Cahangir Namazov, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Özbəkistan təmsilçisi

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk mədəniyyəti xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsində büdəfəki müsahibimiz Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, "Dostluq" ordeni laureatı, tanınmış şairə, yazıçı dramaturq və tərcüməçi Farida Afruzdur.

— Sizcə, indiki dövrdə özbək yaradıcılarının əsas problemləri, çatışmazlıqları və imkanları nələrdir?

— İndiki dövr yaradıcılarının əsas problemləri, çatışmazlıqları və imkanları barədə danışsam — bu, çox geniş sualdır. Ümumiləşdirmək çətindir, çünki bu gün yaradıcıları təhdid edən, onların yaradıcılığına mane olan böyük ümumi təhlükələr yoxdur! Yaradıcı ürəyi alovlanan şəxslər üçün demək olar ki, hər cür şərait mövcuddur. Məsələn, Özbəkistan Yazıçılar Birliyi yaradıcılar üçün böyük imkanlar və sərbəst yaradıcılıq üçün əlverişli şərait yaradıb. Mən qətiyyətlə deyə bilərəm ki, "Dörmon" yaradıcılıq evi buna misaldır; burada gecə-gündüz, münasib qiymətlərlə, rahat şəraitdə yaradıcılar üçün təmiz və rahat otaqlar mövcuddur və yüksək səviyyəli xidmət göstərilir. Qonşu Qazaxıstan və Tacikistandan gələn yaradıcıların sözlərinə qulaq asanda, onların yalnız Özbəkistanda belə şəraitin olduğunu eşidib sevindiklərini görmüşəm.

 Qazax və Tacik yaradıcı dostlarımız: "Bizdə də belə yaradıcılıq evləri olsaydı," — deyə bizə həqiqətən heyran qaldıqlarını çox görmüşəm. Bundan əlavə, 2022-ci ildə Parkent rayonunun gözəl "Zarkent" kəndində tikilərək istifadəyə verilmiş "Parkent" yaradıcılıq evi və "Çorvoq" dağlarındakı böyük ədəbiyyatşünas Ozod Şarafuddinov adına "Çorvoq" yaradıcılıq evləri kimi yerlər də yaradıcıları ilhamlandırmaq üçün çox yaxşı şəraitdir.

İndi isə problemlər və çatışmazlıqlar məsələsinə gəlincə, bu, hər kəsin şəxsi vəziyyətindən asılıdır. Çünki xalq deyir: "Axtaran imkanını tapar," yəni əgər yaradıcı həqiqətən yaradıcıq istəyirsə, hər şəraitdə yaradıcılıq etmək imkanını tapar.

Problemlərə və çatışmazlıqlara baxmayaraq, əsl yazıçı qələmini səbir və istəklə işlədərək, ruhunu alovlandıraraq yaradıcılıq etməyə davam edər.

Bu gün ölkə rəhbərliyinin yaradıcılar, mənəviyyat, incəsənət və mədəniyyətə göstərdiyi diqqət isə həqiqətən heyrətamizdir.

— Yazıçı və şairlər üçün bu gün ən ağrılı nöqtələr nədir, sizcə?

— İndiki dövr yaradıcıları — yazıçı və şairlər, ümumiyyətlə ruhani dünyada yaşayan insanlar üçün ən ağrılı, ən sarsıdıcı nöqtə dəyərlərin çökməsidir. Uzun əsrlər boyu insanlığı mənəvi işıqlandıran yaxşılıq, ruhani köklər, müqəddəs duyğular bugünkü qlobal informasiya axını və istehlakçılıq təzyiqi altında yavaş-yavaş unudulur. "İnsanın könlü, əgər mənəviyyatdan kəsilərsə, qurumuş bədənə bənzəyir; xarici gözəllik olsa da, daxili həyat söndürülür."

Bu gün biz məhz belə vəziyyəti görürük.

İnsan müasirlik maskası altında özünü zəngin sayır, amma ruhən kasıbdır. İnformasiya çoxdur, amma anlayış yetərsizdir.

Azadlıq var, amma mənəvi yük ağırdır.

Xarici dünya gözəldir, amma daxili dünya boşdur.

Şairin qəlbi bu prosesə laqeyd qala bilməz — o sözlə ağrını ifadə edir, tonla qəlbi oyandırır, fikir ilə ruhu xəbərdar edir.

