“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlunun Xalq yazıçısı Anarın "Unudulmaz görüşlər" kitabı barədə yazısını təqdim edir. Qeyd edək ki, kitab Ümummilli lider Heydər Əliyevə həsr olunub.

Xalq yazıçısı Anarın "Unudulmaz görüşlər"i (Bakı, "Təhsil", 2009) Ulu Öndər Heydər Əliyevin ədəbiyyatda obrazını yaradan ilk iri həcmli əsərdir. Anar deyir: "Heydər Əliyev haqqında çox yazılıb, qalın-qalın kitablar çıxıb. İllər keçdikcə daha da çox yazılacaq, tarixin süzgəcindən keçmiş qiymətlər daha da dəqiqləşdiriləcək, dünyada və ölkəmizdə baş verəcək olayların, gələcək hadisələrin kontekstində onun xidmətləri daha dərindən dərk ediləcək. Amma bu, gələcək nəsillərin işidir. Bugünkü nəsillərin, onun çağdaşlarının, özəlliklə onunla bu və ya digər dərəcədə təmasda olanların borcu isə Heydər Əliyevlə bağlı anılarını, xatirələrini yubanmadan qələmə almaq, onun mürəkkəb və zəngin obrazının müxtəlif çalarlarını, ayrıntılarını sənəd kimi tarixin malı etməkdir..." (Anar, Unudulmaz görüşlər, s. 42. - Məqalədə çoxsaylı sitatlar bu mənbədəndir)

"Unudulmaz görüşlər" memuar ədəbiyyatının yaxşı nümunəsi sayılmalıdır. Bu janr fakt dəqiqliyini sevir; Anar əsəri vaxtilə Heydər Əliyevlə görüşlərdən sonra etdiyi Gündəlik qeydləri və bugünün düşüncələri zəminində qələmə almışdır. Və hətta bəzən yaddaşına inanmayıb, yaxın tarixin hadisələrindən söz açırkən, faktı həmin dövrün mətbuatında getmiş sənədli materiallara müraciət etməklə möhkəmləndirir. Ümumən, Anarsevərlər yaxşı bilir: bir yazıçı kimi Anar qələmə heç vaxt yalan deməmişdir. Elə bunun nəticəsidir ki: Anar qələmindən çıxan Obrazları alıb, bütöv bir dövrü, Cəmiyyət hadisələrini, İnsan mənzərələrini təsəvvür etmək, çözələmək, səciyyələndirmək olur. "Unudulmaz görüşlər"də də belədir; yazıçı dahi Şəxsiyyətin Ədəbiyyatdan görünən Portretini cızmaqla həm də kölgəsində bütöv Epoxa-Cəmiyyət-Mühit mənzərələrinə işıq sala bilir.

Anar Heydər Əliyevin obrazını yaradarkən, şəksiz ki, ilk növbədə Ədəbiyyat, Mədəniyyət materiallarına müraciət edir; Heydər Əliyev və yazıçılar, Heydər Əliyev və Ədəbiyyat, Heydər Əliyev və ədəbi mühit, Dövlət başçısı olaraq Heydər Əliyevin yeritdiyi Mədəniyyət və Ədəbiyyat siyasəti və s. kimi Ədəbiyyatla bağlı məqamlara diqqətli olur. Çün memuar janrının şərti - olmuşlara sədaqətdir; bu, "unudulmaz görüşlər"in canlı təəssüratından kənara çıxmamağı diktə edir...

İlk görüş barədə Anar yazır: "Heydər Əliyevlə bağlı ilk qiyabi "təmas" onun 1971-ci ildə Mərkəzi Komitənin Oktyabr Plenumundakı məruzəsində "Qobustan" toplusu haqqında dediyi tənqidi fikirlərdən başladı. Onda şəxsən tanış deyildik və mən bu iclasda da iştirak etmirdim. O vaxt Moskvada Rejissor emalatxanasında təhsil alırdım..." (s. 46)

Bu isə artıq ayrı epoxanın əhvalatıdır: "Çox-çox illər sonra bir çox başqa məsələlər kimi, bu məqamı da daha dərindən dərk etdim. Bu barədə ən etibarlı məxəz isə Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə dediyi sözlər idi... "Məsələn, mən "Qobustan" jurnalını xatırlayıram. O yarananda əleyhinə nə qədər cürbəcür hərəkətlər oldu. Mənim xatirimdədir, biri gəlirdi ki, nə bilim, millətçilik ideyaları yayır, biri gəlirdi ki, bizim quruluşun əleyhinə ideyalar yayır, biri o tərəfdən, biri bu biri tərəfdən gəlirdi. Mən də götürürdüm, baxırdım bu "Qobustan" jurnalına, görürdüm ki, bunların dedikləri şey yoxdur, amma bizim üçün lazım olan şeylər çoxdur. Ona görə də, "Qobustan" jurnalı yaşadı. Bu gün məmnuniyyət hissi ilə deyirəm ki, "Qobustan" jurnalı o vaxt çox böyük işlər gördü..." (s.47)

Dövlət başçısı, ictimai-siyasi xadim olaraq, Heydər Əliyev Ədəbiyyatdan nə istəyir? Onu ki: Ədəbiyyat dağıdıcığılığa yox, quruculuğa xidmət etməlidir; bu, hər şeydən öncə onun ideoloji missiyasıdır. Heydər Əliyev ideologiyanın gücünə hədsiz önəm verir, ona öz statusunda yanaşa bilir və o da heyrətamizdir ki: bir zamanlar bizə yabançı olan kommunist ideologiyasını da, müstəqil Dövlətimizin rəsmi ideologiyası kimi bəyan elədiyi Azərbaycançılığı da eyni şiddətlə milli mənafelərə kökləyə, səfərbər edə, işlədə bilir.

"Unudulmaz görüşlər" şahidlik edir: "Respublika partiya təşkilatının rəhbəri kimi ən yüksək instansiyalardan gələn siqnallara reaksiya verməli olduğu üçün "Qobustan"ı yüngülvari tənqid etdi, amma Azərbaycan vətənpərvəri kimi toplunu dağılmağa qoymadı. Müstəqillik dövründə "Qobustan yaşadı" sözlərini deməyə onu sovet dövründə bağlanmağa qoymayan rəhbərin tam mənəvi haqqı vardı... Bu Plenumdan sonra "Qobustan" nəinki bağlanmadı, ona əlavə ştatlar və Teatr Cəmiyyətində iki iş otağı ayrıldı, Mədəniyyət Nazirliyinin nəşri kimi statusu müəyyənləşdirildi, mətbəələrə vaxtlı-vaxtında çıxması üçün göstərişlər verildi..." (s.47-48)

Amma bizim yazarların, sənətçilərin naxışı həm də onda gətirmişdi ki: Heydər Əliyev bir fərd, İnsan olaraq da Ədəbiyyatı sevirdi; hansı ədəbiyyatın dövrü, zamanı nə qədər ifadə-təmin etməsini yaxşı bilirdi; üstəlik, müasiri olduğu yazıçılara, sənətçilərə şəxsən münasibəti vardı. Odur ki, əsərdə Respublika başçısının həm bütövlükdə yazıçılarla, sənətçilərlə, həm də bir çoxu ilə ayrı-ayrılıqda əlaqə və görüşləri, fərdi və fərqli rəftarı diqqət çəkir. "Unudulmaz görüşlər" memuar olaraq vardığı bu nöqtələrdə əvəzsizdir.

Əsərdə(n) nə qədər personajlar, adlar  keçir: Süleyman Rüstəm, Mirzə İbrahimov, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Mirvarid Dilbazi, İmran Qasımov, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Məmməd Araz, Balaş Azəroğlu, İsmayıl Şıxlı, Nəbi Xəzri, Qabil, Cabir Novruz, Tofiq Bayram, Mədinə Gülgün, Hüseyn Abbaszadə, Sabir Əhmədov, Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli, Anar, Elçin, Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov, İsi Məlikzadə, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Fikrət Sadıq, İsa İsmayılzadə, Araz Dadaşzadə, Altay Məmmədov, Bəkir Nəbiyev, Şamil Salmanov, Gülrux Əlibəyli, Mövlud Süleymanlı, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Abbas Abdulla, Ayaz Vəfalı, Ramiz Rövşən, Vaqif Cəbrayılzadə, Elmira Axundova, Rafael Hüseynov, Çingiz Abdullayev, Arif Əmrahoğlu, Nizami  Cəfərov, Vaqif Yusifli, Rüstəm Behrudi, Nizami Aydın, Dəyanət Osmanlı, İlqar İlkin... Hələ digər sənətçilərin: musiqiçilər, bəstəkarlar, rəssamların, Dövlət məmurları və partiya funksionerlərinin adını mən qəsdən burda sadalamıram; sırf Ədəbiyyata lap yaxından diqqət cəlb etmək üçün.

