Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə TÜRK MƏDƏNİYYƏTİ ÜNLÜLƏRİ layihəsində sizlərə keçən günlərdə vəfat edən məşhur Türkiyə yazıçısı Selim İleri ilə "Sona Ermek" romanı haqqında söhbətimizi təqdim edir, çağdaş türk ədəbiyyatının böyük yazarına Allahdan rəhmət diləyirəm.

-“Sona Ermək”  bioqrafik elementlər ən çox olan romanınızdır. Əsərdə estetik bir məsafə saxlanılsa da, oxucu qarşısına bu qədər açıq şəkildə çıxmaq sizi qorxutmurmu?

-Qorxudur. Əslində, bir şey yazan və nəşr edən insanların hamısında bu qorxu olduğunu düşünürəm. Amma bu qorxuya baxmayaraq bunu edirsən. İndi adını xatırlaya bilmirəm, amerikalı bir teatr yazarı var, komediya pyesləri yazmış. Üç pyesi var, hamısı öz avtobioqrafiyasıdır: ilk gəncliyi, hərbi xidməti və radio günləri. Birincidə ilk gəncliyini, öz ailə mühitini təsvir edir; demək olar ki, eyni ilə, avtobioqrafik. İkincidə hərbi macəranı. Üçüncüdə ilk dəfə bir pyesinin Amerikanın kiçik bir ştatındakı radioda yayımlanmasını mövzu edir. Bütün ailə həyəcanla gözləyir; iki pərdə, o ailənin həmin həyəcanı... Lakin tədricən başa düşürük ki, ailənin içində heç evlənməmiş bir xala var, bədbəxt. Bunalmış bir baba var. Ana dul qalıb. Ağrıları olan bir ailə... Birinci pərdə budur və həyəcanlı deyil. İkinci pərdədə radio pyesi başlayır. Birinci pərdədə izlədiyimiz hər şeyi o yazıçı, radio pyesində yazmış. Bütün ailə çox təəccüblənir. Bizi ifşa etmiş, necə belə bir şey edə bilmişdir? Dəhşətli bir küsmə - xala ağlayaraq qaçır, bunalmış baba birdən-birə keçmişi xatırlamağa başlayır. Möhtəşəm bir şey! Mərhum Şükran Güngör ifa etmişdi və çox böyük uğurla ifa etmişdi. Bir qardaş var. O da “necə etdin bunu, utanmadınmı” deyə soruşur. Sonda yazıçı deyir ki, mən heç nə etmədim, sadəcə yazmaq istədim. Sizin sualınızın da həmin cavabı olur. İnsan yazarkən yazdıqlarının haraya toxunacağını, kimləri incidəcəyini təəssüf ki, çox təxmin edə bilmir. Yaşasanız belə, hətta bundan əl çəkmirsiz. Çünki yazmaq deyilən bu qəribə ehtiras deyim, sirr deyim, yəni bu itici qüvvə sizi hər dəfə aldadır.

-Romanda natiq heç bir ağrını yatışdıra bilmədiyini və yazdıqlarına olan inancını itirdiyini deyir. Sonra yazmaq nəyi dəyişər deyə bir sorğulama başlayır. Burada məqsədini itirmiş bir yazıçı görürük?

-Ülküsünü itirir deyə bilərik... Keçən illər, zaman ərzində bütün bunların həyatı dəyişdirə bilməyəcəyini çox konkret olaraq anlaması, bunun nəticəsində də ülküsünü itirməsi. Əvvəldəki coşqunluğun, əlli il əvvəlki yola çıxışımla indi çatdığım nöqtədəki fikirlərin eyni olmasına imkan yox. Keçən bir proses var. O prosesdə etdiyiniz şeyin nəyə yarayıb nəyə yaramadığını çox yaxşı anlaya bilirsən. İndi baxdıqda belə bir şeyin ola bilməyəcəyini çox yaxşı başa düşmüş olursan. Onun gətirdiyi bir şey, hər halda.

Başlanğıcdakı coşqu və xəyali perspektiv genişliyi ilə keçən illər içində getdikcə daralan və nəyə yaradığını artıq bilmədiyiniz... Təbii ki, bir şeylərə də yarayır. Çox şükür, belə gözəl xatirələrim də var, amma cəmləsəniz, beş-altı insanın üzərində dərin təsir qoymuşam. Halbuki başlanğıcda nə qədər də iddialı - yer üzünü dəyişdirmək düşüncəsi yatır. Amma yaşayırsan və bir şeyləri dəyişdirə bilmirsən.

-Yazıçı ilə birlikdə üslubunun da qocaldığını, daha yorğun olduğunu və gənclikdəki odlu üslubu tuta bilməyin bir daha mümkün olmadığını deyirsiniz. Ümumiyyətlə, gənc yazıçılara yaşlandıqca üslublarının oturub yetkinləşəcəyi və daha yaxşı yazacaqları deyilir. Hətta V. Woolf kitab çıxarmaq üçün 30 yaş üstünü tövsiyə edir. Siz bu mövzuda nə düşünürsünüz?

