döyüşən orduya bənzətsək, Arif Əliyev bu ordunun elitasında yer alan, GENERALlarından biridir... 

63 yaşın mübarək, cənab GENERAL!

Fotonu Elçin Şıxlinski çəkib

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.08.2023)

Hamımız doğular-doğulmaz hansısa ailənin içində dünyaya ilk addımlarımızı atırıq. Ailəmizi seçə bilmədiyimiz kimi bacı-qardaşımızı, neçənci uşaq olduğumuzu seçə bilmirik. Bəziləri evin tək uşağı , bəziləri ilk , ortancıl və sonuncu övladıdır. Bəs ailənin neçənci övladı olmağımız xarakterimizə təsir edirmi?

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı psixoloq Aysu Əliyevanın yazısını təqdim edir.

5 barmağın 5-i də bir deyil – bunu ailədə doğulan uşaqlar barədə deyirlər.

Bununla bağlı araşdırmalar Alfred Adlerə məxsusdur. O müəyyən etmişdir ki, eyni ata-anadan doğulan , eyni ailədə böyüyən uşaqların xarakterləri bir-birindən fərqlənə bilər. Bioloji, sosial amillər , mühitin təsiri olduğu kimi Adlerin fikrincə, buna uşaqların doğulduğu sıra da təsir edir.

İlk övlad - ailədə heçbir qardaş, bacı olmadığı zamanda doğulduğu üçün ailənin maddi, mənəvi bütün imkanlarına sahib olur.Qayğı, diqqət, sevgi, maddiyyat sadəcə ona sərf edilir.Və nəinki ailənin, hətta nənə-babanın da diqqət mərkəzində olur.Ən yeni geyim, ən yeni əşyalar onun üçün alınır.Valideynlərin ilk ovladi olduğu üçün həyəcanlı, sevincli bir o qədər təlaşlı olurlar.Valideynlərin gərginliyi uşağa da sirayət edir.İkinci övladın doğulması ilə ilk övlad sanki taxtından endirilir.Valideynlər ilk övladlarını mükəmməl yetişdirməyə meyillidirlər.Bacı-qardaşları doğulanda anaya uşağın baxımında kömək etdiyi üçün ana məsuliyyəti ona da ötürmüş olur.Beləliklə, ilk övladlar uşaqlıqlarını yaşaya bilmirlər. Vaxtından qabaq böyüməyə, ananın təlimatlarını yerinə yetirməyə , ikinci uşağın baxımını üstlənməyə məhkum buraxılırlar. Bu səbəbdən daha yetişkin xarakterli, liderliyə meyilli, problemlərini tək həll etməyi bacara bilən uşaqlar olur.

Ortancıl uşaq - bu uşaq doğularkən ata və anasını digər övlad ilə paylaşdığının fərqindədir.Əsasən böyük bacı- qardaşı ilə rəqabət içərisində olurlar.Bu səbəbdən məqsədli, prinsipli olurlar.Böyük övladın liderliyi ilə balaca övladın təzyiqi altında qaldığından özünə məzlum olaraq yanaşır və acıyır.Beləliklə, o özünü ailədən xaric edilmiş, aldatılmış, unutulmuş kimi hiss edə bilərlər.Vicdanlı , mərhəmətli və ədalətli uşaqlar olur.

Balaca uşaq - ailənin heç böyüməyən, taxtından heç enməyən uşağıdır.Balaca olması səbəbilə bütün ailənin diqqət mərkəzindədir.Valideynləri tərəfindən Şah və Şahzadə kimi münasibət görürlər.Sonuncu övlad şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə daha ünsiyyətcil, sosial olurlar.Ailənin ən əyləncəli uşağı olmaqla bərabər, asılılıq xüsusiyyətləri görülür.

