Rəqsanə Babayeva, Beyləqan rayon Mədəniyyət Mərkəzinin rejissoru,“Gənclik” xalq teatrının rəhbəri. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Nədir teatr?
Teatr məbəddir deyiblər... İnsanı paklığa, dürüstlüyə, sevgiyə səsləyən, məbəd. Özünü özünə göstərən güzgü. O güzgü ki, o səhnədə aktyor, rejissor əks olunur. Səni mükəmməl insan olmağa səsləyir. Əgər bu səsi qəlbin duysa demək ki, teatr öz məqsədinə nail olmuşdur.
Qədim türk inanclarında çirki üç şey paklayar - su, od, torpaq, bu anlamla teatra baxsaq, insanın ruhunu teatr təmizləyər, arındırar, paklayar.
Teatr (yunanca: théatron "tamaşa yeri"; və theaomai "tamaşa etmək sözündəndir") — incəsənətin bir növü olub hiss, fikir və emosiyaları tamaşaçıya aktyor tərəfindən ötürülməsini mülahizə edir. Teatr tamaşası nümayiş olunan bina da teatr adlanır. Yunanca "skene", hansı ki, sonra "sçene", yəni "səhnə" şəklində yayılmışdır.
Vilyam Şekspir də dediyi kimi, bütün insanlar bu dünyada aktyordurlar. (Aktyor sözü fransızca "aqteuar", "aqtor" sözlərindəndir. Mənası ifaçı, oyunçu deməkdir).
Teatr mətnlərinə “pyeslər”, mətnləri yazan şəxsə dramaturq (müəllif), tamaşanı səhnədə canlandıran şəxslərə “aktyor” deyilir. Əsərin səhnələşdirilməsində səhnə rəhbəri, dekor - geyim meneceri, işıqçı, suflyor kimi köməkçi heyətlər də daxildir.
Klassik teatrın dörd növü var:
Danışıq teatrı (dram, komediya, tamaşa)
Musiqi teatrı (opera, operetta, müzikl)
Rəqs teatrı (balet, milli rəqslər)
Fiqur (və ya kukla) teatrı (marionet teatrı, kölgə teatrı)
Teatr əsəri hadisələri başvermə yolu ilə göstərir. Bu baxımdan onu nitq və hərəkətə əsaslanan ifaçılıq sənəti kimi də qeyd etmək olar. Şekspirin sözlərində olduğu kimi insanlarla, humanist davranmağa səsləmək sənəti kimi ifadə olunur.
Ədəbi əsərlər oxunmaq, dinlənilmək üçün yazılsa da, teatr tamaşaları tamaşaçılar qarşısında səhnədə nümayiş etdirilmək üçündür. O, öz dəyər ölçülərini tamaşaçının fikirdən alır. Görünən xarakterə malik olmaqla, canlı varlıq olaraq sosial psixologiyadır. Tamaşa yeri və əsərlə yanaşı, teatr anlayışında aktyorluq, səhnə quruluşu, işıqlandırma, dekorasiya, geyim və musiqi kimi elementlərin bütövlüyü əsas amildir.
Stanislavski ilə peşəkar teatr:
Stanislavski teatra ictimai əhəmiyyət kəsb edən bir sənət kimi baxırdı. O, teatrın insanlara güclü təsiri olduğuna inanaraq,aktyoru xalq maarifçisi olaraq görürdü. Stanislavski belə nəticəyə gəlirdi ki, yalnız daimi teatr kollektivi yüksək aktyorluq məharətini təmin edə bilər.
Stanislavski sistemi tələb edir ki, aktyor emosional yaddaşı keçmiş təcrübələri, duyğuları özündən istifadə etsin. Aktyorun səhnəyə çıxması hərəkətin və personaj həyatının başlanğıcı deyil, əsl həyatının davamı hesab etməlidir. Aktyor konsentrasiyasını və hisslərini elə məşq etməlidir ki, o, ümumi səhnə mühitinə sərbəst reaksiya verməlidir. Müxtəlif situasiyalarda insanların empatik müşahidəsi vasitəsilə o, geniş emosional diapazonu inkişaf etdirməyə çalışıb , onun səhnədəki hərəkətləri və reaksiyaları uydurma kimi hiss olunmamalıdır.