1960-1980-ci illər ədəbiyyatının oluşduğu heç də asan olmayan mühitin realiyaları var "Unudulmaz görüşlər"də; rejim və Ədəbiyyat münasibətlərinin gərginliyi duyulur əsərdən; ən nəhayət: 60-cıların bir nəsil olaraq bütöv obrazını tapırıq burda... Bu həmin dövrdür ki: sovet avtoritarizm əxlaqı daha əvvəlki nəsil "yazıçıları"nın timsalında az qala "ayaqqabı yalamaq" səviyyəsinəcən çürümüşdür: "Bu zaman iki hadisə baş verdi. Onlardan birincisi bugünkü görüşün ən iyrənc səhnələrindən idi. Orta yaşlı nasirlərdən biri Heydər Əliyevin yanına gəlib: - İcazə verin, mən sizin ayaqqabılarınızdan öpüm - dedi - Əkrəm Əylislini yaxşı oturtdunuz yerində..." - söhbət 1981-ci il Şüvəlanda Yazıçıların Yaradıcılıq Evinin açılışından gedir, - "...Ən dəhşətlisi o idi ki, adam, doğrudan da, Əliyevin çəkmələrinə tərəf əyilmək istəyirdi. Əliyev iyrənə-iyrənə kənara çəkildi: - Bu nədir belə? - dedi. - Özünüzü belə aparsanız, mən bir daha heç vaxt sizinlə görüşmərəm..." (s.57)

Bu o dövrdür ki, həqiqəti demək, Yazıçıdan həqiqətən də hünər istəyirdi; həm də bu zaman 60-cıların hər birinin öz dəst-xətti, "ədəbi siyasəti" vardı: "Əkrəm dolaşıq, pərakəndə danışırdısa da, bir fikrini çox dürüst ifadə etdi, dedi ki, partiyanı mədh eləyən yazıçılara, şairlərə şübhəylə yanaşmaq lazımdır..."; üstəlik, Sözünün arxasında durmaq üçün yazıçıya böyük güc-iqtidar gərəkirdi: "...Şüvəlan görüşündən sonra mənə də, hamıya da aydın oldu ki, Heydər Əliyevin Əkrəmə nə isə xüsusi münasibəti var. O şeyləri ki, Əkrəmçün keçdi, ayrı heç kəsə bağışlamazdı..." (s.55-56)

Bu o dövrdür ki, hələ yazıçılar "ümumi ədəbi iş" uğrunda tarana gedir, bir nöqtəyə vura bilirdilər. Anarın 1983-cü il qeydi: "Amma indi, iki il keçəndən sonra mən Əkrəmin Şüvəlandakı uğursuz və xeyirsiz çıxışı haqqında düşünəndə təəssüf hissi deyil, qürur hissi keçirirəm. Doğrudur, yersiz çıxış idi, doğrudur, bu çıxışın ümumi ədəbi işimizə ancaq zərəri dəydi, amma nə olursa-olsun, bu çıxış vicdanlı adamın, namuslu ziyalının çıxışı idi, cümlələri nə qədər qarışıq olsa da, yazıçıların Şüvəlan məclisində yeganə Yazıçı sözü idi..." (s. 56)

"Unudulmaz görüşlər" bir yandan, məhz bizim milli 60-cıları yetirən "Ədəbiyyatda Heydər Əliyev epoxası"nın xarakterini açırsa, digər tərəfdən 60-cıların özünün heyrətamiz birliyinə-bütövlüyünə diqqət çəkir. Bugün bəlkə də paradoksal görünəcək qədər maraqlı situasiyadır; bir yandan, az qala həqiqətən də ortada o zamankı ictimai-siyasi doktrinaya qarşı dura biləcək bir Ədəbiyyat var, Ədəbiyyat mövqeyi var: "Heydər Əliyevin səbri tükənirdi. Hiss olunurdu ki, özünü güclə saxlayır. Əkrəmin ünvanına bir neçə sərt söz dedi. Salondakılar əl çalmağa başladılar. Əliyevin baxışını tutdum, əl çalmadığımı görmüşdü və odur ki, Əkrəmə:

- Sən də, sənə rəğbət bəsləyənlər də bilin ki, biz yazıçılar arasında münasibətləri gərginləşdirmək istəmirik - dedi. - Biz istəyirik ki, sən jurnalda işini davam etdirəsən..."(s.56)

Digər tərəfdən, axı həmin Ədəbiyyatı himayə edən-dəstəkləyən, qorumağa çalışan da sanki eyni instansiyadır; o zaman İdeologiya üzrə katib Həsən Həsənovun Anara dediklərindən: "Qurultayda yaxşı danışdın - dedi - doğrudur, bu çıxış ədəbiyyatın vəziyyətinin obyektiv təhlilindən daha artıq sənin özünün ədəbiyyata baxışlarının ifadəsi idi. Amma sənə deməliyəm ki, Heydər Əliyeviç səni çox yüksək qiymətləndirir, belə lap yüksək. Açığı, Heydər Əliyeviç də, mən də istəyirdik ki, İttifaqın rəhbəri sən olasan, amma ağsaqqallar hamısı bir ağızdan sənin əleyhinə oldular..." (s. 66)  

Ölkə başçısı bir Ədəbiyyat hərəkatı olaraq 60-cıların liderliyinə kimin nə qədər şansı olduğunu yaxşı bilir: "Bu günlər mən bir çox yazıçılarla söhbət etmişəm. O cümlədən Sizin barənizdə də... Onların sizə münasibəti müxtəlifdir, amma hətta sizin və atanızın bədxahları da etiraf edirlər ki, siz ciddi yazıçısınız, geniş biliyə maliksiniz, iki dili də mükəmməl bilirsiniz..." (s. 62) Odur ki, istər təklikdə söhbətində bunu hədəfə alır: "Amma, hər halda, bir partiya işçisi kimi, bir ata kimi sizə tövsiyə edirəm ki, irimiqyaslı əsər yaradasınız, bizim bugünkü həyatımızı əks etdirən bir əsər. Qoy orda neqativ hallara qarşı mübarizə də olsun, amma eyni zamanda bizim əxlaq prinsiplərimizi, ideyalarımızı aydın, fəal təsdiq də olsun... " (s. 62)

İstərsə də qurultay səviyyəsində, açıq polemikaya girərək Anarın "gənclərin səhv etmək səlahiyyəti" barəsində fikrinə düzəlişlər edir:

"Heydər Əliyev: Amma sən belə dedin ki, əgər o, səhv etməsə, cavan olmaz ki, o, yetişmişdir. Səhv etmək qətiyyən mütləq olmalı şey deyil.

Anar: Şübhəsiz.

Heydər Əliyev: Səhv ola bilər. Ancaq o cavan, o gənc ki, dünyanı əvvəldən düzgün mövqelərdə başa düşür, o ya səhv etmir, ya da az səhv edir. Səhv etmək, şübhəsiz ki, bizim həyatın dialektik qanunudur. Bu aydındır, bunu heç kəs inkar etməməlidir. Amma nə qədər çalışsaq ki, bizim gənclər öz yüksək istedadlarını düz istiqamətdə inkişaf etdirsinlər, o qədər gənclər mətləbə tez çatar. Elədirmi?

Anar: Doğrudur. Mən yenə də bunu təkrarlamaq istəyirəm ki, səhv edəndə biz onu səhvinə görə başından vurmayaq. Sizin dediyiniz sözdür.

Heydər Əliyev: Bəli, mən dediyim sözdür. Səhvinə görə başından vurmayaq, qətiyyən. Amma səhvi düzəldək.  

Anar: Doğrudur" (s. 60)            

Belə görünür ki, ümummilli lider Heydər Əliyev yazıçını siyasi rejimdən də əvvəl, hələ öz ictimai əhatəsindən qorumağa çalışır; yenə Şüvəlan görüşündən fraqment: "...Sonra ikinci hadisə baş verdi. Heydər Əliyev kənarda dayanmış Əkrəmi gördü, onu yanına çağırdı. Mən aralı dayanmışdım, nə danışdıqlarını eşitmirdim, amma gördüm ki, Əkrəmə gülə-gülə əl uzatdı, sonra qucaqlaşıb öpüşdülər..." (s.57)

Hətta bir az da məğzinə varanda bəlkə daha da çox yazıçını özündən-sözündən-həqiqətindən qoruyurdu; daha bir "unudulmaz görüş", 1999-cu il, Rüstəm İbrahimbəyovun 60 illik yubileyində Heydər Əliyev özü bunu belə yada salır: "Moskvada bir jurnalist məndən müsahibə götürərkən Azərbaycana rəhbərlik etdiyim zamandan danışırdıq. Mənə sual verdi ki, sizdə, Azərbaycanda o vaxt dissident var idi, yoxsa yox idi? Dedim ki, yox idi. Dedi, nə üçün? Dedim ki, biz dissident axtarmırdıq. Təbiidir ki, əgər axtarsaydıq, çox dissident çıxarmaq olardı. Məsələn, əgər o illər, 60-70-ci illərdə Azərbaycanda dissident axtarsaydıq, onlar çox idi. Ən böyük dissident Bəxtiyar Vahabzadə idi. Hətta mənim xatirimdədir, mən Təhlükəsizlik Nazirliyində işləyən zaman onun həbs olunması məsələsi qoyulmuşdu. Yaxud da ki, Xəlil Rza ən böyük dissidentlərdən biri idi. Çünki onun əsərləri, o cümlədən Bəxtiyar Vahabzadənin əsərləri həqiqəti deyirdi. Amma bu həqiqət o vaxtkı kommunist ideologiyasına zidd idi və buna görə də onlar dissident idilər. Ancaq biz Xəlil Rzanı da qoruduq, saxladıq. Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov əsl dissident idilər. Ancaq biz qoymadıq ki, onlar dissident olsunlar. Bəlkə də onlar indi heyifsilənirlər ki, o vaxt Əliyev qoysaydı və biz dissident olsaydıq, indi bəlkə hörmətimiz daha da artıq olardı. Yaxud götürək Anarı. O da dissident idi..." (s. 48-49)

"Unudulmaz görüşlər" necə dissident olub-ola bilməməyin sirlərindən də söz açıb-danışır; Heydər Əliyev müdrikdir, Heydər Əliyev qadirdir, Anarın yazdığı kimi: o, "Qalib gəldi, qalib getdi" bu dünyadan...