Tək uşaq - ən çox əzizlənən, bütün qayğı və sevgi bölünmədən artığı ilə verilən uşaqdır.Ailədə bənzərsiz mövqeyi var. Özünə rəqib olacaq bir qardaş-bacısı yoxdur. Ana və atanın uşağı əzizləyərək böyüdən, qadağalar qoymayan bir yanaşma tərzi ola bilər. Paylaşmaq, birgə işlərdə iştirak etmək kimi yönlərdə zəif olabilər. Qısqanc, paxıl və ya asılı bir şəxsiyyətə sahib ola bilərlər. Böyüklərlə ünsiyyətə girmə və yaradıcılıq yönü inkişaf etmişdir.

Əziz valideynlər, uşaqlarınıza fərq qoymaqla, müqayisə etməməklə, hər birinə fərdi olaraq yanaşaraq bacı-qardaş münasibətlərini də daha sağlam hala gətirə bilərsiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə Biri ikisində layihəsində bu gün Poeziya vaxtıdır, 1+1 rubrikasında bir gənc xanımın və bir gənc bəyin şeirləri təqdim edilir.

Nuranə TƏBRİZ

ZÜLMƏTİN QUCAĞINDA

...Və elə dərdlər də var,  ağır olur çəkisi;

Nə bitməyi mümkündür, nə də daşımaq olur.

Ruh da var ki, ağrısı meydan oxuyur cana,

Nə əcəl yaxın gəlir, nə də yaşamaq olur.

Şehli xatirələri baxışına çəkəsən,

Kimsə görməsin deyə, yumasan gözlərini.

Güləsən “arsız” kimi taleyinin üzünə,

Ağlayasan gizlində qucaqlayıb dizini.

Hara getsən, qaçaraq döndüyün o otaqda

Təkliyini görüncə divarlar üzə durar.

İşığı yandırsan da  zülmətin qucağında,

Taleyin şamı yanmaz, soban şaxta sovurar.

Dərd özü də bir dərdir, dərdi gizləmək betər,

Təsəllisi xoş gəlməz doğma bildiklərinin.

Güc aldığın güclərə məcbursan güc olmağa,

Hesabı yarım qalar üzə güldüklərinin.

Əziz YAQUBZADƏ

GİZLƏNPAÇ

Səndən sonra hamı bir az yarımçıq,

Səndən sonra hər şey çiydi bu evdə.

Səndən sonra elə küskün böyüdüm,

Xoş söz də xətrimə dəydi bu evdə.

Döşəməsi soyuq oldu bu evin,

Səndən sonra divarları qızmadı.

Nə vaxt biri getməyindən danışsa,

Bu qış gəlmiş evdə qəlbim sızladı.

Bir gün hamı yoxluğunla barışdı,

Bircə mən saxladım səni içimdə.

Sənin qəbrin üstə gedəndə belə

Mən səni axtardım evin içində.

Mən səni axtardım gecə yatanda,

Səhər anam məni oyadanda da.

Mən səni axtardım məktəbdən evə

"Quyruqlu beş" alıb qayıdanda da...

Özüm öpdüm qanayan barmağımı,

Heç kim gəlib göz yaşımı silmədi.

Mən hətta gizlənpaç oynayanda da

Səni axtarırdım, heç kim bilmədi.

Harda xoşbəxt ailə tablosu gördüm,

Gözüm həsrət ilə daldı uzağa.

Nə gizlədim, mən paxıllıq edirdim

Atasıyla oynayan uşaqlara.

İndi də ümidim tərdi, təzədi,

Sanıram, hardansa mənə baxırsan.

Bəs indi gözümü yumsam, səninlə

Gizlənpaç oynasaq, görən, çıxarsan?!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.08.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı İlham Abbasovun “Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatları” silsiləsindən Qabriela Mistrala həsr etdiyi yazısını təqdim edir.

