Yazı İlham Tumasın "Gizli Cinayətlər" kitabı əsasında hazırlanıb.
Nemət Tahir, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qarabağ təmsilçisi
1960-cı illərin sonlarından etibarən Dağlıq Qarabağda baş qaldıran hadisələr Azərbaycanın milli birliyinə və ərazi bütövlüyünə qarşı açıq-aşkar bir hücum idi. Bu illərdə bölgədə yaşayan azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən separatçı siyasət həm yerli əhalinin, həm də bütövlükdə Azərbaycanın səbrini sınağa çəkirdi.
Separatçı qüvvələrin ən ağrılı üsullarından biri saxta ittihamlarla azərbaycanlılara qarşı cinayət işləri açmaq idi. Məhz bu dövrdə bir çox azərbaycanlı əsassız şəkildə ittiham olunur, şərlənir və hüquqları tapdanırdı. Bu ədalətsizliklər yalnız fərdi insanlara deyil, bütövlükdə bir xalqın heysiyyətinə yönəlmişdi. Sanki kimsə Azərbaycanın mədəni və tarixi dəyərlərini ayaqlar altına ataraq, əhalinin səbrini sınamaq istəyirdi. O illərdə azərbaycanlıların üzləşdiyi təzyiqlər təkcə hüquqi müstəvidə deyil, həm də sosial və mədəni sahələrdə də hiss olunurdu. Məktəblərdə, mədəniyyət ocaqlarında, iş yerlərində azərbaycanlıların qarşısına çıxarılan maneələr, onların öz mədəniyyətlərini qorumaq və yaşatmaq səylərini əngəlləyirdi. Bu, açıq-aşkar milli mənsubiyyətə qarşı yönəlmiş bir ayrı-seçkilik siyasəti idi.
Bu hadisə 1967-ci il iyul ayının 3-də baş vermişdi. Ermənilər indiki Xankəndi, o vaxtkı Stepanakert şəhərində 3 azərbaycanlını vəhşicəsinə döyərək diri-diri yandırmışdılar.
*Qarabağda təxribatçılar var*
"Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri yoldaş Vəli Axundova
"Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində millətçilik əlamətləri müşahidə olunur. Son illər bu vilayətdə yaşayan millətçi ünsürlər, habelə Ermənistan SSR-in bəzi sakinləri əhali arasında vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxaraq Ermənistana birləşdirilməsi tendensiyasını qızışdırmağa cəhd edirlər. Millətçi ünsürlərin təsiri altına gənclərin bir hissəsi, o cümlədən komsomolçular da düşür".
Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Heydər Əliyev
14 aprel 1967-ci il"
Bu, general-mayor Heydər Əliyevin birinci məlumatı deyildi. Buna qədər Dağlıq Qarabağda ermənilərin separatçılıq hərəkətləri və əməlləri barədə bir çox raportlar yazılmışdı. Nəhayət, DTK sədrinin narahatlığının əbəs olmadığı meydana çıxdı.
1966-cı ilin oktyabr ayının 22-də ovaxtkı Martuni, indiki Xocəvənd rayonunun Kuropatkino kəndindəki Kirov adına kolxozda aqronom işləyən Benik Movsesyanın 8 yaşlı oğlu Nelson Movsesyan yoxa çıxır. Kimi əl fənəri, kimi də məşəllə uşağı səhərə kimi axtarırlar. Səhərisi gün kənddəkini üzümçü Emma Səfəryan əkin sahəsində uşağın meyitini görür və milisə xəbər verir. Sonda Məktəbli Nelson Movsesyanın, əslində, kim tərəfindən öldürüldüyünü biləcəksiniz. Ancaq ermənilərin diqqəti azərbaycanlı briqadir Aləmşaha yönəlmişdi. Niyə? Çünki uşağın meyitinin tapıldığı quyu briqadir Aləmşah Məmmədovun sahəsindəydi. Aləmşah Məmmədov isə həm azərbaycanlılar, həm ermənilər arasında hörməti olan məktəb direktoru Ərşad Məmmədovun yaxın qohumu idi. Ərşad Məmmədov həm də öldürülən uşağın atası Benik Movsesyanla dostluq edirdi.
*Ermənilər Ərşada niyə nifrət edirdilər?*
Ümumiyyətlə, ermənilər Ərşad Məmmədovu həmişə özlərinə əngəl gördüklərindən nə yolla olursa-olsun onu həbsə atdırmaq istəyirdilər. Özü də hələ Nelsonun yoxa çıxmasından əvvəl. Sonralar Xankəndi sakini Məmmədova Qəmər Ağası qızı ifadəsində yazacaqdı:
"Biz Ohanyan Sergeylə bir evdə yaşayırdıq. Bu hadisədən xeyli əvvəl Ohanyanın uşağı yoxa çıxdı. Biz də ona qoşulub uşağı axtarmağa başladıq. Sonra uşağı sağ-salamat açıq kanalizasiya lyükundan tapdıq. Ohanyan Sergey mənə dedi ki, milis rəisi Poqosov onu yanına çağırıb tələb edib ki, uşağı ora Ərşadın atdığı haqda ərizə yaz".