-Mənim bu qədər çox kitabımın olmasının bir səbəbi də, həyatımı oradan qazanmaq məcburiyyətində olmam idi. Xüsusilə Altın Kitablar ilə işlədiyim illərdə hər il yeni bir kitab çıxmasa, köhnələrin anbardakı sayı artırdı. Yeni bir kitab, anbardakıların da satılmasını təmin edirdi.

-Bu vəziyyət üçün eyni zamanda yaxşı bir şey deyə bilərikmi?

-Yaxşı bir şey təbii. Burası yaxşı, mən o baxımdan özümü çox şanslı hesab edirəm: Professional bir yazıçı ola bildim, başqa işlərlə məşğul olaraq vaxt itirmədim, vaxtı düzgün və yaxşı istifadə etdim, azad şəkildə yazı yaza bildim. Vaxt baxımından azad şəkildə. Hamısı mənə aid bir zaman dilimində işləyə bildim. Məni yetişdirən nəslin yazıçılarına baxdığınız zaman; hamısı ya müəllim, ya bankda işçi, ya da mühəsib, memar, vəkil... Nəcati Cumalı vəkil, Oktay Rıfat oğlu da, Rıfat Ilğaz müəllim... Mənim üçün o baxımdan şanslı bir yol keçdi. Təbii ki, bir mübarizə də verirsən, keçim dərdin davam edir.

-Yemək yazıları yazdığınız bir dövr var, deyəsən bu səbəbdən?

-Ah, bəli, "Ləzzət" adlı bir jurnal var idi. Oradan zəng etdilər. Məşhurların süfrələrinə çox oturdunuz, Kəmal Tahirin süfrəsi, Belqin Duruğun süfrəsi... Onları yazarmısınız, dedilər. Əvvəlcə qəbul etmədim, başqalarının süfrələrini niyə yazım, demişdim. Amma sonra düşündüm, çox da xoş ola bilərdi. Üstəlik, yemək jurnalına mədəni bir ölçü qazandırmaq üçün sizdən xahiş edirik, deyirlər. Elə başladı yemək yazıları. Çox qəribə bir şey oldu. Bir restorana gedirsən. Orada yaşını-başını almış ağalar, heç həyatlarında məni oxumamışlar, amma bu yazıların hamısını oxumuşlar, yaxşı ki yazdınız dedilər. Elə, ədəbi yazdıqlarımı əsla oxumayan, amma onları oxuyan yeni bir oxucu oldu. Çox zərif xanımlar tanıdım. Birini heç unutmuram, bir yazımın məzmunu konfet haqqında idi, İspaniyadan mənim üçün konfet gətirmişdi. O yazılarımda ədəbiyyatı xeyli qorumağa çalışdım.

-Sona Ermək romanının bir yerində yazıçı və şairlərin muzey evlərinin bu günkü vəziyyətini dilə gətirirsiniz; sizin, gələcəkdə muzey düşüncəsi ilə saxladığınız qaralamalar və ya əşyalar varmı?

-Beşir Ayvazoğlu ilə birlikdə Yəhya Kəmal muzeyinə getmişdik. Beşir Bəy də deyəsən əvvəlcə oraları görməmişdi. İçəri girdik, uydurma bir bavul, amma bavul tökülür, bitmiş vəziyyətdə. Bir də bavulun üstündə takma dişlər dururdu. Muzey budur. Hələlik belə arzularım yoxdur, muzey olsun. Torpağa sakitcə getmək.

-Əsərdə Dördüncü Murad haqqında yazarkən belə, əslində "özünü yazdın" deyirsiniz yazıçıya. Romanlarınızda personajların arxasında həmişə sizmi durursunuz?

-Bəzi personajlar, təbii ki həmişə yox. Özünüzə yaxın hiss etdiyiniz insanları həyatda duyursunuz. Bu, ölmüş biri, tarixi bir şəxsiyyət də ola bilər... Bəzən isə tamamilə ziddiniz olan insanları roman və ya hekayələrdə əks etdirmək ehtiyacı hiss edirsiniz. "Sona Ermek" romanında, dediyiniz kimi, Dördüncü Muradın bizə öyrədilən şəkilləşməsinin arxasındakı şəxsiyyəti göstərmək üçün çox çalışdım. Bacardım ya yox, bilmirəm. Əgər tarixi həqiqətən incə bir nəzərlə təhlil etsək, qarşımıza tam fərqli bir Dördüncü Murad çıxır: Hələ cavan yaşlarında, uşaqlıqdan yeniyetməliyə keçid dövründə yaralanmış bir gənc. Zülm yolunun haradan başladığını görürük. Evliya Çələbinin onun haqqında yazdığı səhifələrdə maraqlı bir əhvalat var. Musa Çələbinin ardınca Dördüncü Murad bir şeir yazmış və onun oxunmasını qadağan etmiş. Evliya Çələbinin də bundan xəbəri yox imiş. Onun yanına çıxanda bu şeiri oxuyublar. Hamı qorxub ki, bir şey edəcək. Amma o, sadəcə ağlayıb. İlk işıq Evliya Çələbinin bu əhvalatıdır.