LATIN AMERİKASI ƏDƏBİYYATININ“ŞAHZADƏ XANIMI”

         Birinci sinfə gedərkən – böyüyəndə kim olmaq istərdin? – sualına tərəddüd etmədən – kraliça olacağam! – cavabını vermişdi. Bu cəsarətli sözləri monarxist ənənələri olan ölkədə cəmiyyətin yüksək elitar təbəqəsinə mənsub bir ailənin uşağı söyləsəydi, bəlkə də, o qədər təəccüb doğurmazdı. Ancaq bu, tarixi boyu kraliça görməmiş Çilinin ucqar dağ kəndində, ən aşağı zümrədən olan ailədə dünyaya gəlmiş Lusilanın arzusu idi. Taleyi ona zəngin sərvət, əsilzadəlik mənsəbi, hökmdar ədası verməsə də, zəngin istedad, kübarlıq xarakteri, insanilik mənəviyyatı bəxş etmişdi. Və bu ona arzusuna yetmək üçün kifayət etdi. Poeziya sənətnin, müəllimlik peşəsininkraliçası oldu. Boyük hərflərlə yazılan ŞAİR və PEDAQOQ adlarını ömrü boyu şərəflə, qürurla daşıdı.

          Nobel mükafatına namizədliyi təsdiqlənəndə İsveç Akademiyasının üzvü Yalmar Qulberq Çili şairəsini təqdim edərkən demişdi: “Zəngin Latın Amerikası ədəbiyyatının uğurlarını qeyd etməklə biz onun qüssə və analıq mehrinin böyük nəğməkarı olan şahzadə xanımını qürurla salamlayırıq.” XX əsrin ortalarından üzü bəri müasir dünya ədəbiyyatının inkişafında çox əhəmiyyətli rol oynayan, ədəbi prosesdə iz qoymuş neçə-neçə görkəmli ədibin (o cümlədən Nobel mükafatçısının) yaradıcılıq uğurlarına meydan verən bu ədəbi mühitdən ən nüfuzlu ədəbi mükafatı birinci olaraq qazanan məhz bu şairə xanım olmuşdu. 1945-ci ildə Nobel Mükafatları Komitəsinin qərarına əsasən, ədəbiyyat üzrə qırxıncı mükafata “bütün Latın Amerikası idealist bədii təsəvvürlərinin simvoluna çevrilmiş yüksək hisslər ifadə edən poeziyasına görə” görkəmli Çili şairi, maarif xadimi, diplomat Qabriela Mistral layiq görüldü.

          Şairə cavab nitqində özünü bütün Latın Amerikası mədəniyyətinin təmsilçisi saydığını vurğulayaraq bu mükafatın Latın Amerikası ədəbiyyatının nümayəndəsinə verilməsini İsveçin mənəvi ucalığı olduğunu bildirdi. (Həqiqətən də, şairin əsərlərinin çoxu vətənindən əvvəl xaricdə – qonşu Latın Amerikası ölkələrində çap olunmuşdu. Bu mənada şairə öz vətəninə qəlbən, ruhən nə qədər bağlı olsa da, real olaraq bütün Latın Amerikasının sənətkarı idi.) Çıxışında onu da əlavə etdi ki, mükafata layiq görülməsinin səbəbini şeirlərində qadın və uşaqların mənəvi dünyasının ifadə olunmasında görür. Əsərlərini ispan dilində yazan Qabriela Mistral 1889-cu il aprelin 7-də And dağlarındakı sivilizasiyadan uzaq Monte Qrande  kəndində ibtidai sinif müəlliminin ailəsində dünyaya göz açmışdı. Sənədlərdə yazılan adı Lusila de Maria del Perpetio Sekorro Qodoy Alkayaqa idi. Anası ispan, atası isə hindu əsilli olan qızın bu bioqrafiya faktı onun həm xarakterində, həm taleyində, həm də əsərlərinin dil və ifadə tərzində müəyyən izlər qoymuşdu. İlk əsərləri dərc olunmağa başlayanda gənc şairə özünə təxəllüs yaratmaq üçün çox sevdiyi iki görkəmli sənətkarın imzalarından istifadə etmişdi: Adını İtaliya şairi Qabriela Danmuntsonun adından, soyadını isə 1904-cü ilin Nobel mükafatçısı, böyük Fransa (Provans) şairi Frederik Mistralın soyadından götürmüşdü.

