Şərəf Cəlilli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün 

Doğudan Batıya at çapan, çatdığı məmləkətlərdə altundan saraylar yapan, sarayını sənətin, mədəniyyətin gülzarına çevirən türklər baş köşələrində ustad sənətkarlara, təbib-filosoflara, fikir və düşüncə sahiblərinə, mütəfəkkir şairlərə yer verdilər. Bilgə xaqanın sarayını Tonyukuk, Oğuz xaqanın sarayını Dədə Qorqud, Oğuz-Səlcuq sarayını, Məlikşahın dünyasını Nizamül-mülk, Ömər Xəyyam, Osman Qazinin sarayını Şeyx Əbdalı, Şah İsmayıl Səfəvinin sarayını Həbibi, dünyaşöhrətli rəssam Behzat, Sultan Səlimin və Sultan Süleymanın saraylarını Mustafa Xocazadə, Kamil Paşazadə, Hüseyn Baykaranın sarayını Əlişir Nəvai zinətləndirmişdi. Bu ənənə üstündən illər, əsrlər ötəndən sonra Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətinin birinci mərhələsindən başlayaraq davam etdirildi.

Kənd təsərrüfatı ölkəsi kimi təqdim olunan Azərbaycanı SSR-i qüdrətli sənaye, elm, təhsil, mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevirən Ulu Öndər SSRİ-nin ən ali orden-medallarını onun əli qabarlı zəhmətkeşlərinin, mütəfəkkir alimlərin, ustad sənətkarların, mütəfəkkir şair və yazıçılarının, istedadlı insanlarının yaxasından asdı. Milli-mənəvi dəyərlər tariximizə adını həkk edən Səməd Vurğun, Nəriman Nərimanov, Mikayıl Müşfiq, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Bülbül kimi dahilərin ev muzeyləri quruldu. Nəsiminin, Nərimanovun, Mirzə Cəlilin, Mikayıl Müşfiqin, Cəfər Cabbarlının abidələri ucaldıldı, ev-müzeyləri yaradıldı.  Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, İsa Hüseynov, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Arif Məlikov kimi fitri istedad sahibləri, İstiqlal fədailəri himayə olunub qorunduğu kimi, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Mirvari Dilbazi, Əminə Dilbazi, Hökumə Büllruri, Mədinə Gülgün, Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir kimi dövrün cövrünü çəkən, quruluşun, zamanın fövqünə qalxıb qələmi millətin, məmləkətin nəfinə işlədən şair və yazıçılar ictimai-siyasi xadimlər xüsusi qayğı ilə əhatə olundu. Vəzifə pillələrində irəli çəkildi. Fəxri adlara, orden, medallara layiq görüldü. Onların arasında bir tarixi şəxsiyyət də vardı ki, o, Ulu Öndər üçün dəyərli, qiymətli, əziz idi.  O, adı milli mənəvi dəyərlər və milli dövlətçilik tariximizə həkk olunan, soyu-kökü, şəcərə dəftəri ilə Azərbaycan, daha doğrusu paralanmış, yaralanmış Azərbaycan olan, sinəsinə repressiyaların, müharibələrin dağı çəkilən, Qacarların, Əfşarların, Osmanlı sultanlarının, Gəncəli Cavad xanın, Cümhuriyyətə bağlı Rəfibəylilərin, Xasməmədovların genetik kodlarının daşıyıcısı Nigar xanım Xudadat bəy qızı Rəfibəyli idi. O, bütün həyatını şair, publisist, mütərcim, ictimai xadim kimi müqəddəs vəzifəyə həsr etmiş, mənsub olduğu millətin, məmləkətin mənəvi əzəmətinin inkişafına töhfədə bulunmuşdu. 20-ci illərin qanlı repressiyalarının qurbanı olan general-qubernator atası Xudadat bəy Rəfibəyovun, Cümhuriyyət qurucuları arasıda yer alan dayısının, dayısı oğullarının, qohumlarının siyasi fəaliyyətinə baxmayaraq Mircəfər Bağırov da, ondan sonra ölkəni idarə edən Birinci katiblər- İmam Mustafayev də, Vəli Axundov da ona toxunmamışdı. Möcüzələr sayəsində 30-cu illərin qanlı repressiyalarından xilas olan Nigar xanım Xudadat bəy qızı Rəfibəylinin fəaliyyəti 50-ci illərə qədər kölgədə qalsa da, Stalinizmin iflasından, Xruşov yumşalmasından sonra onun da adı rəsmi səviyyələrdə tutulmuşdu. Ulu Öndərin siyasi hakimiyyətə gəlişi ilə isə “Günəş Şərqdən doğacaq!” nidası ilə qələm çalan Nigar Rəfibəylinin dəyərini Ulu Öndər Heydər Əliyev verdi. 1959-cu il iyunun 9-da Azərbaycanın Birinci katibi İmam Mustafayevin imzası, Azərbaycan SSRİ Mərkəzi Komitəsi Bürosunun qərarı ilə “Şərəf nişanı” ordeninə, 1967-ci il oktybarın 29-da Azərbaycanın Birinci katibi Vəli Axundovun imzası ilə Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun qərarı ilə “Azərbaycan SSR əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülən Nigar Xudadat qızı Rəfibəyli Azərbaycan SSRİ Mərkəzi Komitəsi Bürosunun 6 iyul 1973-cü il tarixli 67-ci protokolunun 15-ci bəndinə əsasən Mərkəzi Komitənin kaitibi Heydər Əliyevin imzası ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərinə görə və 60 illik yubileyi münasibəti ilə “Fəxri Fərman”la təltif edilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində Birinci Fondda, 68-ci siyahıda, 11-ci qutuda qorunan 90-cı işdə yer alan bir rəsmi sənəd isə Ulu Öndərin Nigar Xudadat qızı Rəfibəylinin irsinə, şəxsiyyətinə, şəcərəsinə verdiyi dəyərin ən ali göstəricisidir. Azərbaycan SSR Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun 13 iyun 1981-ci il tarixli iclasının 15-ci protokolunun 11-ci bəndinə əsasən Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərinə, ictimai fəaliyyətinə görə Nigar Xudadat qızı Rəfibəyliyə xalq şairi fəxri adı verilir. Mərkəzi Komitənin qərarı bir gün sonra 19 iyun 1981-ci ildə Azərbaycanın Birinci kaitibinin imzası ilə təsdiq edilir. Xalq şairi fəxri adından sonra da, Azərbaycanın Birinci şəxsi Nigar Rəfibəyli ilə bağlı tarixi qərarlar aldı. Onun Fəxri Xiyabanda dəfn edilməsi, adının və xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, irsinin dövlət mirası elan olunması, yubiley mərasimlərinin təşkili daima Ulu Öndərin nəzarətində oldu. Dəyərlərin əyarı olan Ulu Öndərin Nigar Rəfibəyli irsinə, şəxsiyyətinə münasibəti, həm də onun şəcərəsinə ehtiramının göstəricisi idi. 