-Romanda həm də nəzəri bir sualın altını çəkirsiniz: "Özünü yazmaqla romançı olunmur" deyə. Siz bu barədə nə düşünürsünüz?

-Məncə, bu çox səhvdir. Sənətdə heç bir qanunun olub-olmamasına inanmıram. Bu, bizim yetişdiyimiz dövrdə yayılmış bir müzakirə mövzusu idi: "Yaxşı yazıçı yazarkən özündən uzaqlaşmalıdır" fikri. Mən belə düşünmürəm. Həm belə, həm də əksinə ola bilər. Əhəmiyyətli olan yaranan mətnin uğurlu olub-olmamasıdır. Sənətdə məhdudlaşdırıcılığın və qadağaların heç bir dəyəri yoxdur.

-Bəzi yerlərdə səhnəni dayandırıb uydurma haqqında suallar verirsiniz. Məqsədiniz yazıçının qarşılaşdığı texniki çətinliklərə işarə etmək, yoxsa oxucunu passiv vəziyyətdən çıxarıb "Sona Ermek" romanının yazılma prosesinə daxil etməkdir?

-Yox, birincisi. Nəqledici yazıçının özü ilə mübarizəsi, hesablaşması, narahatlığı, qeyri-müəyyənliyi...

-Romanda nəqledici yazıçı özünə "uydurmaqda çətinlik çəkirsən" deyə qəzəblənir. Yazdıqca özünü tükədirsən, özündən bir parça itirirsən, demək olarmı? Yoxsa bu, yazıçının o anki psixoloji böhranından qaynaqlanırmı?

-Hər ikisi. Yazdığı mühitə olan ümidsizliyini də üçüncü səbəb kimi əlavə edə bilərik. Bunların hamısı ya yanılgı, ya narahatlıq, ya da insanın daxilində hiss etdiyi bir ürək döyüntüsüdür.

-Roman üçün "yalan sənətidir" deyirsiniz, "Sona Ermek"in bir yerində. Onda böyük yazıçılar üçün həm də yaxşı yalançıdırlar, demək olarmı?

-Məncə demək olar. Rahatlıqla deyə bilərsiniz. Əlbətdə, buradakı yalanın həyatdakı adi yalan və ya pis niyyətli yalanla heç bir əlaqəsi yoxdur.

-Yazıçı içindən daşanları yazarkən təkrardan çəkinməlimi?

-İçindən daşanları yazmalıdır. Heç vaxt bundan əl çəkməməlidir. Təkrar ola bilər. Bəlkə də bu bir takidir. Yazıçı da insandır, Allahın quludur. Onun da təkidləri, səhvləri, nöqsanları var. Mən heç vaxt mükəmməlliyə üstünlük verməmişəm. Həmişə bir "qaranlıq tərəf" qalmalı, yarımçıqlıq və ya təkrar ola bilər... Nəticədə yazıçının dünyaya yanaşma tərzi də formalaşır. Bu təkrar sizi də özü ilə aparır. Üstəlik, təkrarın altında daha yaxşısını yazmaq arzusu da var. Yəni "bunu edə bilmədim, bu dəfə edəcəm" arzusu.

-"Sona Ermek" romanındakı bağ təsvirləri də çox canlı və təsirlidir. Bağların təsvir olunduğu yerlərdə yazıçının bir az rahatladığını hiss edirik. Bağlar nəqledici yazıçı üçün qorxularından gizlədiyi təhlükəsiz məkan ola bilərmi

-Bəli, deyə bilərik. Tamamilə təhlükəsiz sığınacaq. Çox gözəl ifadə etdiniz. İndi də bağlar haqqında yazmağa çalışıram.

-Romanın bir yerində deyirsiniz: "Yazıçı tamamilə təkdir". Yazarlıq üçün tənhalığı şərt hesab edirsinizmi?

-Tənhalıq mənim üçün zəruridir. Amma yazma sənətinin də tənhalıq tələb etdiyinə inanıram. Bunun həvəsləndirici tərəfi var, eyni zamanda yazmaq üçün tənhalıq lazımdır. Hətta bunu təkcə yazıçılar üçün deyil, oxuma sənəti üçün də doğru hesab edirəm.

-Oxucuların yazıçı üzərində haqqı olduğuna inanırsınızmı?

-Əlbəttə var, necə olmaz? Oxucu yazdıqlarınıza ciddi yanaşır, əmək verib qiymətləndirir. Bəzən tam anlaşıla bilmir, ayrılıqlar olsa da, illər sonra sizə də hörmət bəsləyir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(10.02.2025)