          Lusilanın anabir bacısı Elvina qonşu kənddə müəllim işləyirdi. Hər şeydə böyük bacısını təqlid etməyə çalışan Lusila da müəllim olmaq həvəsinə düşür. Xüsusi pedaqoji kursu bitirərək 18 yaşından kənd məktəbində müəllim köməkçisi işləməyə başlayır. Ciddi pedaqoji təhsili olmasa da, fitri istedadı sayəsində müəllimlik işinə qəlbən bağlanır və özünü bu peşədə tapmış olur. Elə həmin il ilk şeirləri mətbuatda dərc olunur. Bundan bir neçə ay əvvəl isə gənc şairənin həyatında onun bütün ömrünə və yaradıcılığına qara kölgə salan faciəvi hadisə baş vermiş, nişanlısı intihar edərək dünyadan köçmüşdü. Çap olunan ilk şeirlərinin “Ölüm sonetləri” adlanması və onların hüznlü məzmunu da bununla bağlı idi. Peşəkar ədəbiyyatda bu sayaq debüt etməsi şairənin bütün sonrakı yaradıcılığına matəm havası hopdurmuş olur. Amma beləliklə də olsa, Q.Mistralın imzası peşəkar müəlliflər siyahısına düşür. 1914-cü ildə Santyaqoda keçirilən poeziya festivalında birinci yeri tutan Lusila ilk sənət uğurunu qazanmış olur.

          Bədii yaradıcılıqdan əvvəl isə gənc xanıma həyat fəaliyyətinin ikinci sahəsində – pedaqoqikada ciddi uğurlar nəsib olur. Müəllim, müfəttiş, lisey direktoru kimi pillələri uğurla keçərək vətənində dəyərli maarif xadimi kimi şan-şöhrət qazanır.

          Lusilanın bu illərdə yaşadığı ikinci eşq macərası da uğursuz alınır. Ona aşiq olmuş və bir-birinə sevgi şeirləri yazdıqları gənc şair Manuel Mourey Lusiladan üz döndərərək özündən xeyli yaşlı, varlı bir qadınla evlənir. Bu xəyanətdən dərin sarsıntı keçirən Q.Mistral Santyaqonu tərk edərək ölkənin cənubundakı Panta-Arenas şəhərinə köçür və bundan sonra yazdığı şeirlər onun ağrılı qəlb yaşantılarını əks etdirməyə başlayır. Bir il sonra onu Temruko şəhərindəki qadın liseyinə direktor vəzifəsinə dəvət edirlər. Q.Mistral burada müəllim işləyən başqa bir gənc istedadla -- gələcəyin böyük şairi, 1971-ci ilin Nobel mükafatçısı Pablo Neruda ilə tanış olub dostlaşır və ona peşəkar ədəbiyyatda ilk addımlarını atmaqda kömək edir. Həm şair, həm də bir insan (qadın) olaraq xarakterinin və həyat mövqeyinin formalaşdığı bu illərdə Q.Mistralın psixoloji portreti və mənəvi siması bitkin şəkildə müşahidə olunmağa başlayır.

          Sağlığında cəmi beş kitabı nəşr olunmuş şairin ədəbi irsi həcmcə kiçik olsa da, bədii dəyərinə görə dövrünün dünya poeziyasında ən dəyərli hadisələrdən biri kimi qəbul olunur. Onun şeirləri sadə və səmimi, süni pafosdan və qondarma bəlağətdən uzaq, fəqət dilin və düşüncənin təbii obrazlılığı ilə zəngin bir üslubda yazılmışdır. Bu poeziyanın orijinallığı və bənzərsizliyi də məhz bundadır. Q.Mistral həyatda olduğu kimi, sənətdə də şöhrətpərəstlikdən uzaq, təvazökar bir insan idi.