Stanislavski yazırdı ki, teatr asılqandan başlayır. Bu sözdə həqiqət var. Professional teatrların təməlində dram dərnəkləri və xalq teatrları dayanır.
Stanislavski müasir teatr elminin əsasını qoyan məşhur Sistemin yaradıcısıdır. Sistem beynəlxalq səviyyədə tanınmış aktyor sənətinin tədrisi metodudur. O, rejissorluğun bir peşə kimi yaradıcılarından biridir. Stanislavskinin apardığı rejissorluq sənətinin islahatı teatr sənətinə yeni istiqamət verdi. Konstantin Sergeyeviç rejissorluq təcrübəsində rejissorun ixtiyarında olan bütün ifadə vasitələrindən geniş istifadə edirdi.
Konstantin Sergeyeviç bu barədə belə yazırdı: “Rejissor təkcə tamaşanı başa düşməyi bilən, aktyorlara onu necə oynamağı tövsiyə edən, sənətkarın onun üçün qurduğu dekorasiyada onları səhnədə yerləşdirməyi bilən adam deyil. Rejissor həyatı müşahidə etməyi bilən və peşəkar teatr sahəsindən başqa bütün sahələrdə maksimum biliyə malik olan adamdır. Bəzən bu bilik onun bir mövzu üzərində işinin nəticəsidir, lakin gələcəkdə istifadə üçün biliyi toplamaq daha yaxşıdır. Müşahidələr də xüsusi olaraq tamaşa üçün, obraz üçün toplana bilər və ya özünüzü həyatı müşahidə etməyə alışdıra və hələlik müşahidələri şüuraltının rəfinə qoya bilərsiniz. Onda rejissora böyük xidmət göstərəcəklər”.
Stanislavski tamaşaya aktyorun yaratdığı obrazın, plastik həllin, dekorasiyanın ayrılmaz sənət əsəri kimi baxılmasını təsdiqləyən səhnə sənətinin yeni estetikasının yaradıcısı oldu. Onun fikrincə musiqi tərtibatı ümumi ideyaya, ümumi plana tabedir və bir-biri ilə əlaqəlidir.
Azərbaycanda teatrın qədim kökləri:
Azərbaycanda teatr sənətinin kökləri xalqın fəaliyyəti, məişəti, şənlik və toy ənənələri, həmçinin dünyagörüşü ilə bağlıdır. Qədim tarixə malik "Sayaçı", "Novruz", "Gəvsəç" kimi mərasimlərdə xor, rəqs və dialoqla yanaşı, dramatik süjetə, hərəkətə, bəzən isə bədii surətə də rast gəlinir. "Novruz" mərasiminin mühüm epizodunu təşkil edən "Kosa-kosa" oyunu əsl teatr örnəyi olub süjet, dramatik hərəkət, həmçinin xüsusi paltar geyinən maska taxan aktyor la təzahür edir. Toy mərasimlərində ifa olunan "Xan-xan", "Mütriblərin rəqsi", epizodlar, burada oyun və tamaşa ünsürlərinin müstəqil əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Ozan-aşıq məclislərində, "Zorxana" səhnələrində, kəndirbazların çıxışlarında, qədimdə el arasında geniş yayılan "Yuğ" mərasimində, “Şəbih” də meydan teatrı ünsürləri güclü olmuşdur.
Azərbaycan professional teatrının təşəkkülündə xalq teatrı əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Azərbaycan peşəkar teatrın yaradılması yollarında:
Azərbaycan teatrının tarixi M.F.Axundovun 1873-cü ilin mart ayının 10 - da Bakıda səhnəyə qoyulan "Lənkəran xanın vəziri" və "Hacı Qara" tamaşalarından başlanır. H.Zərdabinin təşəbbüsü, N.Vəzirov və Ə.Adıgözəlovun (Gorani) yaxından iştirakı ilə realni məktəbin şagirdləri tərəfindən göstərilən bu ilk həvəskar tamaşalar milli teatrın yaranması üçün təkan idi.
