Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Qarağacı qəbiristanlığı Ağdam rayonunun ən qədim və tarixi əhəmiyyətə malik məzarlıqlarından biridir. Bu qəbiristanlığın dəqiq salınma tarixi məlum olmasa da, müxtəlif mənbələr onun təxminən 4-5 min il əvvələ aid olduğunu bildirir. Tarixi abidə olmaqla yanaşı, uzun illər boyu ağdamlıların ziyarət etdiyi müqəddəs bir məkan olub.
Qarağacı qəbiristanlığında müxtəlif dövrlərə aid məzarlar mövcud idi. Burada eramızdan əvvəlki dövrlərə aid qoç, öküz, bayquş, yəhər və digər daş heykəllər, eləcə də yazısız abidələr mövcud olmuşdur. Qəbiristanlığın adının mənşəyi ilə bağlı müxtəlif versiyalar mövcuddur. Bir versiyaya görə, burada qədimdən bir pir olmuş və həmin pirin ətrafında bitən qarağac ağacları bu məkanın adını formalaşdırmışdır. Digər versiyaya görə isə, burada tunc dövrünə aid Qarahacı yaşayış yeri və nekropolu mövcud olduğu üçün məzarlıq “Qarahacı” adını daşıyır.
Qəbiristanlıq Ağdam şəhərinin cənubunda, şəhər mərkəzindən təxminən 5 kilometr məsafədə yerləşirdi. Burada XII əsrə aid məzar daşları və türbələr, eləcə də XVII-XVIII əsrlərə aid tarixi abidələr mövcud idi. Xüsusilə Uğurlubəyovlar ailəsinə aid türbə və digər məqbərələr Qarağacı qəbiristanlığının mədəni irsini zənginləşdirirdi. Sovet dövründə bu türbələr rəsmi olaraq tarixi-mədəni abidələr kimi qeydiyyata alınmışdı.
1993-cü ildə Ağdamın Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalından sonra, Qarağacı qəbiristanlığı erməni vandalizminin əsas hədəflərindən biri oldu. İşğalçılar buradakı qədim məzar daşlarını sökərək ya satdılar, ya da dağıtdılar. Əldə edilən məlumatlara görə, bəzi baş daşları İrana satılmış, digərləri isə müxtəlif formalarda məhv edilmişdir.
Qəbiristanlığın yer üzündən silinməsi sadəcə bir məkanın dağıdılması deyil, həm də ağdamlıların mədəni irsinə qarşı yönəlmiş vandalizm aktı idi. Ermənilər burada təkcə qədim məzar daşlarını məhv etməklə kifayətlənmədilər, eyni zamanda məzarlığı şumlayaraq yerində taxıl əkdilər. Rusiyalı jurnalistlərin çəkdiyi fotolar və yazdıqları məqalələr də bu vandallığı sübut edirdi.
2020-ci ildə Ağdamın işğaldan azad edilməsindən sonra, Qarağacı qəbiristanlığının vəziyyəti daha yaxından araşdırıldı. Burada olan dağıntılar bir daha sübut etdi ki, erməni vandalizmi təkcə binaları, yaşayış məntəqələrini deyil, insanların məzarlarını da hədəf alıb.
İndi qarşımızda duran əsas vəzifələrdən biri bu tarixi məzarlığın bərpası və dağıdılmış məzarların yenidən müəyyənləşdirilməsidir. Qarağacı qəbiristanlığı Ağdamın və bütövlükdə Azərbaycanın tarixi-mədəni irsinin ayrılmaz bir hissəsidir. Bu məkanın bərpası təkcə maddi deyil, həm də mənəvi borcumuzdur. Çünki burada dəfn edilən insanlar təkcə ailələri üçün yox, eyni zamanda Azərbaycan tarixi üçün də əhəmiyyətlidir. Bu səbəbdən, Qarağacı qəbiristanlığının bərpası və qorunması ilə bağlı sistemli tədbirlər görülməlidir.
Qarağacı qəbiristanlığı təkcə Ağdam üçün deyil, bütün Azərbaycan üçün mühüm tarixi bir yerdir. Onun bərpası və gələcək nəsillərə çatdırılması, vətənimizin keçmişini qorumaq üçün əsas addımlardan biridir. Erməni vandalizminin izlərini silmək və bu müqəddəs məkanı əvvəlki əzəmətinə qaytarmaq bizim üzərimizə düşən vacib vəzifələrdən biridir.
Ağdam azad olundu, Qarağacı qəbiristanlığının bərpası və yenidən dirçəldilməsi gələcək tarixi araşdırmalar və mədəni irs üçün mühüm bir mərhələ olacaqdır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(04.04.2025)