*

"Unudulmaz görüşlər" müstəqillik illərinin əhvalatlarından da çox şey danışır; çox nöqtələri yerinə qoyur... Yazıçı Anarın qələmi bu yerdə daha böyük əhatələrə can atır: "unudulmaz görüşlər"lə bahəm faktlar, düşüncələr, geniş ümumiləşdirmələr əsasında Heydər Əliyevin Dövlət başçısı, ictimai-siyasi xadim, tarixi şəxsiyyət, Ulu Öndər, xalqın xilaskarı, böyük siyasətçi və diplomat, ən nəhayət sadəcə İnsan kimi də Portretinə çoxlu çizgilər sezə və cıza bilir. Yazıçı borcu-məsuliyyətindən əlavə, onu buna sövq edən birbaşa motivlər, amillər də var:

- Əvvəla, 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq, Anar özü də ictimai-siyasi xadim kimi fəaliyyət meydanına girir; bu onun milli cəmiyyət həyatımızın ən mürəkkəb dönəmlərində Heydər Əliyevlə birbaşa təmas nöqtələrinə həssas olmağını şərtləndirir: "Bu hadisələrdən sonra (1980-ci illərin sonlarından söhbət gedir - T.Ə.) ilk dəfə onunla Moskvada, Kremldə, Qurultaylar Sarayında görüşdük. Foyedə yanaşdım, hal-əhval tutdum. Başqa Azərbaycan nümayəndələri də, o cümlədən o vaxt Azərbaycan KP MK-nın I katibi vəzifəsinə yenicə seçilmiş Əbdürrəhman Vəzirov da yanaşdı. Diqqət elədim ki, Heydər Əliyev bütün vəzifələrindən uzaqlaşdırılıbsa da, Ə.Vəzirov yüksək vəzifəyə təyin olunubsa da, Heydər Əliyev onunla bir növ yuxarıdan aşağı danışır. Bu yalnız boy və yaş fərqilə bağlı deyildi, məncə, bu həm də hər ikisinin yaxşı dərk etdikləri miqyas fərqi ilə bağlıydı. Heydər Əliyev Vəzirova "sən", Vəzirov ona "siz" deyə müraciət edirdi. Heydər Əliyev: - Hə, sənin işin çətin olacaq - deyirdi - Qarabağ məsələsini həll etmək asan iş deyil..." (s. 82)

- Digər tərəfdən, zamanın bağlarının qırıldığı həmin dövrdə azərbaycanlı olub, Azərbaycanda olub da diqqətin-düşüncən-ümidlərinə hakim kəsilmiş Heydər Əliyevin tarixi xilaskarlıq missiyasının miqyasını- əhatəsini- nəticələrini görməmək-anlamamaq- müşahidə eləməmək mümkünsüzdü. Anar yazır: "Sentyabrın 20-də (1993-cü il - T.Ə) Prezidentin vəzifəsini icra edən Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdandan sonra ilk dəfə ziyalılarla geniş görüş keşirdi. Mən məruzə etdim. Məruzəmdə Heydər Əliyevə aid bu fikirlər səsləndi: Azərbaycan bu gün tarixinin, doğrudan da, ən ağır günlərini yaşayır və çoxları kimi mənim də bu ağır günlərdən qurtulmaq ümidlərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyə gəlməsi ilə bağlıdır. Tək kiçik qonşumuzun - ermənilərin yox, böyük qonşularımızın da siyasi oyunlarını yaxşı bilən, dünya siyasəti miqyasında düşünən, zəngin təcrübəyə malik olan, siyasi addımlarını yüz ölçüb bir biçməyi bacaran Heydər Əliyev, bəlkə də bu ağır günlərdə Azərbaycanımızın son şansıdır..." (s.89)

- Ən nəhayət, bu o vaxtlar idi ki: ölkəmizdə cahanşümul hadisələr baş verirdi;  suveren, müstəqil, demokratik Dövlət və Cəmiyyət quruculuğu prosesi gedirdi... Və bu inşaatın memarının özünün marağında idi ki, həmin prosesə yazarlar da qatılsın, cərəyan edən hadisələrin bilavasitə şahidi-iştirakçısı olsun, tarixçiliyini eləsin, salnaməsini yaratsın: "Əgər sovet vaxtında Heydər Əliyev Azərbaycan rayonlarına çıxanda yazıçıları da özüylə aparırdısa, müstəqillik dövründə, prezident kimi xarici səfərlərə gedəndə ziyalıları da dəvət etməyə başladı. Bunun böyük əhəmiyyəti vardı. Heydər Əliyevi müşayiət edən jurnalistlər hadisələrin faktoloji tərəflərini işıqlandırır, informasiya xarakterli məlumat verirdilərsə, bu səfərlərin əhəmiyyətini, prezidentin xaricdəki davranışını, başqa ölkələrin liderlərilə danışıqlarını yazıçılar daha dərindən müşahidə və dəyərləndirə bilərdilər... " (s. 90)

"Unudulmaz görüşlər"ə həssas olsaq, görərik ki: Heydər Əliyev hələ sovet dönəmindən yazıçılarla əlaqə və münasibətlərində təkcə həyat dərsi deyil, eyni zamanda onlara Ədəbiyyat dərsi verir; bir an belə ölkənin-xalqın-cəmiyyətin mənafeyindən kənar durmamağa çağırır, cəlb edir Yazıçını. Sovet zamanı üçün bəlliydi; milli maraqların ifadəsi bu və ya digər dərəcədə mövcud quruluşun tələbləri çərçivəsində reallaşırdı, konkret halda Heydər Əliyevin bilavasitə himayəsi olmasaydı, bugün dediyimiz "60-cıların ədəbiyyatı" da olmazdı. "Şəxsiyyətin miqyası" məqaləsində Anar bunu belə xatırlayır: "Respublikada elə ab-hava yarandı ki, sənətə sənət meyarlarıyla qiymət verilməyə başlandı və bizdən yaşlı nəsil artıq müəyyən dərəcədə özünü təsdiq edib qoruya bilirdisə, bizim nəslin - 60-cı illər nəslinin də ədəbiyyata, kinoya, teatra, sənətimizin başqa sahələrinə gəlib öz sözünü demək imkanı yaranmışdı. Bu imkanı bizə Heydər Əliyev yaratmışdı və onun dəstəyini, yardımını başqa nəsildaşlarım kimi mən də daima hiss etmişəm..." (s. 37)

Əlbəttə, burda heç də həmin Ədəbiyyatın gücü, parametrləri, bədii keyfiyyəti mübahisə predmeti deyil; söhbət fərqli, məhz müstəqillik illəri hadisə və ölçülərindən gedir ki: Yazıçıdan artıq hansısa çərçivələrlə hesablaşmaq və  ya da höcətləşməyi deyil, əksinə: yeniSini qurmaq-yaratmaq, təsbit etməyi tələb edirdi. Yeni cəmiyyət və mədəniyyət quruculuğunda müstəqil-müstəqim Yazıçı sözü və mövqeyinə hacət vardı ki, Heydər Əliyevin "unudulmaz görüşlər"də yazıçılarımızı bəzən hətta buna "təhrik etdiyi"nin şahidi oluruq. Anar yada salır: 1995-ci ilin oktyabrında Konstitusiya Komissiyasının iclasında Dövlət dilimizin adının müzakirəsi zamanı üç yazıçının mövqeyi başqalarından fərqlənir. "...Heydər Əliyev bu məsələylə bağlı fikirlərini ifadə etdi: Komissiyanın üzvləri Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin Əfəndiyev deyirlər ki, dövlət dili yazılsın Azərbaycan türk dili, ya Azərbaycan türkcəsi. Komissiyanın başqa üzvləri bu fikri bəyənməyiblər, yəni bu fikrə qoşulmayıblar. Prosedura, müzakirə nöqteyi-nəzərindən vəziyyət bundan ibarətdir. Ancaq yenə də deyirəm, bu çox həssas, çox incə məsələ olduğuna görə əgər bir adam bu barədə söz deyirsə, ona fikir vermək lazımdır və burada məsələni adi çoxluq ilə, azlıq ilə həll etmək olmaz... İkincisi də, bu fikri söyləyən adamlar bizim görkəmli ziyalılarımızdır, mədəniyyət, elm, ədəbiyyat sahəsində tanınmış və böyük fəaliyyət göstərmiş adamlardır..." (s. 96)