          Q.Mistralın həyat və yaradıcılığı onun haqqında vətənində və digər ispandilli ölkələrdə yazılmış onlarca kitabda, yüzlərlə məqalədə dərindən təhlil olunmuş, poeziyasının və nəsr əsərlərinin ən parlaq, onun XX əsr dünya ədəbiyyatının ən dəyərli nümayəndələri sırasında yer tutmasını təmin edən cəhətləri yüksək  qiymətləndirilmişdir. Böyük soydaşı, dünya şöhrətli Çili şairi Pablo Neruda onun haqqında yazmışdır: “Maraqlıdır ki, Q.Mistralın hənişə qəm-qüssə ifadə edən ölməz poeziyası ümumi şəkildə həmişə ölümü yox, həyatı vəsf edirdi.”

          Təbii ki, Q.Mistral həyat mövqeyinə, dünya duyumuna, düşüncə tərzinə özünüifadə manerasına görə ilk növbədə şair idi, ancaq onun yaradıcılığında kifayət qədər peşəkar səviyyədə yaradılmış nəsr əsərləri də önəmli yer tutur. Onun şeir yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan incə poetiklik və bədii ifadə zənginliyi nəsr əsərlərində də geniş müşahidə olunmaqdadır. O, nəsr əsərlərini hansısa bitkin janrlar formasında yox, həyatının müxtəlif məqamlarına aid mövzularda özü ilə daxili söhbət, yaxud monoloq şəkilli qısa, bir neçə səhifəlik qeydlər şəklində yazırdı.  Müəllif özü bu əsərləri “nəsr” yox, “motivlər” adlandırırdı. Məsələn, hind şairi R.Taqor bu tip yazılarını “mənsur şeirlər” adlandırırdı. Bu yazılarda o, süjet və personajları dərin duyğularla ifadə edərək poeziyasında olan təbiilik və səmimiyyəti hekayəçi yaradıcılığında da qoruyub saxlaya bilir.

          Yazıçı özü etiraf edirdi ki, bu nəsr mətnləri onun vətən və dünya haqqında, insan mənəviyyatı barədə ən səmimi intonasiya ilə söylənmiş, həyatını həsr etdiyi, ölümünü həsr edəcəyi, insanlarla bölüşməyi layiq bildiyi əsərlərdir.

          Latın Amerikası ədəbiyyatı ilk növbədə ispandilli ədəbiyyatdır. Yəni bu ədəbiyyat müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif etnokulturoloji mühitlərdə yaransa da, ortada ədəbiyyat üçün çox vacib olan ümumi dil amili var. Bununla belə, ayrı-ayrı ölkələri təmsil edən ədiblərin dünyabaxışı, üslub və ifadə tərzi özünəməxsusluğu ilə seçilir. Q.Mistralın yaratdıqları da ruhən məhz Çili ədəbiyyatıdır. Şairə vətənindən əlavə, dünyanın bir çox ölkələrinin ədəbi və ictimai həyatında fəal iştirak edib, xidmətlər göstərib. Dünyanı ölkə-ölkə, şəhər-şəhər gəzib, hətta dünyasını özgə ölkədə, yad şəhərdə dəyişib. Amma son istəyinə uyğun olaraq, Çilinin ən ucqar bir guşəsində torpağa tapşırılıb. Onun poeziyasının Çili torpağının dərinliklərinə işləyən qüdrətli kökləri, Çili səmasının ənginliklərinə ucalan qüdrətli qanadları var.