Beləliklə, Nelson Movsesyanın meyitinin tapıldığı yerə milis işçiləri gəlirlər. Elə ilk baxışdan da aydın idi ki, uşaq başqa yerdə öldürülüb, sonra bura atılıb. Axı, cinayəti törətmiş hansı qatil qurbanının meyitini öz sahəsində saxlayar? Ancaq İrəvanda əvvəlcədən hazırlanmış plan artıq həyata keçirilməyə başlanmışdı. Plan isə belə idi: Ermənistan hakimiyyəti SSRİ rəhbərliyinin diqqətini Qarabağ məsələsinə cəlb etmək və Dağlıq Qarabağ əhalisini "Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən əziyyətə məruz qalmış” əhali kimi təqdim etmək üçün əvvəlcə günahsız uşağı öldürürlər. Sonra onlar bu qətlin öldürülən uşağın atası ilə dostluq edən, həm azərbaycanlılar, həm ermənilər arasında nüfuz sahibi olan məktəb direktoru Ərşad Məmmədovun sifarişi ilə qohumu Aləmşah Məmmədov tərəfindən törədildiyi haqda şayiələr yayırlar. Özü də necə şayiələr? Məsələn, sadə erməniləri inandırmışdılar ki, “Ərşad Məmmədovun başçılıq etdiyi banda 8 yaşlı Nelson Movsesyanı vəhşicəsinə qətlə yetirmişdir, başına mismar vuraraq, sözün əsl mənasında onu çarmıxa çəkib". Ermənilər "banda" deyəndə, Ərşad Məmmədov və Ələmşah Məmmədovla yanaşı, onların başqa bir qohumu olan sürücü Zöhrab Məmmədovu da nəzərdə tuturdular. Əslində, Zöhrab Məmmədov hadisə baş verən günü heç kənddə olmamışdı. Qətlin həqiqətən Ərşad Məmmədovun sifarişi ilə törədildiyinə hamını inandırmaq üçün ermənilər məktəb direktorunun atasının musavatçı olduğunu, erməniləri öldürdüyünə görə, 30-cu illərdə güllələndiyini də deyirdilər. Məktəblinin atası Benik Movsesyan da daxil artıq bütün Xankəndi erməniləri Nelsonun məhz Ərşadın "bandası” tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldüyünə inanır, ya da inanmaq istəyirdilər.
*Məhkəmənin hökmü*
Beləcə, saxta cinayət işi əsasında Ərşad Məmmədov, Aləmşah Məmmədov və Zöhrab Məmmədov həbs edilirlər
Həbsxanada onlara işgəncələr verib, zorla cinayəti qəbul etdirirlər. 1967-ci il iyunun 12-də başlanan məhkəmənin son iclası iyulun 3-də Xankəndində baş tutur. Məhkəmə prosesi Əzizbəyov adına Mədəniyyət və İstirahət parkının yay zalında keçirilir. Səkkiz mindən çox erməni məhkəmə prosesini izləmək üçün binanın qarşısına toplaşmışdı. Məhkəmənin qərarı ilə Aləmşah Məmmədov güllələnməyə məhkum edilir, Ərşad Məmmədova on beş il həbs cəzası verilir. Məmmədov Zöhrab Qəhrəman oğlu isə CM-in 186-cı maddəsi ilə həmin cinayəti etməsi sübut edilmədiyinə görə bəraət alır. Hökm oxunub sona çatanda ermənilər məhkəmə binasını daşqalaq etməyə başlayırlar. Kütləyə İrəvandan gələn xüsusi dəstələr rəhbərlik edirdi. İzdiham məhkəmə binasının zalına daxil olur. Konvoyları döyüb, silahlarını alırlar. 3 nəfər azərbaycanlını binanın qarşısına çıxarıb vəhşicəsinə döyürlər. Bundan sonra yarımcan vəziyyətdə olan bu 3 nəfəri yandırırlar.
*Xankəndi kütlənin əlindəydi*
Xankəndi artıq vəhşiləşmiş kütlənin əlindəydi. Şəhərdəki azərbaycanlılar müvəqqəti olaraq evlərini tərk etmişdilər. Münaqişənin daha geniş vüsət almaması üçün Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan bölglərinin Xankəndi istiqamətindəki bütün yolları bağlanmışdı. Xankəndində baş verən bu hadisələri və həqiqəti aydınlaşdırmaq üçün Xüsusi Istintaq Komitəsi yaradılır. Komitənin tərkibinə DTK istintaq şöbəsinin müstəntiqi mayor Arutyunov, baş müstəntiq kapitan Talanov, müstəntiq baş leytenant Baxşəliyev daxil idilər. Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Heydər Əliyev həyatı üçün real təhlükə olmasına baxmayaraq, Xankəndinə gəlir, orada qərargah qurur və fəaliyyətə başlayır. Heydər Əliyev həmin həyəcanlı günlərdə vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş azərbaycanlıların dəfnində iştirak eləyir, onların ailələriylə görüşür, cinayətkarların mütləq cəzalanacaqlarını deyir və belə də olur. İstintaq işini Moskvanın nəzarəti altında Azərbaycan Respublikası Prokurorluğu aparırdı. Ona görə ki, bu hadisəni mərkəzdə şişirtmək istəmirdilər. Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı əhalisinin bu vəhşiliyə cavab verməməsi, erməni-azərbaycanlı toqquşmasının qarşısının alınması ermənilərin planlarını alt-üst etdi. Ermənilər azərbaycanlıları intiqam almaq üçün Xankəndinə gəlmələrinə təhrik edə bilmədilər. Çünki plana əsasən Xankəndində silahlı ermənilər onları gözləyirdilər.