Heydər Əliyevin Yazıçı mövqeyinə həssaslığını sonrakı sətirlərdə də görürük: "...Heydər Əliyev prezident və komissiya sədri kimi bu məsələni inzibati yolla həll edə bilərdi, amma etmədi, azlıqda qalsaq da səsimizi, sözümüzü eşitdi, fikrimizə hörmətlə, diqqətlə yanaşdı, məsələnin geniş müzakirəsini keçirdi, müzakirədə səs çoxluğuyla (əlbəttə, başqa bir tərkibdə müzakirə keçirilsəydi, başqa nəticələr də alına bilərdi) yalnız "Azərbaycan dili" adlanmasına qərar verildi... " (s. 98) Hətta bu məqamda Dövlət başçısının yanaşması şəkki ötən əyyamlara gedən yazıçı təsəvvüründən daha üstün, irəlidir: "Bəxtiyar müəllimin də, Elçinin də, mənim də qəbul olunmuş qərar haqqında başqa fikirdə olmağımız dövlət rəhbərinin bizə qarşı həmişəki münasibətini dəyişmədi. Əksinə, elə həmin günlərdə mənə müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Məclisinin ilk iclasını açmaq və aparmaq kimi şərəfli bir iş tapşırdı..." (98)

Memuarlarda Heydər Əliyevin unudulmaz obrazı ilə yanaşı, epoxanı qəhrəmanı ilə birgə yaşamış, onun hər dürlü nöqtələrinə, fərman və fərmayışlarına həssas kəsilmiş Yazıçı obrazını da görürük. 1960-1980-ci illər üçün bu - Zamanın irəli çəkdiyi, Epoxanın sözünü deyən qabaqcıl, fəal, mücadiləçi Yazıçı fiqurudur; geniş maarifçi missiyası ("Qobustan"), teatr-kino-televiziya fəaliyyəti də ("Şəhərin yay günləri", "Dədə Qorqud", "Uzun ömrün akkordları") bunun haləsindədir. Amma müstəqillik illərində Anar daha çox mədəniyyət xadimidir, ictimai-siyasi fiqurdur; bütün enerjisi ilə Ulu Öndərin həyata keçirdiyi Cəmiyyət və Mədəniyyət quruculuğunun yanında olmağa, Zamanın qırılıb-əldən gedən bağlarının bərpasına töhfələrini verməyə can atır. Bu zaman hətta yazıçı qələmi də məhz həmin məramın narahatlığı-qayğıları-çabalarına tabedir ("Azərbaycan" oçerki, "Min beş yüz ilin Oğuz şeiri", "Ağ qoç, qara qoç"). Heç təsadüfi deyil ki, "unudulmaz görüşlər"də tez-tez Anarı Ulu Öndərin yanında Mədəniyyət məsələləri üzrə müşavir qismində görürük - Dədəm Qorqudun 1300 illik yubileyinin qeyd edilməsi şölənində olduğu kimi:

"Fürsətdən istafadə edib: - cənab Prezident, biz də belə, bundan da gözəl Dədə Qorqud yubileyi keçirə bilərik - dedim.

- Dədə Qorqudun neçə illiyidir ki?

- 1300 illiyini qeyd eləyə bilərik.

- Niyə 1300?

- Əlbəttə, dastanın motivləri, qaynaqları daha qədimdir, amma əlimizdəki mətndə Dədə Qorqudun Həzrət Məhəmmədin müasiri olduğu bildirilir, bu tutarğanı əsas götürmək olar.

- Bakıya gələndə bu barədə təkliflərini yaz - dedi.

Bakıda xarici işlər naziri Həsən Həsənovun və mənim imzalarımızla Dədə Qorqud yubileyi haqqında təkliflərimizi yazdıq..." (s.92-93)

Bugün də həmin ənənələrin davamını Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət quruculuğuna yönəlik təklif və layihələrə son dərəcə həssas münasibətində görürük: "Prezident seçkilərindən və andiçmə mərasimindən dərhal sonra latın qrafikasıyla nəşr olunacaq kitablar haqqında təkliflərimi Prezidentə göndərdim. Doğrudan da, ən qısa bir müddətdə - 2004-cü il yanvarın 12-də prezident İlham Əliyev bu barədə son dərəcə vacib bir fərman imzaladı. Mənə telefon etdi: - kitabların siyahısını Siz tərtib edin və bizə göndərin - dedi. Bu məsələylə çoxdan məşğul olduğum üçün iki gün ərzində həm klassik və çağdaş Azərbaycan, dünya yazıçılarının əsərlərinin, həm də uşaq ədəbiyyatının geniş siyahısını tərtib edib Prezident Aparatına göndərdim. İlk növbədə çıxan kitablar əsasən məhz mənim tərtib etdiyim siyahılar əsasında idi..." (138)              

Mədəniyyət quruculuğuna yönəlik daha bir layihənin ideya təşəbbüsçüsünün də Anar olduğunu "unudulmaz görüşlər"dən öyrənirik: "Romadan qayıdarkən uçaqda söhbətimiz zamanı mən prezidentə bir şey də təklif etdim. Dedim ki, onun adını daşıyan fond yaratmaq yaxşı olardı... Bir neçə il sonra görüşlərin birində Heydər Əliyev bu söhbəti yada saldı, dedi: Ümumiyyətlə, belə bir fond yaratmaq və bu fondun vasitəsilə mədəniyyətə, ədəbiyyata, bəzi başqa sahələrə kömək, himayə etmək fikrin xatirimdədir, İtaliyadan geri dönərkən təyyarədə biz Anarla danışırdıq. Mən ona dedim, mənim çox şeylərə vaxtım çatır, amma bəzi şeylər var ki, o mənim şəxsi işlərimlə əlaqədardır, ona vaxtım çatmır.

Anar: Mən sizə dedim ki, bu sizə yox, bizə lazımdır..." (s.129)

İdeyanın gerçəkliyini bugünümüzdə tapırıq: "Fond Heydər Əliyevin vəfatından sonra yarandı. Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondu özəlliklə humanitar və xeyriyyəçilik sahəsində, mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, incəsənətimizin inkişafı yolunda, Muğamımızın, Xalçamızın dünyada geniş tanınması üçün çox böyük işlər görür" (s.129)  

"Unudulmaz görüşlər"in bədii siqləti - Yazıçı həqiqətindədir. Bu, öz dövrünə-zamanına - təlaşları və rifahı ilə birgə son dərəcə sadiq bir yazarın iç həqiqətləridir: "Hələ sovet dövründə Heydər Əliyev - Qurultayımızda da, başqa tədbirlərdə də dəfələrlə mənim haqqımda ona mənfi məlumatlar verildiyini xatırlamışdı. Müstəqillik dövründə, prezident olduğu zaman da belə təşəbbüslərin olması barədə bir şey deməyibsə, güman edirəm ki, yenə mənim haqqımda ona bədxah məlumatlar çatdırılırmış. Amma o bunlara əhəmiyyət vermirdi. Çünki mən ona arxalandığım kimi, o da mənə inanırdı, yaxşı bilirdi ki, heç bir vaxt, heç bir şəraitdə ona dönük çıxmaram. Buna görə də hər növ "deyicilərə" məhəl qoymurdu. Mənə elə gəlir ki, kimlərsə məndən bunun hayıfını çıxmaq istəyir. Bəlkə də yanılıram. Amma bir həqiqət var ki, bu günə gücü çatanların Keçmişə və Gələcəyə gücü çatmır. Keçmişi dəyişmək olmaz, Gələcəyi də bilmək olmaz. Heydər Əliyevlə görüşlərim, ünsiyyətim ömrümün ən munis xatirələrindəndir və bu Keçmişimi heç kəs məndən ala bilməz" ( s. 143)

"Unudulmaz görüşlər" bitmiş, eyni zamanda bitkin Epoxa barəsində bitkin bir əsərdir: "Yazını tamamlayıb, nöqtə qoymaq istəyirdim ki, hansı vəyhləsə, qeyri-ixtiyari bir qədim bayatımız yaddaşımdan süzülüb kağıza düşdü:

Burdan bir atlı getdi,

Atın oynatdı getdi.

Gün kimi şəfəq saçdı,

Ay kimi batdı getdi.

Bu bayatının son misrası heç vəchlə Heydər Əliyevə aid ola bilməz. O, ay kimi batmadı, onun şəfəqləri həmişə Azərbaycanımızı işıqlandıracaq..."

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.05.2023)

Mayın 2-də Azərbaycan ilə Çexiya arasında diplomatik əlaqələrin qurulmasının 30 illiyi münasibətilə tədbir təşkil edilib. 

Tədbirdə ölkəmizdə fəaliyyət göstərən diplomatik korpusun nümayəndələri, Milli Məclisin deputatları və ictimaiyyətin təmsilçiləri iştirak ediblər. 

Çex Respublikasının ölkəmizdəki səfiri Milan Sedlaçek vurğulayıb ki, ötən 30 il ərzində Çexiya ilə Azərbaycan arasında əlaqələr dinamik şəkildə inkişaf edib. Səfir əmin olduğunu bildirib ki, ölkələrimiz arasında müxtəlif sahələrdə mövcud olan əlaqələr bundan sonra davamlı inkişaf edərək daha da dərinləşəcək. 

Milli Məclisin Azərbaycan-Çexiya parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupunun rəhbəri Elnur Allahverdiyev ölkələrimiz arasında əlaqələrin zəngin tarixi olduğunu qeyd edib. 

Tədbir konsert proqramı ilə davam edib. Konsertdə Azərbaycan xalq artisti Fəxrəddin Kərimovun rəhbərliyi ilə Qara Qarayev adına Azərbaycan Dövlət Kamera Orkestrinin ifasında Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, Motsart, Bethoven və Dvorjakın əsərləri səsləndirilib. 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət”in əməkdaşı Kənan Məmmədli maraqlı bir mövzuda interpretasiya edib. Nəsr nədir? Hər yanaşı düzülən yazı nəsrdirmi? Yainki nəzm nədir? Üç sözü qafiyələndirdin, nəzmmi yarandı? 