          İki dəfə faciəli məhəbbət yaşantılarından keçmiş, ömrü boyu ailə qurmayaraq tənha yaşamış, həyat və yaradıcılığı əsasən qəm-kədər, üzüntü  motivləri əsasında təşəkkül tapmış yazıçı bir yandan ciddi, zabitəli bir qadın, digər tərəfdən isə pozitiv rəftar normaları ilə ömür sürən işgüzar, hətta nikbin əhvali-ruhiyyəli bir xanım təəssüratı yaradır. Bu dövdə bütün Latın Amerikasında nüfuzlu ziyalı kimi tanınan Kolumbiya Universitetinin professoru Federiko de Onislə tanış olması və dostlaşması sayəsində onun köməyi ilə şairənin “Ümidsizlik” adlı ilk şeir toplusu 1922-ci ildə Kolumbiya Universiteti tərəfindən nəşr edilir. Adından da göründüyü kimi, qüssə, kədər motivləri buradakı şeirlərin əsas mövzusunu təşkil edirdi. Təxminən iyirmi il sonra tanınmış ABŞ ədəbiyyatşünası M.Adams yazacaqdı ki, bu kitab sevimlisini itirmiş, öz faciəsini dərin hüznlə yaşayan, xaraktercə güclü, hissiyyatca zərif bir qadının könül yaşantılarının poetik ifadəsidir.

          Vətənindən kənarda işıq üzü görmüş birinci şeir kitabı müəllifə beynəlxalq miqyasda ilk məşhurluq xalları qazandırdı və bu kitab Q.Mistralı Latın Amerikasının ispandilli ölkələrində ciddi bir poeziya nümayəndəsi kimi tanıtdı. Qeyd etdiyimiz kimi, kitabdakı poeziya nümunələri ilk növbədə müəllifin tənhalıq, kimsəsizlik duyğularını, pessimist düşüncələrini əks etdirirdi. Hətta şairə kitabın sonunda belə bir qeyd verməyi də lazım bilmişdi: “Qoy həyatı şirin olanlar bu acı yazılara görə məni bağışlasınlar.”

          1921-ci ildə Q.Mistral Santyaqo liseyinin direktoru vəzifəsinə təyin olunur və yenidən ölkənin paytaxtına qayıda bilir. Lakin ali təhsilinin olmaması Q.Mistralın ictimai karyerasının inkişafına müəyyən maneələr yaradırdı. Məhz bu səbəbdən, daha dəqiqi, bu bəhanə ilə onu lisey direktoru vəzifəsindən azad edirlər. Ancaq pedaqoji sahədə bütün regionda qazandığı nüfuz sayəsində qonşu Meksika dövlətinin Təhsil Nazirliyi Q.Mistralı ölkəsinə dəvət edərək təhsil sahəsində aparılan islahatlar layihəsini həyata keçirəcək komissiyaya rəhbərlik etməyi ona tapşırır. Onun Meksikadakı fəaliyyəti bu ölkədə təhsil sisteminin inkişafına və müasirləşməsinə güclü təkan vermiş olur.  

          Şairin 1924-cü ildə nəşr olunmuş “Nəciblik” adlı ikinci kitabı ona daha artıq ədəbi şöhrət qazandırır və poeziyasının ədəbi tənqid tərəfindən “epoxal bir hadisə” kimi dəyərləndirilməsi ilə nəticələnir. Əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, bu kitaba daxil olan şeirlərində də şair həyatda məhrumiyyətlərlə üzləşmiş nakam qadının acı yaşantılarını qələmə alır. Onun poeziyası Latın Amerikasının canlı həyatını əks etdirməklə oxucuya bu regionun insanlarının daxili dünyasını, mənəvi aləmini duymaq, anlamaq imkanı yaradır. 1938-ci ildə nəşr olunmuş “Meşənin qırılması” kitabına daxil etdiyi şeirlərin əksəriyyəti hindu mövzusuna (onların təbiət, tarix, mənəviyyat, yaddaş, ənənə, folklor və s.mövzularına) həsr olunmuşdu.