Yazıçı və şair — bu zamana ruhi həkim, ağrılı dövrə sözlə dərman vuran müqəddəs şəxslərdir.

Onlar unudulan dəyərləri xatırladır, mənəviyyatı yüksəldir, nur istəyən qəlblərə işıq saçırlar.

Beləliklə, yaradıcılar həmişə ruhən ayıq olmalıdır.

— Bu günkü özbək ədəbiyyatında sizin fikrinizcə dünya ədəbiyyatı səviyyəsində əsərlər yaradılırmı?

— Özbək ədəbiyyatı — qədim və fasiləsiz inkişaf edən mənəvi zənginlik mənbəyidir. Onun kökləri "Orxon-Yenisey" yazılı abidələrinə gedib çıxır.

Bu mənbələr yalnız türk xalqları üçün deyil, bütün insanlıq mənəviyyatı üçün böyük önəm daşıyır.

Özbək ədəbiyyatı əsrlər boyunca İslam mədəniyyəti, Turan sivilizasiyası və yerli xalqın şifahi ədəbiyyatı ilə bağlı olaraq formalaşıb və təkmilləşib.

Bu gün də bu ədəbiyyat canlıdır: milli ruh, tarixi yaddaş və müasir dünya görüşü ilə birləşərək gözəl şeirlər, hikmətli əsərlər yaradılır. Onlar dünya ədəbiyyatı səviyyəsində öz yerini tapır.

Müasir özbək yazıçı və şairləri yalnız keçmiş mirasa söykənmir, onu tənqidi şəkildə təhlil edir və yeni bədii ton və üslublarla zənginləşdirirlər. Bu — ədəbiyyatımızın davamlı inkişafı və potensialını göstərir.

— Əvvəllər şair və yazıçıların çap olunmuş kitabları müzakirə olunub, təhlil edilirdi, səhvlər açılırdı, uğurlar tanınırdı. Məncə ədəbi tənqid zəifləyib...

— Hal-hazırda mən Özbəkistan Yazıçılar Birliyində yaradıcı və təşkilati fəaliyyətimdə əsas diqqəti ədəbi tənqidi canlandırmağa, nüfuzunu bərpa etməyə və müasir ədəbi prosesdə təsir gücünü artırmağa yönəldirəm. Bu istiqamətdə ilham mənbəyim və yol göstərənim 1980-ci illərin ədəbi mühiti, həmin dövrün tənqidi düşüncə və əhvalıdır. Çünki o illərin ədəbi tənqidi təkcə yaradıcıları yüksək səviyyədə qiymətləndirmirdi, həm də milli ədəbiyyatın inkişafında böyük rol oynayırdı. Bu sahədə tanınmış sahə mütəxəssisləri, akademik səviyyəli ədəbiyyatşünas alimlər, ustadlar və ədəbiyyata biganə olmayan gənc yaradıcılarla aktiv dialoq və əməkdaşlıq aparırıq.

Onlardan alınan fikirlər, praktik təkliflər və uzunmüddətli planlar bizə yalnız istiqamət deyil, həm də mənəvi dəstək, elmi və bədii əsas verir. Fikirlər müxtəlifdir: bəziləri tənqidə akademik əsasların möhkəmləndirilməsini, bəziləri yeni media vasitələri ilə müasir təhlil formalarının yaradılmasını təklif edir. Digərləri isə ədəbi tənqidi yalnız yaradıcıya deyil, həm də cəmiyyətə təsir edən mənəvi vasitəyə çevirmək zərurətini vurğulayır. Bu müxtəlif fikir və mülahizələr əsasında biz ədəbi tənqidin canlı qüdrətini bərpa etməyə, onu oxucu və yaradıcı arasında canlı dialoq vasitəsinə çevirməyə çalışırıq. Bu prosesdə tənqid yalnız ədəbi deyil, fəlsəfi, ruhani, mədəni və sosial ölçülərini də nəzərə alaraq onun elmi əsaslarını gücləndirmək, qiymətləndirmə meyarlarını yenidən gözdən keçirmək, həmçinin gənc tənqidçiləri yetişdirmək və elmi əsaslarla dəstəkləməyə xüsusi diqqət ayırırıq.

—Sizcə, dramaturgiya digər janrlardan nə ilə fərqlənir? Sizi burada nə cəlb edir?