Bir gün bir gənc yazar dedi ki, iki yol ayrıcında qalmışam. Həm roman yazmaq istəyirəm, həm əsər. Amma bilmirəm birinci hansını yazım.

Diletant oxucuya başa salaq ki, hesab edin, biri deyir ki, bilmirəm maşın alım, ya “Mercedes”.

Ay diliqafil, əsər bütün sənətkarlıq məziyyətlərini əks etdirən qlobal toplumdur, yəni bura həm mahnı, həm tablo, həm abidə, həm roman, həm də digər mədəniyyət artefaktları daxildir.

Bugünsə sizə nəsrdən - yəni həmin o sözükeşən gəncin yazmaq istədiyi romanı özündə ehtiva edən bədii ədəbiyyat növündən danışmaq istəyirəm. 

Nəsr — ərəbcədən hərfi mənada vəzni, qafiyəsi və rədifi olmayan bədii əsər deməkdir. Nəsr poetikasından bəhs edən ədəbiyyatşünaslar hətta nəsr dilini adi danışıq dili və insanlar arasında gündəlik yazışmaların dili ilə eyniləşdirirlər. Hətta sənəd dilinə də nəsr deyirlər. 

Bir sıra nəzəriyyəçilər isə bu fikirdədirlər ki, nəsr əsərlərinin özünün də öz mürəkkəb-daxili və ritmik-struktur qanunauyğunluqları var.

Nəsr dili konkret müəllif ideyasının, poetik məzmunun ardıcıl şəkildə dərkində məqsədyönlü surətdə işlədilən bir dildir. Nəsrdə sətirlərin uzun və qısalığından, sadə və mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq bədii sistemlilik, ardıcıl məntiq və ritm olmalıdır. Nəsr dilində yazılan ədəbiyyat müxtəlif olur: hekayə, esse, povest, roman, novella, oçerk, memuar və s.

İndi mənzərə tam aydın oldu. 

Həmin o gənc yazara isə məsləhət budur ki, “nə əsər yaz, nə roman”. Ümumən, heç nə yazma.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2023)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı “Qiraət saatı”nda Fəxrəddin Qasımoğlunun “Son gecə” detektiv romanının dərcinə başlayır. Öncədən deyirik, özü polis orqanlarında çalışan, ən dəhşətli, tükürpədici cinayətlərdən bilavasitə xəbər tuta bilən müəllifin romanı sizləri sonadək gərginlik içində saxlayacaq. Və siz bu romanı çox bəyənəcəksiniz.

6-cı dərc

Evə çatanda beşə işləmişdi. Araq şüşəsini soyuducuya qoyub duş qəbul etdim, yüngül idman kostyumumu geyib divanda uzandım. Mehman çağırana qədər televizora baxacaqdım. Ancaq yuxu məni necə aparıbsa, bir də axşam saat 7-də Mehmanın səsinə oyandım. Ağzım acı zəhər dadırdı. Səhərdən dilimə çaydan başqa heç nə vurmadığım yadıma düşdü. Soyuducunu açanda hansısa ağıllı adamın araq barəsində dediyi çox gözəl bir aforizm yadıma düşdü: “Səbəbsiz yerə sevinc gətirən şeyə araq deyilir”.

Yuyunub həyətə düşdüm. Kababın iyi hər yanı götürmüşdü. Bağçaya çatıb əlimdəki üç litr “səbəbsiz yerə sevinc gətirən maye” ilə dolu şüşəni stolun üstünə qoyanda məhəllə uşaqları bir ağızdan -Oooooo, bu nədi ala, -deyib hay-küy saldılar. Məhəlləmizə sonradan köçən və Rusiyada təhsil almış, hamının Roma deyə çağırdığı Ramiz “Ooooo” əvəzinə “Uau” deməklə  heyrətlənənlərlə həmrəy oluğunu bildirsə də, bundan artıq nəsə deməyə ona imkan vermədilər. Bütün məclislərdə tamada funksiyasını öz üzərinə götürən Şıxlar soyuqdan tərləmiş araq şüşəsini əlinə götürüb, -Araq süzməyin özü də bir incəsənətdir, - deyərək şüşənin ağzını açdı.

Sual dolu baxışlarla Mehmana baxdım.

-Yaxındakı evlərin hamısının payını göndərmişəm, qədeş,- Mehman nə demək istədiyimi göydə tutdu.

Məclisə başlamaq olardı.

Xəfif yaz mehi yeyib-içənlərin əhvalını bir az da açır, get-gedə məclis daha da qızışırdı. Uşaq ikən başımıza gələn məzəli əhvalatları bir-bir xatırlayıb o ki var gülür, xəyalımızda o günlərə qayıtdıqca yenidən uşaqlaşırdıq.

Uşaqlığımız bir yerdə keçdiyindən o qədər yada salmalı hadisələr var idi ki…

Dağlı məhəlləsinin olduqca dalaşqan olan uşaqlarının içərisində mən təmkinimlə seçilirdim. Bəlkə də elə buna ğörə həmyaşıdlarım məni özlərinə qeyd-şərtsiz lider seçmişdilər. Bu, öz-özünə baş vermişdi. Bəlkə də qoldan ən güclü olduğuma görə də. Yəni heç bir həmyaşıdım məni nə lider, nə başçı deyə çağırmamışdı heç vaxt. Ancaq başqa məhəllələrin uşaqları ilə sözümüz çəp gələndə həmişə ilk olaraq mən irəli çıxır, kimin haqlı, kimin haqsız olduğunu aydınlaşdırırdım. Mən ilk yumruğu atmayınca, dostlarımdan heç biri qımıldanmaz, mənim hansı qərar verəcəyimi gözləyərdilər.

Bir şey də var idi ki, uşaq olsaq da, biz heç vaxt haqsız yerə vuruşmazdıq. Bunu bizə məhəlləmizdəki cavanlar öyrətmişdilər. Həmin vaxt cavanlara cayıllar deyərdilər.

Böyüklər demişkən, deyim ki, özləri çağırmayınca bizim onlara yaxınlaşmağa, söhbətlərinə qulaq asmağa ixtiyarımız yox idi.

Ailə tərbiyəsi ilə bərabər, küçə qanunlarını da öyrənirdik biz. İndi “küçə” sözü nədənsə pis səslənir. O vaxtlar isə küçə bizə başqa bir tərbiyə verirdi. Dağlı məhəlləsindən öz bacısı, nişanlısı ilə keçən oğlan heç vaxt onların qoluna girməzdi. Özü irəlidə gedərdi, qız isə arxasınca. Hamı bilirdi ki, nəinki söz atılacaq, heç bir nəfər də başını qaldırıb o qıza tərəf baxmayacaq. Başqa şeylər də öyrətmişdi bizə məhəlləmizin cavanları. Heç kimin köynəksiz və ya idman paltarında küçəyə çıxmağa ixtiyarı yox idi. Bir epizod yadıma düşdü. Məhəlləmizdə yenicə ev kirayələyən, bu qaydaları bilməyən tələbə gənc idman şalvarında siqaret səkmək üçün küçəyə çıxmışdı. Tində dayanan cavanlardan biri məni səsləyərək həmin gənci yanlarına çağırmağı tapşırdı. Gəncə yaxınlaşıb onu çağırdıqlarını dedim. Sonra isə ona nə deyəcəklərini eşitmək üçün bir qədər aralıda durub qulaq asdım. Aralarında belə bir dialoq oldu:

-Salam, əmioğlu.

-Salam.

-Mümkünsə əynini dəyiş, sonra yanımıza qayıt.

Oğlan bir azdan əynində şalvar qayıtdı.

-Xoş gəldin, indi isə bizimlə dayan, orada tək niyə dayanmısan. Qayna, qarış, heç nədən çəkinmə, bu məhəllədə heç kim sənin xətrinə dəyməz. Sən də məhəllə uşağımız sayılırsan daha.

Sonralar, evdən valideyni pul göndərə bilməyəndə məhəllə cavanlarının dəfələrlə o gəncə maddi kömək də etdiklərini eşitmişdim.

Küçənin yazılmamış qanunlarını belə öyrənirdik böyüdükcə.

Yanında qız, qadın olan oğlan hətta heç nədən bizə sataşarsa, ondan üzr istəməyi tapşırmışdı bizə böyüklər. “Bir kişini bir qızın yanında heç vaxt sındırmayın” demişdilər. “Lap nə qədər haqsız olsa da. Nə vaxtsa tək olanda rastlaşsanız dərsini verərsiniz” deyə öyrətmişdilər.

Bir paytaxt şəhərinin mərkəzində yerləşən məhəlləmiz, beləcə, öz yazılmamış qanunları ilə yaşayırdı…

 Əyləşərkən yüz əlli qramdan artıq içməyəcəyimə özümə söz vermişdim. Lakin uşaqlıq dostlarımın təkidi ilə daha iki qədəh içdiyimə görə bir qədər dəmləşdiyimi hiss edirdim. Bundan artıq içməyə ixtiyarım yox idi. Səhər tezdən ayıq başla oyanıb vaxtında ofisdə olmalı, bəzi şeyləri yoxlamalı idim.