Qa baqcıl Azərbaycan ziyalıları, Qori seminariyasını bitirən müəllimlər Şuşa, Naxçıvan və başqa şəhərlərdə teatr tamaşaları hazırlayırn"aktyor" kimi çıxış edirdilər. Şuşada müəllim və ziyalı qüvvələri Y.Məlik-Haqnəzərovun rəhbərliyi ilə yay tətilləri zamanı klubda və Xandəmirovun teatrında müntəzəm surətdə tamaşalar təşkil edir, M.F.Axundovun komediyalarını ("Xırs-quldurbasan", "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah") səhnələşdirirdilər.
1896-cı ildə H. Zərdabi Bakıda "Birinci müsəlman dram truppası" adlı ilk professional teatr kollektivini təşkil etdi. 1897-ci ildə Bakıda ilk dəfə "Artistlər ittifaqı" yaradıldı. Azərbaycan teatrının repertuarı milli dramaturqların — M. F. Axundov, N. Vəzirov, H. Vəzirov, N. Nərimanov, Ə. Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və başqalarının pyeslərindən tərtib olunur, həmçinin rus (N. V. Qoqol, İ. S. Turqenev, L. N. Tolstoy) və Qərbi Avropa (V. Şekspir, F. Şiller, H. Heyne, J. B. Molyer) klassiklərinin əsərləri ilə zənginləşdirilirdi. M. F. Axundovun komediyaları,və həmçinin N. Vəzirovun "Müsibəti Fəxrədin", "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", Ə. Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", N. Nərimanovun "Nadanlıq", "Nadir şah" və s. pyeslər səhnələşdirilirdi.
1916-cı ildə C. Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyasının səhnələşdirilməsi ilə Azərbaycan teatrı püxtələşdi. Bu tamaşa mövhumat və cəhalət, yalan və zülm dünyasına qarşı bir mübarizəni səsləndirərək uğur qazandı.
Azərbaycan teatrı sənətin yeni bir dövrünü – inkişafın zirvəsini yaşamaqdadır. Ulu Öndər Heydər Əliyev ənənələrini layaqətlə davam etdirən cənab Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə teatr binaları təmir və bərpa etdirilir, onların dünya teatr səhnəsinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərmələrinə hər cür şərait yaradılır. Prezidentin Sərəncamı əsasında teatr xadimlərinə xüsusi mükafatlar, fəxri adlar verilir, həyat şəraitləri yüksəldilir. Cənab Prezidentin, 1-ci Vitse Prezident Mehriban xanım Əliyevanın, Heydər Əliyev Fondunun rəhbəri Leyla xanım Əliyevanın sevgisi, qayğısı incəsənət – teatr nümayəndələrini həmişə əhatələmişdir. Bunun nəticəsidir ki, teatrımız yeni – yeni uğurlara imza atır. Teatrda çalışan gənclərin sayı yüksəlir.
Bu gün Azərbaycanda onlarla Dövlət teatrı, xalq teatrı və müstəqil teatrlar fəaliyyət göstərir. Bu teatrlarda monotamaşalar, uşaq tamaşaları, yerli və dünya klassiklərinin əsərləri və bir sıra müxtəlif çaplı əsərlə uğurla səhnələşdirilir. Bu gün ki, teatr xadimi kukla,kölgə,operabalet, komediya, dram,musiqili və s. uğurlu səhnə performansı göstərir, həmişə də belə olacağına əminik. Təki tamaşaçı alqışı, tamaşaçı sevgisi olsun. Əziz oxucu teatrı yaşadan səbəb sizsiniz, sizin sevginiz və alqışınızdan ilham alan bizik. Bu alqışın, sevginin dəyəri heç bir maddi qarşılığa sığmaz.
Gəlin, tarixi köklərə malik olan teatrımızı birgə yaşadaq!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.03.2025)