— Dramaturgiya mənim qəlbimin təsviridir. Dramaturgiya səhnə dili vasitəsilə insan ruhunu, cəmiyyətin dərdlərini, qəlb ağrılarını dərin ifadə etmə sənətidir.

Bu, insan duyğularının ən incə tellərinə toxunur, sözü hərəkətə, fikri səhnə ifadəsinə çevirir.

Qeyd etmək istəyirəm ki, “Oloy malıkəsi Qurbancan dodxon” kimi tarixi-sosial məzmunlu əsəri mən dramadan başqa heç bir janrda tam ifadə edə bilməzdim.

Bu obraz səhnənin nəfəsini, həyati hərəkət və mübarizəni, cəsarət və fədakarlığı tələb edirdi.

Onun daxili dramı, xarici mübarizəsi və xalq dərdi ilə yaşaması ancaq dram vasitəsilə həqiqi qüvvəyə malik olur.

Dramaturgiya mənim üçün təkcə yaradıcılıq istiqaməti deyil — fikrin hərəkətə, duyğunun təsirə çevrilmə prosesidir.

Bu mənə insan qəlbinə təsir etmək, keçmişlə bu günü körpüləmək, milli tarix və ruhu müasir nəfəs ilə ahəngləşdirmək imkanı verdi.

Drama vasitəsilə mən həyatın ağrısını da, ümidini də, insan dəyərini də daha dərindən hiss etməyə başladım.

— Tərcüməçi kimi müxtəlif ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqəsi və təsiri barədə fikriniz nədir?

Hansı əsərləri tərcümə edib oxucuya çatdırmaq lazımdır?

— Tərcümə xalqları xalqlara, dilləri dillərə bağlayan qızıl körpüdür.

Bu körpünün möhkəmliyi və davamlılığı daim diqqət və qayğı tələb edir.

Buna görə də daim yeni-yeni tərcümələrlə zənginləşdirmək vacibdir.

Ona görə də qardaş xalqların milli və ümumbəşəri ruhda olan əsərlərini keyfiyyətli, bədii və elmi cəhətdən tam tərcümə edib, onları özbək oxucusuna çatdırmaq təkcə mədəni vəzifə deyil, həm də beynəlxalq dostluq və həmrəyliyə xidmət edən şərəfli missiyadır.

— Şair və nəsrçi kimi nələrdən ilham alırsınız, təsirlənirsiniz?

— İlhamımı həmişə varlığın saf nəfəsindən, təbiətin misilsiz gözəlliklərindən almışam.

Qəlbimdəkı hər duyğu, fikir və obraz təbiət mənzərələri ilə söhbətdən, həyatın səmimi notlarını dinləməkdən doğulub.

Təbiət mənim üçün gözəllik, heyranlıq və ilham mənbəyidir.

Şeirlərimdə də təbiətin nəfəsi, varlığın gözəlliyi ilə insanın daxili aləmini, hisslərini ifadə etməyə çalışmışam.

İlham mənbəyim həyatın özüdür, onun saflığı və sadəliyidir.

— Yaradıcı prosesdə gündəlik həyat və yazı vaxtı arasında necə tarazlıq saxlayırsınız?

— Həmişə gündəlik, məişət qayğılarımdan yaradıcılığı, yazmaq arzusunu üstün tutmuşam.

Lakin anayam, qadınam, ailəm və onun iç mühitinin bütövlüyünü qorumağa məsul olduğum üçün hər ikisinə bərabər vaxt ayırmışam.

Allahın köməyi ilə bu zəhmətimin bəhrəsi böyükdür — əmin-aman ailəm, uşaqlarım, nəvələrim var ki, ruhuma rahatlıq verir, sağlam və gözəl həyat yaşayırlar.

Yaradıcı işlərimə gəldikdə, nələrə nail olduğumu və ya yazdıqlarımın səviyyəsini mən yox, mütəxəssislər qiymətləndirməlidir; özüm haqqında bu barədə analiz aparmaq çətindir.

— Müasir ədəbiyyatın köhnə ənənələrdən fərqi nədir? Gənc nəslə münasibətiniz necədir?