Uzun müddət əvvəl ölkəni tərk etmiş “Qoca” ləqəbli qatı cinayətkarın şəhərdə olması  barədə “Tatar”ın verdiyi məlumat mənə çox maraqlı görünmüşdü.

Saata baxdım, on birə az qalırdı. Qalxmaq lazım idi. Ancaq elə bu vaxt evi Səmədağanın evi ilə bitişik olan Vaqif qədəhini qaldırıb, -Bunu da içək, tezliklə Cəfərinin tapılmasının sağlığına, -dedi.

-Cəfər kimdi alə, -hamı bir ağızdan səsləndi.

-Alə Cəfər yox e, Cəfəri, yəni Petruşka, Səmədağanın xoruzunu deyirəm də, azərbaycanca, -Vaqif dedi.

Səmədağa bütün məhəlləyə car çəkdiyi üçün xoruzun yox olmağından hamı xəbərdar idi. Həm də bütün günü damlarda gəzərək hay-küy salıb banlayan xoruzun birdən-birə səsinin kəsilməsi diqqət çəkməyə bilməzdi.

Bu sağlıqdan artıq sərxoş olan Səmədağanın gözləri doldu. O, -Eh, dərdimi təzələdin, -deyib, xristian yas məclislərində olduğu kimi, heç kimlə toqquşdurmadan bir qurtumla əlindəki qədəhi boşaltdı, sonra baxışlarını stolun üstündə bir nöqtəyə zillədi.

Səmədağadan heç də az dəmləşməmiş digərləri, ən əziz adamını itirmiş kimi ona ürək-dirək verməyə başladılar:

-Darıxma, xoruzdu da, yəqin gəzib, gəzib qayıdacaq, hara gedəcək ki?

Ləqəbi Professor olan Qələndər isə yenə filosof görkəmi alıb dedi:

-Bilirsən, Səmədağa, sən o xoruzu tək saxlayırdın, ona görə də, çox güman ki, qonşu məhəllələrdəki hansısa həyətdə özünə toyuq tapıb, uçub onun yanına gedib, qonşu məhəllələri axtarmaq lazımdır.

Səmədağa susur, diqqətlə bir nöqtəyə baxmaqda davam edirdi.

Alaqaranlıqda onun hara baxdığını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəksəm də, xoruzu qırmızı olduğu üçün Səmədağanın məhz stolun üstündəki pomidorlara baxdığı qənaətinə gəldim.

Daha uzatmaq olmazdı. Əlimi ərklə Səmədağanın çiyninə qoyub, -Mən səhər tez durmalıyam, gecəniz xeyrə qalsın, -deyib hamıyla sağollaşdım.

Başım fırlanırdı. Evə çatıb özümü çarpayıya yıxdım. Nədənsə Petruşka yadıma düşdü. Məclisdə məndən başqa hamı Petruşkanın sağ olduğunu, qonşu məhəllələrdən birinə adaxlıbazlığa getdiyini və mütləq qayıdacağını düşünürdü. Təkcə mən bilirdim ki, düz bir il zəhləmi tökmüş o xoruz artıq həyatda yoxdur. Haradasa oxumuşdum ki, qədim inanclara görə ölümündən sonra ruhlar əcdadlarına qovuşurlar. Əgər doğrudan da belədirsə, onda gərək indi Petruşkanın ruhu Yaponiyada olsun.

Yuxuya getməzdən əvvəl arağın dumanlandırdığı beynimdə bu, ağlıma gələn son fikir oldu…

* * *

Bakının küləyi haqqında çox deyilib. Bəs Bakının yağışına kim fikir verib? Bakı yağışının özünəməxsus bir xüsusiyyətini çox sevmişəm uşaqlıqdan - yağışın neft qoxusu ilə qarışıq ətrini. Köhnə Bakıda şifer dam öltüklərindən istifadə olunmaz, evlərin damına qır basılar, yaxud da damlar tol ilə işlənərdi. Yağan yağış xüsusilə isti havalarda qırın buraxdığı yağı damlardan yuyaraq navalçalara axır, oradan küçələrə tökülüb neft qarışıq qoxunu ətrafa yayır. Bu navalçalara “şurşura” da deyərdik.

Damlar bir-birinə bitişik olduğu üçün uşaq ikən bizə məhəllənin bir hissəsini əvəz edir, çox vaxt bir küçədən o birisinə kəsə olması üçün elə damla gedərdik. Bekar olanda dama çıxıb quşbazların saxladıqları göyərçinlərə tamaşa etməklə başımızı qatar, vaxtımızı keçirərdik. Yay axşamlarında isə bürküdən evdə yatmaq mümkün olmayanda günün əridib yumşaltdığı qır azacıq bərkiyəndən sonra üstünə palaz sərib uzanar, dəniz tərəfdən əsən mehdən həzz alardıq. Məhz bu qırlı, tollu, mazutlu məhəllələrdən birində böyüməyim mənə neft qoxusu verən Bakı yağışını sevdirmişdi.

Bu səhər də məhz çox sevdiyim yağışın ətrinə oyandım. Yataq otağının pəncərəsini açıq qoyduğum üçün gecə başlayan yaz yağışının ətri içəri dolmuşdu, burnumu qıcıqlandırırdı. Qalxıb geyindim. Ofisi saat 9-da açırdım. Hələ saat 07:30 idi. Gecə çox içməyimə baxmayaraq gümrah oyanmışdım, təkcə bir az susuzluq hiss edirdim. Çay dəmləməyə isə heç həvəsim yox idi.

Ev ilə ofisin arasındakı məsafə  elə də böyük olmadığı üçün işə piyada getməyə qərar verdim. Həm bu gün mənə maşın lazım deyildi, həm də yağışlı havada gəzmək fürsətini əldən vermək istəmirdim.

Saat 8-də evdən çıxdım.

Yaşadığım ərazini mikrorayonlarla birləşdirən əsas yol dörd il bundan əvvəl yeni metro stansiyasının inşası ilə əlaqədar bağlandığı üçün həmin istiqamətə gediş-gəliş çətinləşmişdi. Çünki yeganə alternativ yol kimi Tbilisi prospekti qalırdı ki, bu da dediyim istiqamətə getmək üçün sakinlərin böyük bir dövrə vurmasına və tıxaclarda vaxt itirməsinə səbəb olurdu. Bununla belə, sakinlər tikintini həyata keçirən şirkətin nəzakətli davranışına eyni nəzakətlə cavab verərək bu çətinliyə rəşadətlə sinə gərirdilər. Belə ki, şirkət rəhbərliyi böyük nəzakətlə, tikintini əhatələyən hasardakı lövhələr vasitəsilə nə az, nə çox, düz dörd il idi ki, “Müvəqqəti narahatlığa görə” ətrafda yaşayanlardan üzr istəməkdəydi.

Hər səhər olduğu kimi, ofisimin mikrorayonlar tərəfdə yox, əks istiqamətdə yerləşdiyinə şükür edib Cəlil Məmmədquluzadə küçəsi ilə mərkəzə tərəf üz tutdum.

Vaxtım çox olduğu üçün tələsmir, arxayın addımlarla səki ilə irəliləyirdim. Plaş materialından olan yüngül gödəkçəm və başıma qoyduğum kepkam məni yağışdan qoruyurdu.

Səkilər tamamilə boş idi. Hamı avtobus dayanacaqlarında daldalanaraq yağışdan qorunmağa çalışır, tez-tez avtobusun gələcəyi istiqamətə baxırdı. Avtobuslarsa həmişə olduğu kimi belə havada gecikmə ilə gəlir, bu səbəbdən sərnişin sıxlığı yaranırdı. 

Bir neçə belə dayanacağın yanından keçib keçmiş “Spartak” stadionunun yanına çatmışdım. Körpünün altından keçdikdən sonra daha bir avtobus dayanacağı var idi. Bu dayanacaqdan sonra Cəfər Cabbarlı küçəsi Beşmərtəbə istiqamətində bir qədər üzüaşağı meyl edir. Yoluma davam etmək istəyirdim ki, birdən təxminən əlli yaşlarında olan, “Labaznik” ləqəbli cibgirin büzüşərək dayanacağın lap kənarında dayandığını gördüm. Onun ova çıxdığı gün kimi aydın idi. Sovet dövrünə təsadüf etmiş yeniyetmə vaxtlarından xırda oğurluqlarla məşğul olan Labaznik bu oğurluqlardan biri zamanı hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşları tərəfindən yaxalanıb cəzaçəkmə müəssisəsinə göndərilmiş, islah olunmaq əvəzinə orada daha təcrübəli cinayətkarların təsiri altına düşərək onlardan cibgirliyin incəliklərini öyrənmiş, sonradan bir neçə dəfə cibgirlik edərkən yaxalanıb yenidən həbsxana həyatı yaşasa da, bu əməlindən əl çəkməmiş, cibgirliyi özünə peşə seçmişdi.

 Həmin dövrün əlli qəpikliyinə el arasında labaznik deyirdilər. Xüsusi məqsədlər üçün dilinin altında ülgüc gəzdirən digər cibgirlərdən fərqli olaraq, məhz əlli qəpikliyin qırağını itiləyərək qadın çantalarını kəsmək məqsədi ilə ülgüc kimi istifadə etdiyinə görə bu ləqəb həmin vaxtlardan ona yapışmışdı. Belə kənarı itilənmiş qəpiyin istintaq prosesində məhz cinayət aləti kimi istifadə edildiyini sübut etmək mümkün olmadığına görə cibgirlər bu üsuldan istifadə edirdilər. Yaxalanan cibgir həmin qəpiyin xatırlamadığı hansısa mağazada ona pulun qalığı kimi verildiyini bildirməklə özünü müdafiə edirdi. Adətən bu məqsədlə bir çox cibgirlər beş qəpiklikdən istifadə etdikləri halda Labaznikin əlli qəpikliyi seçməsi bu ləqəbin ona yapışmasına səbəb olmuşdu.