Qərənfili sevir könlüm... 

Stalinizmin xofunun səngiməsi, Xruşşov yumşalması, Bağırov mərhələsinin başa çatması 50-ci illər Azərbaycanının nəfəsliyi oldu. 30-cu illərin dəhşətləri ilə 60-cı illərin mənəvi tərəqqisi, yaddaşa, qayıdış ideologiyasının formalaşması üçün milli-mənəvi dəyərlər və milli dövlətçilik tariximizdə Nəriman Nərimanov, Əziz Əliyev, İmam Mustafayev, Mirəsədulla Mirqasımov, Məmməd Səid Ordubadi, Səməd Vurğun, Üzeyir bəy, Bülbül, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Mir Cəlal, Qulam Məmmədli, Nəsir İmanquliyev, İlyas Əfəndiyev kimi simaların varlığı, Ulu Öndər Heydər Əliyevin bir dövlət xadimi, sərkərdə xaqan kimi əzəməti Cümhuriyyətdən sonra repressiyanın girdabında, müharibənin dəhşətlərində üzülən məmləkətin inamına, ümid yerinə döndü. Ədəbiyyatı partiyanın təkərciyi, vintciyi hesab edən Sosializm-realizminin diqtəsindən fərqli olaraq milli mücahidlər doğuldu. “El bilir ki, sən mənimsən, yurdum yuvam məskənimsən, anam doğma vətənimsən, ayrılarmı könül candan, Azərbaycan, Azərbaycan!” nidası ilə, həm də “Vaqif” dramını, Cümhuriyyətin himnindən sonra Sovet Azərbaycanının himnini, “Koroğlu” üverturasını, “Sevgili canan”ı, “Sənsiz”i yaradan, “Bir gəncin manifesti” ilə mənsub olduğu millətin mənəvi dəyərlər tarixinə abidə ucaldan, “Dirilən adam”a “Yolumuz hayanadır?” sualını ünvanlayan,