— Müasirlik öz adından da göründüyü kimi — yenilikdir. Fərqi məhz bu yenilikdədir! Gənc nəsil ruhu və yaradıcılığına münasibətimə gəldikdə, hazırda gənclərlə işlədiyim üçün qeyd etmək istəyirəm ki, gənclərdəki minnatsızlıq halı mənə uyğun deyil, çoxunun yaradıcılığındakı narazılıq, fasiləsiz narazılıq əhval-ruhiyyəsi yaxşı hal deyil.

Ömrünün çoxunu yaşamış, dünyanın yüksəliş və enişlərini görmüş, həyatın isti-soyuq günlərini ürəyindən keçirmiş böyük bir nəsil nümayəndəsi kimi gəncləri izləyərkən bu minnatsızlıq ruhunun onlar üçün təhlükəli olduğunu düşünürəm.

— Yaradıcı araşdırmalarda, obrazların daxili dünyasına daxil olmaq üçün hansı metodlardan istifadə edirsiniz? Şəxsi araşdırmalarınız necə təsir edir?

— Yaradıcılıq proses həqiqətən, daim hərəkətdə olan, canlı bir orqanizm kimi içimizdə yaşayır; yaradıcı ağladıqda ruhu da ağlayır, güləndə gülsün, ağrıyanda ağrısını çəkir, sevindikdə sevinir.

Və əlbəttə ki, şeiri qəhrəmanı, yəni liriki mən də bu yaradıcıdan uzaq bir insan deyiləm, mən yaradıcı özüməm!

Obrazların daxili dünyasına gəlincə, hər yaradıcı dünyaya öz yaradıcılıq pəncərəsindən baxır və əlbəttə orada əks olunanları təsvir edir.

—Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə Türk mədəniyyəti xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq layihəsidir. Burada türk xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələri geniş ictimaiyyətə təqdim olunur. Sizcə, bu layihə regional mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsində, yaradıcılar arasında mənəvi yaxınlığın dərinləşməsində hansı rolu oynayır? Eyni zamanda, layihənin daha da təkmilləşməsi üçün hansı fikir və təklifləriniz var?

 —Bu layihə türk xalqlarının mədəni irsinin təbliği sahəsində əhəmiyyətli işlər görən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu və Azərbaycanın “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı tərəfindən həyata keçirilən mühüm bir mədəniyyət körpüsüdür. Bu platforma, türk xalqları arasında ədəbiyyat və sənət vasitəsilə regional həmrəyliyi gücləndirməkdə, milli irsimizi gənc nəslə çatdırmaqda əvəzsiz əhəmiyyətə malikdir. Mədəniyyət — yalnız estetik bir istiqamət deyil, xalqın ruhunun özüdür. Bu baxımdan, layihə yaradıcılar arasında dərin ruhi və mənəvi harmoniya yaradaraq, mədəni əməkdaşlığın yeni səhifələrini açır. Belə təşəbbüslər, türk dünyasının geniş və zəngin mədəni irsini daha çox insana çatdırmaqda, beynəlxalq miqyasda dialoq və həmrəylik inkişaf etdirməkdə mühüm vasitə hesab olunur. Həmçinin, layihə yaradıcıların qarşılıqlı mübadiləsinə, yeni yaradıcı ideyaların meydana gəlməsinə təkan verərək, regional mədəniyyətlərin inteqrasiyasını gücləndirir. Layihənin daha da mükəmməlləşməsi üçün bir neçə təklifim var. Birincisi, daha çox interaktivlik — məsələn, onlayn müzakirələr, yaradıcı müsabiqələr və seminarlar vasitəsilə geniş ictimaiyyətin iştirakını aktivləşdirmək lazımdır. İkincisi, gənc yaradıcılara xüsusi diqqət yetirilərək, onların yaradıcı potensialını inkişaf etdirmək üçün xüsusi proqramlar təşkil olunmalıdır. Üçüncüsü, türk xalqlarının çoxdilli mədəniyyəti nəzərə alınaraq, bu platformanın çoxdillilik imkanlarını genişləndirmək, beləliklə daha geniş auditoriyanı əhatə etmək mümkündür.

Ümumilikdə, bu layihə türk aləminin mədəni bağını gücləndirməkdə mühüm tarixi vəzifəni yerinə yetirir və bizləri bir-birimizə daha da yaxınlaşdırır, bir məqsəd yolunda qüvvə birləşdirməyə dəvət edir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(23.05.2025)