Labaznikin narkoman olduğunu bilirdim. Bu yağışlı havada səhər saatlarında onun evdən çıxaraq dayanacağa gəlməsinin səbəbi də mənə aydın idi. Ona növbəti narkotik dozasının pulunu əldə etmək lazım idi. Özlərini həyatın bütün nemətlərindən məhrum etmiş belə insanlar, yalnız bir fikirlə yaşayır: hər narkotik qəbulundan sonrakı zaman kəsiyində  bir müddət sonra narkotikin təsiri keçərkən sümük və oynaqlarında baş qaldıracaq dəhşətli ağrıların qarşısını almaq üçün növbəti dozanın pulunu əldə etmək. Onlar başqa heç nə barədə düşünə bilmir, bu səbəbdən istənilən cinayətə gedirlər.

Büzüşərək dayanmasından Labaznikin halının heç də yaxşı olmaması bilinirdi. Onun kiminsə cibindən və ya çantasından bəlkə də son pullarını çıxaracağına göz yumub yoluma davam edə bilməzdim. Kepkamı gözlərimin üstünə daha da bərk basıb bir qədər kənarda dayandım və arxamı ona tərəf çevirdim. Onsuz da avtobus gələnəcən heç bir addım atmayacağı mənə məlum idi. Hətta onun avtobusa minməyəcəyini də bilirdim. Hələlik müəyyən edə bilməsəm də, artıq onun öz qurbanını seçdiyinə, avtobusa minərkən yaranan sıxlıqdan istifadə edərək işini görəcəyinə əmin idim.

Nəhayət uzaqdan avtobus göründü. Bunu görən adamlar yavaş-yavaş səkinin kənarına sıxlaşmağa başladılar. Mən də onlara qoşuldum. Hansısa hərəkətimlə seçilsəm, bu, Labazniki duyuq sala bilərdi. Qazdan ayıq olan cibgirlər “işə” çıxarkən hər şeyə fikir verir, ən xırda bir şeydən şübhələnərlərsə, dərhal həmin yerdən uzaqlaşırlar.

Avtobus dayanar-dayanmaz həyəcana gələn adamlar daha da sıxlaşaraq bir-birini itələməyə başladılar. Bu isə cibgir üçün ən əlverişli məqam idi. Labaznik də elə bu məqamı gözləyirdi. Sifətinə səhər tezdən işə tələsən namuslu zəhmətkeş ifadəsi verərək sıxlaşmış adamlara yaxınlaşanda əlləri ilə ən arxada durmuş, təxminən əlli-əlli beş yaşlarında olan kişinin guya tələsdirirmiş kimi böyürlərini gah sagdan, gah da soldan sıxmağa başlayan dostumuz onun pullarını qoyduğu cibini müəyyən etdi. Pulların şalvarın sol cibində olduğunu bildikdən sonra sağ ayağının dizini kişinin sol baldırının diz qapağından azca yuxarı hissəsinə söykəyib yüngülcə sıxmağa başladı. Bu, ayağın həmin hissəsindən keçən sinirləri keyitməyə hesablanmış və belə hallarda cibgirlərin ən çox istifadə etdiyi üsul idi.

Düşən sərnişinlərə yol verdikləri üçün kişi də digər avtobusa minməyə hazırlaşanlar kimi bayaqki itələşməni kəsib bir yerdə dayandığından Labaznik öz işini çox asanlıqla gördü və təxminən iyirmi saniyədən sonra kişinin sol ayağının hissiyatının ən azı yarıbayarı azaldığına əmin idim. Bundan sonra oğurluğun əsas fazası başlamalıydı. Belə də oldu. Cibgir baş barmağı çöldə, şəhadət və orta barmağı azca cibin içində olmaqla, sağ əlinin üç barmağından istifadə edərək kişinin şalvarının sol cibinin astarını yığmağa, bu münvalla cibin dərinliyində olan pul dəstini astarla birlikdə yuxarı qaldırmağa başladı.

Onun hərəkətlərini gözdən qoymurdum. Bilirdim ki, hər şey bir anda baş verəcək və mən, o zaman həm cibgiri yaxalamalı, həm zərəçəkənin avtobusa minərək uzaqlaşmasının qarşısını almalıydım. Tək olduğum üçün cibgiri yaxalayarkən vaxt itirə bilərdim. Belə ki, üzü üzlər görmüş belə cibgirlər çox vaxt yaxalandıqlarını başa düşərkən hay-küy salır, ətrafdakılardan guya onu döyürlərmiş kimi kömək istəyir, hətta köməyə gələnlər də tapılır ki, onlara əsil vəziyyəti başa salanadək müəyyən vaxt itkisi olur. Bu vaxt ərzində isə heç nədən xəbəri olmayan zərərçəkən avtobusa minərək uzaqlaşır ki, bu da əlavə çətinliklər yaradır. Qrupla işləyəndə bu hallar heç bir çətinlik törətməsə də, tək olduğum üçün hərəkət ardıcıllığımı düzgün müəyyən etməyim vacib idi. Üstəlik də, artıq cibimdə təqdim etməyimlə bütün sualları cavablandıran polis vəsiqəm yox idi.

Elə bu zaman -”Əşşi, bu qədər gözləyəsən, sonra da heç avtobusun qapısına yaxın düşə bilməyəsən, belə də iş olar”,- deyərək guya əsəbiləşib piyada getməyə qərar verən Labaznikin sağ əlini cibinə saldığını gördüm. Vaxt idi. Cibgir artıq işini görmüşdü.

Heç nədən xəbərsiz olan zərərçəkənə yaxınlaşıb -“Qardaş, tez cibindəki pulları yoxla görüm” -deyərək, sürətlə Labaznikin ardınca qaçdım, arxayın idim ki, artıq pullarının oğurlandığını görən kişi heç yana gedən deyil.

 Arxadan yaxınlaşıb Labaznikin sağ qolunu xüsusi ağrıdıcı fəndə salaraq geriyə, dayanacağa tərəf gətirdim. Labaznik bir anda vəziyyətin nə yerdə olduğunu anlasa da, qəsdən qolunu lazım olduğundan bir qədər möhkəm sıxdığıma görə o, ağrıdan heç nə deyə bilmir, yalnız ufuldayırdı.

Dayanacağa çatanda bayaq dediyim əlli-əlli beş yaşlı kişiyə üzümü tutaraq -”Vətəndaş, az əvvəl bu gördüyünüz şəxs Sizin cibinizə girərək pullarınızı çıxarmış və uzaqlaşmağa cəhd edərkən tərəfimdən yaxalanmışdır” -dedim. Bu vəziyyətdə rəsmiyyət çox vacib idi. Çünki əksər belə hallarda, vətəndaşlar yalnız pullarının qaytarılması ilə kifayətlənməyi, şikayət etməməyi üstün tuturlar. Bəziləri çəkindikləri üçün, bəziləri vaxt itirməməkçün belə edirlər. Xüsusilə də, polis əməkdaşı olmadığımı bilərsə, zərərçəkən məhz belə qərar qəbul edə bilərdi, o zaman cibgiri buraxmaqdan başqa çarəm qalmazdı.

Artıq ətrafımıza xeyli adam toplaşmışdı.

-Zəhmət olmasa deyin, pulunuzun miqdarını bilirdinizmi?- sualıma, kişi tələsik, - Əlbəttə, üç yüz qırx manat bir yerdə, yeddi manat isə ayrı idi, -cavabını verdi.

Labaznikin qolunu bir az da sıxıb, -Hansı cibindədir, -deyə yavaşca soruşdum. Artıq polis əməkdaşı olduğuma şübhəsi olmayan cibgir, bayaq dayanacaqdan uzaqlaşarkən əlini saldığı cibinə işarə edib ağrıdan ufuldadı.

Bir əlimlə onu saxlayıb, o birisi əlimlə hamının görə biləcəyi tərzdə, aramla pulları işarə verdiyi cibindən çıxardım.

Pullarını görən kişinin baş verənlərə reaksiyası tam fərqli oldu. Nəticədə mən hələ də cibgiri fənddə tutub saxlayan sol qolumdan ağır bir yumruq zərbəsi yedim. Əgər cəld tərpənib Labazniki kişinin onun sifətinə tuşlanmış növbəti zərbəsindən yayındıra bilməsəydim, aqibəti çox pis olacaqdı. Buna qolumdakı ağrı bariz sübut idi.

Yumruğunun cibgirə yox, mənə dəydiyini görən kişi, -“Siz Allah bağışlayın, belələrini öldürmək də azdır” -deyib sonra əsəbi şəkildə üzünü ətrafdakılara tutdu:

-Düz iki aydır işdə müdirimdən borc almışam. Xəcalətdən üzünə baxa bilmirdim. Dünən gedib bir qohumumdan pul aldım ki, bu gün işdə kişinin borcunu qaytarım. Bu əclaf da həmin pulları mənim cibimdən çıxarıb.