                      Mübarizə bu gün də var, 

                        yarında.

                      Mən də onun ön sıralarında.

misraları ilə “Rənglər” silsiləsini, “Dözüm” kitabını, “Çinar”ı qələmə alan, “Dənizin səsi gəlir” deyib, “Zəfər nəğməsi”nə sarı boylanan, “Şanlı nəslin yadigarısan” nidası ilə “Həzin bir axşamda düşsən yadıma” deyib Nargin adasına, ala gözlü Xəzərə sarı boylannan, “Günəşdən gənclik istəyən”, Şərqdə doğan Günəşi kimsənin öz iradəsinə sonadək tabe edə bilməyəcəyinə, “Güney Azərbaycan missiyası”ndakı, “Əziz Əliyev qrupu”ndakı fəaliyyətdən sonra, sədr kimi “Ana dili ilə bağlı məsələni” Ali Sovetin müzakirəsinə çıxaran, millətin “Böyük dayağı”na çevrilən, “Təbrizim” silsiləsi ilə Bütöv Azərbaycana çələnk toxuyan Səməd Vurğun, Üzeyir bəy, Mir Cəlal, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm kimi qələm sahiblərinin yeri başqa, bambaşqa idi. Onlar yuxarı eşalonda oturanların diqtəsinə baxmayaraq quruluşun, zamanın üstünə yeridilər. Elə olmasaydı, Bəxtiyar Vahabzadənin “Gülüstan”ı, Anarın “Qobustan”ı, “Dədə Qorqud”u, İsa Hüseynovun “Nəsimi”si, İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”ü, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”ı, Məmməd Arazın, Xəlil Rza Ulutürkün, Sabir Rüstəmxanlının Əbədi İstiqlalın özü qədər əzəmətli misraları yaranmazdı.

İsəmirəm azadlığı

zərrə-zərrə, 

qram-qram.

Azadlığın zəncirini

Qram, gərək qıram.