Bundan sonra ermənilər hadisələrdə iştirakçıları qoruyub saxlamaq, məsuliyyətə cəlb olunanların cəzasını minimuma endirmək istiqamətində çalışmalı oldular. İğtişaş salanların istintaq işinə Azərbaycan DTK-nın xüsusi şöbəsinin baş müstəntiqi mayor Nikolay Podqornı, istintaq şöbəsinin müstəntiqi, baş leytenant Nikita Dobrovin də qoşuldu. İstintaqda yüzlərlə şahid dindirildi. Bu şahidlərin ifadələrini oxuduqca 3 nəfər günahsız azərbaycanlının vəhşicəsinə necə yandırılması ilə yanaşı, ermənilərin həmin gün Xankəndində daha hansı əməllər törətdiyini təsəvvür eləmək çətin deyil.
*Təxribatçılar cəzalandırılıdı*
Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü ilə 19 nəfər erməni haqqında hökm çıxarıldı. Onlardan 5 nəfəri güllələnmə, 2 nəfəri 12-15 il, qalanları isə müxtəlif illər üzrə cəzaya məhkum olundular. Ancaq Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinin hökmü Moskvadakı ermənipərəst rəhbərlərin ürəyindən olmadı. İki nəfərə verilmiş ölüm hökmü 15 illik cəza ilə əvəz edildi, bəziləri vaxtından əvvəl azadlığa buraxıldı. Bütün bu qərarlar SSRİ Ali Sovetinin sədri Podqornının və katibi Georqadzenin imzaları ilə təsdiqləndi.
*Nelsonu kim öldürmüşdü?*
İndi isə gələk, istintaqımızın əsas sualına. Bəs, 8 yaş Nelson Movsesyanı kim öldürmüşdü? Sonradan məlum olur ki, uşaq bir erməni qızı üstündə qisas məqsədiylə öldürülüb. Bir erməni o biri erməninin ayağısürüşkən qızını pis yola çəkib, o da bunun qisasını 8 yaşlı uşaqdan alıb. Arada günahsız azərbaycanlılar öldürüldü.
Bu yerdə yadıma 1987-ci ildə Gəncədə baş vermiş bir hadisə düşdü. Erməni separatizminin gücləndiyi vaxtda Gəncə şəhər Kəpəz rayonu ərazisində yaşayan Onik adlı şəxs məlumat verir ki, o, Əlibayramlıda olanda arvadı ilə qaynanasını azərbaycanlılar öldürüb başlarını kəsiblər. Məlumatla əlaqədar hadisə yerinə gələn milis işçiləri həqiqətən evdə iki nəfərin başının kəsildiyini və evdən oğurluq edildiyini aşkar edirlər. Onik hadisə yerində ağlayıb haray qoparır, tələb edir ki, cinayətkar tapılmalıdır. Nə başınızı ağrıdım, elə ermənilərin də daxil olduğu istintaq qrupu qısa müddətə aydınlaşdırır ki, sən demə, hadisəni Onik özü törədib. Əsas məqsəd həm qaynanasının qızıllarını götürmək, həm də azərbaycanlıların Gəncədə ermənilərə qarşı guya qətllər törətdiyi görüntüsü yaratmaqmış.
Mətləbi uzatmadan onu da xatırladaq ki, erməni millətçiləri həmişə bu üsullardan istifadə ediblər. Yəni, bir erməninin, yaxud ermənilərin əliylə digər ermənilər öldürülür və bütün dünyaya bu qətllərin azərbaycanlılar tərəfindən törədildiyi haqda əfsanələr buraxılır. Uzağa getməyək, Sumqayıt hadisələrini xatırlayaq. O zaman da istintaqla müəyyən olunmuşdu ki, Sumqayıt hadisələrində talanları, qətlləri, əsasən, Eduard Qriqoryan adlı erməninin başçılıq elədiyi dəstə törədibmiş. Özləri törətdikləri bu hadisədə də erməni ideoloqları məhz eyni metoddan yararlanmışdılar.
Tarix göstərdi ki, bu haqsızlıqlara qarşı səssiz qalmaq mümkün deyildi. Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələr təkcə bir bölgənin problemi deyil, bütün Azərbaycanın qürur məsələsi idi. Bu gün də o dövrdə baş verənləri unutmaq olmaz, çünki keçmişi unutmaq gələcəyimizi təhlükə altına atmaq deməkdir.
Qapaq şəklində: 1967-ci il. Heydər Əliyev hadisə yerinə gəlib; son şəkil: Xankəndində qızmış kütlə küçələrə tökülüb - 1967-ci il.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.02.2025)
