Təqdim edir: Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”
“44 günlük Vətən müharibəsinin bədii-publisistik salnaməsi: Əli Abbasovun ‘Mən orada idim’ əsərinin poetikası, ideyası və struktur təhlili”
Giriş
2020-ci il Vətən müharibəsi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi çıxış edir. Bu mərhələnin ən qiymətli mənbələrindən biri müəllifin birbaşa iştirakçı olduğu xatirə salnamələridir. Əli Abbasovun “Mən orada idim” kitabı bu baxımdan həm sənədli, həm bədii, həm də psixoloji aspektləri ilə xüsusi seçilən əsərlərdəndir. Əsər müəllifin Füzuli–Qubadlı–Şuşa istiqamətində döyüş yolu üzərində şəxsi təcrübəsinə söykənir və 44 günlük savaşın canlı şahidinin dilindən yazılmışdır.
Əsərin janrı və poetik mahiyyəti
Kitab müxtəlif janr elementlərini birləşdirən sinkretik quruluşa malikdir:
Xatirə-povest
Sənədli publisistika
Psixoloji roman
Fəlsəfi-etiqadi monoloq
Bu sinkretik struktur əsəri sırf hərbi gündəlikdən fərqləndirir və onu bədii dəyər daşıyan nümunəyə çevirir.
Nəql üslubu
Əsərdə birinci şəxsin nəqli hadisələrin real təəssüratını qoruyur. Müəllifin səmimi, bəzən isə ağrı dolu, çılpaq monoloqları oxucunu döyüşçünün iç dünyasına daxil edir. Realizm poetik dili üstələsə də, bədii simvollara və metafizik elementlərə də geniş yer verilir.
Kompozisiya və struktur
Əsərin kompozisiyası üç əsas xətt üzərində qurulmuşdur:
-Döyüş salnaməsi xətti
Müəllif hər bir döyüş mövqeyini, yürüşləri, gecə əməliyyatlarını, qarşıdurmaları, itkiləri və qalibiyyət anlarını ardıcıllıqla verir. Bu xətt həm sənədli funksiyanı yerinə yetirir, həm də tarixi faktları qoruyur.
-Psixoloji xətt
Əsərin nüvəsi məhz budur. Müharibə yalnız fiziki qarşıdurma deyil, insanın daxili dünyasının parçalanması, yenidən qurulması, özünü tanımasıdır.
Müəllif monoloqlarında: qorxu ilə əzm,ölüm anlayışı ilə mənəvi yüksəliş,insanın özünə hesabatı,şəhidlik fəlsəfəsi kimi mövzuları işləyir.
-İnsan taleləri və obrazlar xətti
Əsərdə onlarla obraz var. Onların arasında xüsusilə seçilənlər:
Məmmədzadə – həm ağıl, həm qardaşlıq rəmzi
Pərviz – təmənnasız fədakarlıq
Kərəm – şəhidliyin təcəssümü
Bəşir – döyüş yoldaşlığının ruhi dayağı
Rafael, Eyvaz, Elvin və b. – bir tağımın canlı psixoloji panoraması
Bu obrazlar müharibəni statistik faktlardan çıxarıb insan hekayələrinə çevirir.
Əsərin əsas ideyası
-Vətən naminə fədakarlıq
Kitab yalnız qəhrəmanlıqdan danışmır, onun arxasındakı psixoloji yükü, məsuliyyəti və ağrını göstərir.
-Şəhidlik fəlsəfəsi
Müəllif şəhid olmuş yoldaşlarını təkcə xatırlamır, həm də onları fəlsəfi mənada “yaşadan” mətni yaradır.
-Müharibənin insan üzərində izi
Əsərin ən dəyərli məqamlarından biri budur: müharibə insanı dəyişdirir və bu dəyişimin izləri müəllifin hər səhifəsində duyulur.
- Tarixin şəxsi yaddaşda yaşadılması
Kitab milli yaddaşın bir hissəsinə çevrilir.
Bədii ifadə vasitələri
-Simvolika
Daşaltı – həm coğrafi ölüm çuxuru, həm də ruhun sınma məqamı
Qaranlıq – bilinməzlik, qorxu, ölüm nəfəsi
Səslər – şəhidlərin ruhani davamlılığı
-Daxili monoloq
Əsərin ən güclü poetik vasitələrindəndir. Monoloq hadisələri yada salmır, onları yenidən yaşadır.
-Realist təsvirlər
Gecə soyuğu, torpağın qoxusu, güllə səsi, səngər həyatı—oxucu hadisələri sadəcə oxumur, hiss edir.
Nəticə
“Mən orada idim” yalnız müharibə haqqında yazılmış kitab deyil, həm də bir insanın vicdan salnaməsidir. Əsər həm ədəbiyyat, həm tarix, həm də psixologiya baxımından qiymətli mənbədir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(11.12.2025)