-nidası ilə meydanlara axışan, Topxanada qırılan bir armud ağacından, daha doğrusu Yaddaş Ağacından ötrü Bolşevik Rusiyasının, Şura hökumətinin tifqaını dağıdan millət “Lenin meydanını” “Azadlıq meydanı”na çevirə bilməz, Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini 1921-ci ildə ilk dəfə Mərkəzi Komitənin Plenumunda qaldıran, komissar Nəriman Nərimanovun iradəsi ilə susmaq məcburiyyətində qalan Sergey Mironoviç Kirovun abidəsini aşırmazdı. 1988-ci ilin Milli İstiqlal savaşı “Lenin meydanı”ndan, Xəzərin sahilindən başlamadı. Əbülfəz Elçibəyin, Tağı Xalisbəylinin, Xəlil Rza Ulutürkün, Bəxtiyar Vahabzadənin, İsmayıl Şıxlının, Sabir Rüstəmxanlının millətə, məmləkətə üz tutub oyanışın, qurtluşun nəğməsini çağıran İstiqlal aşiqlərinin sırasında bir tarixi şəxsiyyət, ictimai-siyasi xadim də var idi ki, o dik duruşu, nitqi, kübar və əsilzadə görkəmi, məğrurluğ, müdrikliyi ilə fərqli idi. Çünki o, Fətəli xan Qacardan, Nadir şah Əfşardan, Ağa Məhəməd şah Qacardan, Gəncəli Cavad xandan, Ələkbər bəy Rəfibəyovdan, “İstiqlal Bəyannaməsi”nə imza atan Xudadat bəy Rəfibəyovdan, Xəlil bəy Xasməmmədovdan nişanə idi. Onun damarından bütün həyatını milli mənlik və milli kimlik uğrunda mücadiləyə həsr edən, qələmini süngüyə çevirən, milli-mənəvi dəyərlər tariximizə Azərbaycan Kinostudiyasının, Milli Ensiklopediyanın qurucusu, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri kimi yazılan Rəsul Rzanın, Nigar Rəfibəylinin, Qacarlar sülaləsinə bağlı Məmmədxanlıların qanı axırdı. O, Anardı! İmzası addan, mükafatdan belə yuxarıda duran, varlığı millət üçün  Tanrıdan tale payı olan Anar! 1988-ci ilin Meydan hərəkatı, 20 yanvar dəhşətləri ilə müşaiyyət olundu. Oyanışın, Qurtluşun dastanını yazan xalqın gözünü qırmaq üçün  1990-cı ilin qarlı qış gecəsində onu güllə-boran etdilər.  O müdhiş günlərdə Anarın haqq səsi Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı, Xəlil Rza Ulutürk, Sabir Rüstəmxanlı qədər kəskin idi. Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi və mənəvi varisi İlham Əliyevlə Azərbaycanın Moskvadakı Daimi Nümayəndəliyinə gəlişi, Qorbaçov rejiminə etiraz notası ünvanlaması, SSRİ Ali Sovetinin deputatları Tofiq İsmayılovun, Midhət Abbasovun, Arif Məlikovun, Anarın etiraz çıxışları, Mixail Qarboçov əl uzadarkən “Millətimin qanına batan əli sıxa bilmərəm” - deyib, ona tarixi dərs verən, şəcərə dəftəri ilə Xurşudbanu Natəvan və Mir Teyyub ağa müqəddəsliyinə bağlı Məleykə Həşimovanın iradəsi, o ağır, dar zamanlarda, buralarda, Qafqazlarda qüdrətli bir millətin, məmlkəkətin olduğuna sübut olmaqla yanaşı, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin müavini Heydər Əliyevə yazdırılan istefa ərizəsinin “Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın ayrlmaz tərkib hissəsidir” nidasına bağlı olduğunu təsdiq etdi. 1990-cı ilin 22 yanvarında yüz minlərlə insan Şəhidləri çiyinlərinə alıb Çəmbərəkənd də qaldırdı. Xalq bununla, bu cəsarətli addımı, tarixi qərarı ilə 1918-ci il 31 mart soyqırımı şəhidlərinin məzarı üzərində “Dostluq parkı” salan imperiyaya unuda bilməyəcəyi dərs verib yerini göstərdi.Həmin gün Bakı kəndlərində qərənfil qalmamışdı. Şəhərə qərənfil yağmışdı. Kamil Cəlilovun ifasında “Zəminxarə” səslənirdi. O gün, bir yumruq kimi birləşən xalq vardı, Çəmbərəkənd vardı, Əbədi İstiqlalın manifestini al qanı ilə yazan Şəhidlərin cənazələri vardı, Şəhidlərin kəfən yerinə geydikləri al qırmızı Qərənfillər vardı, bir də Nigar Rəfibəylinin, Pənahəli xanın son vərəsəsi, Qarabağın “Dürr-yekta”sı Xurşudbanu Natəvandan sonra bir başqa biçimdə təsvir etdiyi, təqdim etdiyi misralar vardı:

Qərənfili sevdi könlüm,

Çiçəklərin arasından.

Elə bil, iki damla qan sızır,

Ürəyimin yarısından.

“Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” nidası ilə yoxdan bir bayraq yapıb, dövlət quranların sırasında yer alan atası Xudadat bəy Rəfibəyov Nargin adasında güllələnib şəhid ediləndə Nigarın yeddi yaşı vardı. Bir qadın, bir ana, bir nənə kimi sevincin, səadətin səltənətindən payı olsa da, onun sinəsində Qacarların, Əfşarların, Cavad xanın, Ələkbər bəyin, Cümhuriyyətin dağları vardı. Dilə gətirməsə də, üzə vurmasa da, sözə köçürürdü. Azərbaycanın rəmzlərindən biri kimi onun imzasına, möhürbəndinə çevrilən Qərənfilə könlünün sevgisi, ürəyinin parası, həm də qan axan, qaysaq tutmayan yarası kimi baxırdı.Nigar Rəfibəyli elə baxmasaydı, “Qərənfili” qələmə aldıqdan düz bir qərinə  sonra duyduqları, hiss etdikləri gerçəyə çevrilməzdi. 20 yanvar dəhşətlərindən sonra Qərənfil-Şəhidlərin, Şəhidlər Əbədi İstiqlalın rəmzinə, simvoluna çevrilib. Qan yaddaşımız olub!Olmuşlara, olanlara, Qərənfil ömrünə baxmayaraq o, dünyanın ən xoşbəxt türklərindən, azərbaycanlılarından idi. “İstiqlal Bəyannaməsi”nə imza atanların sırasında Atası, Əbədi İstiqlalın Manifestini yazanların, arasında oğlu vardı: Anar!  Onun anası Nigar, Atası Rəsuldu!O bütün yazılarını, şıxışlarını Oğuz xaqanın bu nidası ilə başlayar, onunla da bitirər: “Ey Türk Oğuz Bəyləri! Eşidin! Üstdən göy çökmədikçə, altdan qara torpaq dəlinmədikcə, bil ki, türk ulusu, türk törəsi pozulmaz.Su kimi axıtdığı qanına, dağlar kimi yığdığın sümüklərinə layiq ol! Ey ölümsüz Türk milləti kəndinə dön! Sən kəndinə dönəndə böyük olursan!”