Sonra yenə üzünü mənə tutdu:

-Baxın rəis, üç yüz qırx manatın belin bağlayıb ayrı qoymuşam ki, işə çatan kimi verim. Qalan yeddi manat isə cibxərcliyimdi.

Ona görə mən cinayətkarlara, xüsusilə də cibgirlərə həmişə nifrət etmişəm. Belə bir vəziyyətdə olan adamın cibinə girib son pullarını, xüsusilə borc etdiyi pulları oğurlamağa nə ad vermək olar?!

İşə çatıb müdirə olan borcunu qaytarmaq üçün əlini cibinə salanda bu pulların oğurlandığını aşkar edən insanın vəziyyətini təsəvvür edirsinizmi?

Dayanacaqda çoxlu adamın toplaşdığını görüb yaxınlaşan post-patrul xidməti əməkdaşları özlərini təqdim elərək, -Burada nə baş verir, vətəndaşlar? -deyə müraciət etdilər. Uşaqlar tam zamanında gəlmişdilər. Qısaca vəziyyəti anladıb, cibgiri onlara təhvil verdim. Mənim və hadisənin şahidlərinin ünvanlarını, əlaqə telefonlarımızı bloknota qeyd edən polis nəfərləri, sonradan mütləq ərazi polis bölməsinə gəlməyimizin vacibliyini bildirərək cibgiri patrul maşınının arxasında xüsusi ayrılmış yerə, zərərçəkəni isə salonuna mindirdikdən sonra maşının sayrışan işıqlarını yandırıb bölməyə tərəf yola düşdülər.

Ayrılarkən əlimi sıxan kişi vurduğu yumruq zərbəsinə görə bir daha üzrxahlıq etdi. Kifayət qədər tutarlı zərbə yesəm də, “Boş şeydir” deyib  gülümsədim, nə deyəcəkdim ki…

Yalnız yenidən ofisə tərəf getməyə başlayanda yağışın altında necə islandığımın fərqinə vardım. Yaxşı ki, çox yolum qalmamışdı.

Cibgirlərin psixologiyası mənə maraqlı olduğundan yaxaladığım cibgirlərlə istintaqa təhvil verilməsi üçün zəruri sənədləşmə aparılan vaxtlarda çox söhbətlər etmişəm və onlara verdiyim suallara aldığım cavablardan belə qənaətə gəlmişəm ki, cibgirlik özü də bir sağalmaz xəstəlikdir. Onların heç də hamısı narkoman deyil. Aralarında müxtəlif peşə sahiblərinə rast gəlinir. Hətta belə söhbətlərin birində, cibgirlərdən biri mənə kifayət qədər uğurlu bir biznesmenin hekayəsini danışanda inanmaq istəməmişdim. Həmin iş adamı əvvəllər cibgirliklə məşğul olsa da, həyatda bəxti elə gətirir ki, böyük bir şirkət təsis edərək özü bu şirkətə rəhbərlik edir. Elə həmin gündən cibgirliyin daşını atmağı qərara alır. Biznesi günü-gündən çiçəklənir və daha çox, ağlasığmaz pullar qazanmağa başlayır. Ancaq bir hiss - daima nəyinsə çatışmaması hissi onu rahat buraxmır. Nəhayət bir gün bunun nə olduğunu anlayır. Həmin gün sürücüsünü buraxaraq evə avtobusla gəlir. Yolda isə bir kişinin cibinə girib üç manat pulunu çıxarır. Hiss edir ki, çoxdan axtardığı ruhi rahatlığı özünə qayıtdı. Deməli, çatışmayan bu imiş.

Həmin cibgir mənə and içdi ki, keçmiş “həmkarı” olan həmin iş adamı bundan sonra ayda, iki aydan bir ictimai nəqliyyatda kiminsə cibinə girib bir manat da olsa çıxarır.

Nə deyim… Hərə adrenalinə olan tələbatını bir formada ödəyir. Hətta mənim təcrübəmdə belə bir məzəli fakt da olub. Tutmaq üçün izlədiyim cibgir elə qurban kimi mənim özümü seçib. Əlində gül dəstəsi tutan iki cibgirdən biri həmin gülləri çənəmin altına dayayaraq fikrimi yayındırmağa çalışır, digəri isə bundan istifadə edib cibimə girməyə cəhd edirdi. Təbii ki, müxtəlif hərəkətlərlə buna imkan vermədim. Diqqətini məndən yayındırıb başqa birinə yönəltməsinə şərait yaratdım və bir qadının çantasından pulqabını çıxararkən onu yaxaladıq.

İndi qayıdaq cibgirin əlindəki gül dəstəsinə. Elə bilməyin ki, yayındırıcı element kimi istifadə etmək üçün cibgirlər pul xərcləyib gül dəstəsi alırlar. Əsla yox. Səliqə ilə bükülmüş həmin güllər şəhərin xristian qəbiristanlığındakı məzarlardan birinin üzərindən götürülmüşdü və bir qədər də solğun idilər.

Əlbəttə, pis düşünülməyib. Əlində gül dəstəsi tutan birisi ətrafdakılarda daha çox etimad doğurur və onun cibgir olması heç bir halda adi vətəndaşın ağlına belə gəlməz. Demək istəmirəm ki, ictimai nəqliyyatda əlində gül dəstəsi tutan hər kəsdən şübhələnin. Ancaq əgər bu güllər solğundursa və xüsusilə guya basabasda üzbəüz dayanaraq onu ciddi-cəhdlə çənənizin altına dayayırlarsa, o gülləri iyləməkdən vaz keçin.

Axır ki, gəlib çatdım. Ofisin qapısı açıq idi.

Davamı var

 “Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2023)

Professor Əlibala Məhərrəmzadə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının oxucuları üçün “Ev tapşırığı: Uğur düsturunu tapacağıq” layihəsini təqdim edir. Uğur şərtləri barədə danışmaqda davam edirik. Burada, əsas yerlərdən birini də kitablar tutur.

Zaman-zaman ən yaxşıların seçimini etməyə ən müxtəlif mənbələr cəhd göstəriblər. Onların ən nüfuzlularını qruplaşdıranda (bu qruplaşmada tiraj, satış həcmi, yayıldığı areal, buraxdığı iz və s. əsas götürülür) kitab mağazalarındakı yüzlərlə rəngbərəng cildlərin içində azmayaraq «nəyi və niyə oxumaq» sualına mütləq cavab tapmaq mümkün olur.

Biz öncə peşə fəaliyyətində, biznesdə uğur qazanmağın yolunu göstərən ən çox tələb olunan kitablara nəzər yetirək. Bu, o kitablardır ki, onların hesabına bir neçə nəsil uğurlu mütəxəssis və iş adamı yetişmişdir.

Beləliklə ən yaxşı onluq.

10 -4-cü yerlərlə  tanış olmuşduq. Bu gün 3-cü yerlə tanış olacağıq.

10-cu yer:

Henri Ford. «Mənim həyatım, mənim nailiyyətlərim»

9-cu yer:

Riçard Brenson. «Çılpaq biznes»

8-ci yer:

Riçard Brenson. «Hər şey cəhənnəmə, giriş və elə!»

7-ci yer:

Robert Kiyosaki. «Varlı ata, kasıb ata»

6-cı yer:

Ayn Rend. «Atlant çiyinlərini düzəltdi”»

5-ci yer

Toni Şey. «Xoşbəxtlik gətirərək. Sıfırdan milyardadək»

4-cü yer

Qay Kavasaki. «Startap»

--------------------

3-cü yer

Napoleon Hill «Düşün və varlan»

Hətta belə bir deyim var, həyatında müəyyən uğur qazanan insan, hökmən Napoleon Hillin sözügedən bu kitabını yəqin ki, oxumuş insandır.

Bu gün bu kitab planet boyu milyon tirajlarla çıxır, (indiyə kimi 30 milyondan çox nüsxəsi satılıb), əksər biznesmenlər Napoleon Hilli uğur psixologiyasının banisi hesab edirlər. Bu kitabın hər bir uğurlu insanın, biznesmenin stolüstü kitabı olması da iddia olunur. Həyatının 20 ili boyunca Endryu Karnegi, Henri Ford, Tomas Edison və digər ən şöhrətli varlı insanların həyatını öyrənən, 5000 ən varlı amerikalıdan həyatları ilə bağlı müsahibələr alan müəllif sonda belə bir qənaətə gəlmişdir ki, bu şəxslərin hamısı oxşar xüsüsiyyətlərə malik olmuş, müvəffəqiyyət qazanmanın eyni qanunlarına riayət etmişlər.

Bu elə bir kitabdır ki, onu təkrarən oxuyacaq və hər dəfə yeni bir şeylər tapacaqsınız. Dünyanın ən varlı insanlarının uğur sirrini bilmək sizə zarafat gəlməsin.

Kitabda xoşbəxt həyatı təmin edən müvəffəqiyyətin 13 prinsipi də verilmişdir və təsəvvür edin, bütün bu prinsiplərin mayasında inam dayanır. (Mən sonrakı hissədə hədsiz maraq doğuran bu prinsipləri ayrıca oxucularıma təqdim edəcəyəm).

 3-cü yerdəki kitabla tanışlıq da baş tutdu. Bəs 2-ci yerdə hansı kitab qərarlaşıb? Bunu sabah biləcəksiniz.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(02.05.2023)