          Bundan sonra Q.Mistral həyat fəaliyyətinin üçüncü vacib sahəsi olan diplomatiya ilə daha ciddi şəkildə məşğul olmağa başlayır. 1926-cı ildən Parisdə – Millətlər Liqasının İntellektual Əməkdaşlıq Komitəsində fəaliyyət göstərir. Onun məşğul olduğu sahələrdən biri də Latın Amerikası ədəbiyyatının tərcümə və dünyada təbliğinin təşkil edilməsi idi. Paralel olaraq 1930-1932-ci illərdə ABŞ-ın bir sıra kolleclərində və Puerto-Riko Universitetində Latın Amerikası ölkələri ədəbiyyatından dərs demiş, bu fəaliyyəti ilə həm də region ədəbiyyatının sistemli şəkildə araşdırılmasının elmi əsaslarını qoymuşdu.

          Diplomatik fəaliyyətini uğurla davam etdirən Q.Mistral İtaliya, İspaniya, Fransa, Portuqaliya, Braziliya kimi ölkələrdə Çilinin səfiri vəzifəsində xidmət edir. Həmin dövrdə bütün dünyada tüğyan edən faşizm ideologiyasına qarşı barışmaz mövqe tutan Q.Mistral 1938-ci ildə Parisdə nəşr olunmuş “Məhvolma” adlı publisistik kitabında özünün antifaşist görüşlərini cəsarətlə nümayiş etdirir.

          Braziliyada səfir olaraq Rio-de Janeyroda yaşayarkən 1942-ci ildə şairənin həyatında yeni faciəli hadisələr baş verir: Yaxın dostu, faşistlərin əlindən qaçaraq burada mühacir kimi yaşayan görkəmli Avstriya yazıçısı Stefan Sveyq və xanımı, yarım il sonra isə şairənin öz oğlu kimi saxlayıb boyütdüyü qardaşı oğlu Xuan Migel intihar edərək dünyadan köçürlər.

          İkinci Dünya müharibəsi başa çatandan sonra artıq Nobel mükafatına layiq görülmüş sənətkar bir müddət ABŞ-ın Nyu-York şəhərində Çilinin konsulu kimi fəaliyyət göstərir, diplomatik işi başa çatandan sonra da ömrünün sonuna qədər burada yaşayır.

       1951-ci ildə Çilinin milli ədəbiyyat mükafatı ilə təltif olunur. 1954-cü ildə Nyu-York və Santyaqo universitetlərinin fəxri doktoru seçilir. Bu münasibətlə vətəninə gələn şairəni milli qəhrəman kimi qarşılayırlar. Onun nitqini dinləmək üçün prezident sarayının qarşısındakı meydana iki yüz mindən çox adam toplaşmışdı. Bundan sonra Q.Mistralın Çili maarifini və mədəniyyətini dünyada şərəflə təmsil edən əvəzsiz bir xadim olduğunu elan edərək onu ölkənin fəxri vətəndaşı titulu ilə mükafatlandırırlar və Latın Amerikası ölkələrinin mədəniyyəti üzrə dövlət müşaviri təyin edirlər.

       1954-сü ildə “Məhək” adlanan son şeir kitabı çap edilir. Bu kitab onun həyat və yaradlclıq yaşantılarının yekunu, ümumiləşdirilməsi kimi təsir bağışlayırdı. 1957-ci il yanvarın 10-da Nyu-Yorkda xərçəng xəstəliyindən vəfat edən şairə Çilidə üç günlük matəmdən sonra öz doğma kəndində dəfn edilir. Məzar daşı üzərində bu misrası həkk olunmuşdur:  “Öz şairi olmayan xalq ruhsuz cəsəd  kimidir...” ...Qabriela Mistral öz xalqının ruhu olmağı bacaran şair idi.

       Qabriela Mistralın aforizmlərindən seçmələr:

– Bəşəriyyət xroniki yaddaş pozuntusu xəstəliyindən əziyyət çəkir.

– Əbədiyyət o deməkdir ki, əvvəl necə idiksə, indi də eləyik.

– Öz şairi olmayan xalq ruhsuz cəsəd kimidir.

– Məhəbbət müalicəsi olmayan xəstəlik kimi qorxulu bir şeydir.

– Həyatın müqəddəsliyi bizə həyat verən anadan başlayır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.08.2023)