Gəncə üsyanından – Gəncə qiyamına

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəyi Tiflisdə elan olundu.On gün sonra Gəncəyə köçürüldü. Cümhuriyyətin də, ölkənin də müqəddəsliyi ilə bağlı qərarlar məhz burada – Gəncədə alındı. Cümhuriyyət səlib yürüşünə, Qızıl Ordunun qırmızı terroruna, Bolşevik Rusiyasının hücumlarına məruz qalanda onun taleyi ilə bağlı qərar Gəncədə alındığı kimi, müqəddəratı ilə bağlı məsələlər də burada gündəmə gətirildi. Cümhuriyyət Tiflisdən Gəncəyə iyunun 16-da köçmüşdü. Onun aldığı ilk tarixi qərarların sırasında isə Gəncənin siyasi taleyi ilə bağlı qərar da vardı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra hökumətin 30 iyul 1918-ci il tarixli qərarı ilə Yelizavetpolun tarixi adı – Gəncə bərpa edildi. Gəncə şəhəri 1918-ci il iyunun 17-dən, sentyabrın 17-nə , Bakı XI Qafqaz İslam Ordusu və Milli Ordu tərəfindən işğaldan azad olunanadək dövlətin müvəqqəti paytaxtı oldu. “1920-ci il aprelin 28-də isə Gəncədə də hakimiyyət İnqilab Komitəsinin əlinə keçdi. 1920-ci il mayın 1-də Gəncədə Sovet hakimiyyəti quruldu. 1920-ci il mayın 25-də Gəncədəki Milli qüvvələr Sovet hakimiyyətinə və Qızıl Ordu qarnizonuna qarşı fəal silahlı çıxışlara başladılar. Gəncə qarnizonu komandanlarının və zabitlərin Qızıl Ordu nümayəndələri ilə əvəz olunması, 1800 nəfərlik Gəncə qarnizonun üzvləri mayın 28-dən 29-na keçən gecə üsyan qaldırdı və şəhərin müsəlmanlar yaşadığı hissəsini tutdu. Üsyanın yatırıldığı bir neçə gün ərzində minlərlə üsyançı həlak oldu. Qızıl Ordunun Gəncədə üsyanı yatırılmasında ermənilər də iştirak edirdilər.Gəncə ermənilərinin kömək göstərməsi Qızıl Ordu əsgərlərində ermənilərə rəğbət doğururdu”. Bütün bu faktlar Xudadat bəy Rəfibəyov, Firudin bəy Köçərli, Abbas bəy Rəfibəyov, Hacı Məmmədhüseyn Rəfibəyov, Məhəmməd Rəfiyev, Əyyub bəy Rəfibəyov, Abuzər bəy Rzayev, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nəsib bəy Yusifbəyli kimi tarixi şəxsiyyətlərin bir qisminin on minlərlə gəncəlinin iştirakı, etiraz dalğası ilə baş tutan “Gəncə üsyanı”nın təşkilatçısı, iştirakçısı kimi ya yerində güllələndi, ya Bakıya gətirilib Nargin adasında ölümün ağuşuna atıldı. Tarixin bütün dönəmlərində Gəncənin müqəddəratı ilə bağlı qərarlar Səlcuqlar, Qəznəlilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Qacarlar və Əfşarlar tərəfindən, ən çətin məqamlarda Çar Rusiyası onun xanlıq statusunu ləğv etməyə cəhd edəndə isə Gəncəli Cavad xan tərəfindən alınıb. Son ana qədər savaşan Gəncə xanı oğlu Hüseynqulu xanla birlikdə şəhid düşənə qədər qılıncını yerə qoymayıb. 1920-ci ilin Aprel istilası zamanı Cümhuriyyətin taleyi Bakıda həll olunurdu. Gəncə inqilabın əsas dayaq nöqtəsi idi.İgid, mərd, məğrur, əyilməz gəncəlilər Xasməmmədovların, Rəfibəylilərin, Şeyxzamanovların, Bəhmən Mirzə Qacarın Çar Rusiyasında müəkəmməl ali hərbi təhsil alan, general, polkovnik rütbəsinə qədər yüksələn, Qacar şahzadəsi kimi tarixdə qalan igidlərinə söykənib son ana qədər savaşdılar... Şura hökumətinin bu torpaqlarda atı 70 ilişlədi. Gəncənin adı 1935-ci ildə dəyişdirilib cəllad Sergey Mironoviç Kirovun “şərəfinə” Kirovabad qoyulsa da, 1989-cu ilin Milli Azadlıq Hərəkatından sonra onun tarixi adı yenidən bərpa edildi. 20 yanvar dəhşətləri, Heydər Əliyevsiz Azərbaycan üçün faciələri üst-üstə gətirdi. Xocalı faciəsi, Qarabağın, Şərqi Zəngəzurun işğalı, ölkəni bürüyən səfalət, vətəndaş qarşıdurması, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi Gəncəni yenidən siyasi mərkəzə, hərbi münaqişənin ocağına çevirdi. Surət Hüseynovun qiyamı, dövlət çevrilişi cəhdləri hər gün işğala məruz qalan Vətən torpaqlarında faciəni dərinləşdirdi. Xalqın iradəsi isə Naxçıvandan Bakıya dönən Ulu öndər, siyasi sabitliyə nail olmaq üçün öncə Gəncəyə - Surət Hüseynovun “qərargahına” yollandı. İki tarixi şəxsiyyətin, ictimai xadimin- Aslan Abbasovun və Anarın Gəncəyə Ulu Öndərlə gəlişi artıq bütün Gəncənin mövqeyi idi.Onların hər ikisi bu müqəddəs torpaqda, bütün dövrlərdə ölkənin ikinci paytaxtı olan şəhərdə nüfuz sahibi idi. Anarın yeri, məqamı isə daha fərqli idi.Onun mənsub olduğu soyun tarixi şəxsiyyətləri Gəncənin qurucuları, xilaskarları sırasında yüz illər boyu yer almışdı. Nəninki yer almışdı, onun sarayında sultan, xan olmuşdu.Heydər Əliyev sıradan bir dövlət xadimi deyildi. Təhlükəsizlik orqanlarında ən kiçik vəzifədən və rütbədən, ən ali vəzifəyə, rütbəyə qədər yüksəlmişdi. Bu məmləkətdə kimin, daha doğrusu hansı yaradıcı insanın, soyun, dəyərin nədən ibarət olduğunu yaxşı bilirdi.Anar təkcə bir yazıçı, ictimai xadim deyildi. Nigar Rəfibəyli müqəddəsliyinə, Cavad xan əzəmətinə, Ələkbər bəy, Xəlil bəy, Xudadat bəy əyilməzliyinə, Rəsul Rza müdrikliyinə bağlı tarixi şəxsiyyət idi. Səsi Qobustanın qayaüstü abidələrindən, Üzeyir bəy, Mirzə Cəlil, Hüseyn Cavid, “Dədə Qorqud” dirinliyindən gəlirdi. Qəhrəman, mərd, məğrur Gəncə tarixdəki rolunu və yerini sevdiklərinin üzü-suyu hörmətinə bir daha sərf-nəzər edib müəyyənləşdirəcək, Əbədi Xilaskarına, Qurtuluşun Memarına-Ulu Öndərə söykənəcəkdi. 1941-ci ildə Təbriz darda, intizarda, 1942-ci ildə Dərbənd imtahanda idi Tanrı polkovnik-komissar Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyevi, göndərdi. 1993-cü ildə Azərbaycan məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə idi Tanrı Müasir Azərbaycanın Memarını göndərdi. Əliheydər Qarayev kimi öz qılıncına doğranan Surət Hüseynova yerini göstərdi.Hər şeyin dərmanı olan zaman öz hökmünü verdi. 1994-cü ilin Oktyabr hadisələri həqiqəti üzə çıxardı. Ulu öndərin cəsarətli addımları ilə öncə “Atəşkəs”,  sonra isə  “Əsrin müqaviləsi” imzalandı. Lider-varis ənənəsinə söykənən Azərbaycan xalqı Ulu Öndərin diqtəsi ilə taleyini etibarlı əllərə - Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevə tapşırdı. 2020-ci ilin 44 günlük tarixi Vətən savaşından sonra Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olundu.Qarabağda, Şərqi Zəngəzurda Qayıdışın, Dirçəlişin dastanı yazıldı. Qurucu Əzizin nəvəsi Qurucu İlham, Ulu Öndərin Xilaskar varisi Qarabağın Memarı kimi Vətən torpağına can gətirdi. Qılıncla Qələmin vəhdətində qurulan yeni dünyada Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarın öz yeri, məqamı oldu. “Vaqif Poeziya Günləri”, “Xarıbülbül” Musiqi Festivalı, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin Heydər Əliyev Fondu, ölkənin Birinci Vitse-prezdenti xanım Mehriban Əliyeva tərəfindən bəpra olunduğu gün xalq 1993-cü ilin  Gəncə səfərini, bir də “Dədə Qorqud” filminin son səhnəsini yada saldı. “Nə edirsən belə, Çoban? Torpağı daşlardan təmizləyirik Dədə. İstəyirik buranı şumlayaq, əkək. Nə məsləhət görürsən, Dədə?məsləhətdi, Yurdumuzun başına çox bəlalar gəldi. Bu meydanda çox igidlərimiz qırıldı. Amma, tamam qırılıb qurtarmadıq. Hələ varıq. Olacağıq. Qalacağıq.Artacağıq. Oğul, atan Beyrək bu torpağı çox qoruyub, sən də bil ki, torpağın yurd, vətən olması üçün iki şərt lazımdı: biri odur ki, torpağı gərək əkib becərəsən, o birisi odur ki, torpağı gərək yağılardan qoruyasan. Əgər torpağı əkib becərmədin qorumağa dəyməz.Torpağı qoruya bilmədin əkib becərməyə dəyməz. Gəl, oğul. Qalx uca dağın başına, üç Tonqal qala. Bir tonqal qalayanda elimiz şənliyə toplaşır. İki tonqal qalayanda basqınlardan qorunmağa yığışır. Üç tonqal görəndə hamı cütlə, xışla gəlsin. Bilsinlər ki, işləməyə gəlirlər.İşimiz avand, torpaqlarımız bərəkətli olsun. Çağlayıb axan sularımız qurumasın. Qanadlarımız qırılmasın. Uca dağın ocaqları həmişə yanar olsun!          

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(25.06.2025)