“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində Türkiyənin “Genç Yürekler” jurnalının təqdim etdiyi 51 türk müəllif inin yazıları yer alır. Türkiyə türkcəsində yayılan əsərlərin əsas qayəsi budur: “Dildə, fikirdə, işdə birlik!”.

“Dost hançeri”

Bumin N. Dündar

Dost hançeri yüreğini dağlar,

Güvendiğin dağlara karlar yağar.

Gözyaşın sel olup akar,

Bedenin ruhunla birlikte yanar,

Zor gelir insana dost hançeri.

Düşmanın ettiği canını yakmaz,

Yüreğini sızlatmaz, gözyaşını akıtmaz,

Acısını hissetsen de seni sarsmaz.

Amma dosttan gelene yürek dayanmaz,

Zor gelir insana dost hançeri.

Darbe dosttan geldi mi hayallerin yıkılır,

Doğruların cam gibi paramparça dağılır.

Gündüzün gece olur, fenerin kararır,

İçin sızlar, benzin sararır,

Zor gelir insana dost hançeri.

Herkese dost diye güvenme,

Sırdaş buldum zannedip sevinme,

Arkana bakıp sağlam zannetme,

Dostuna güvenip kimseye bilenme,

Zor gelir insana dost hançeri.

Unutma, iyi günde herkes dosttur,

Gerçek dost kötü günde belli olur.

Dostunu iyi seçemezsen işin zordur,

Dostun dost değilse her şey boştur,

Zor gelir insana dost hançeri.

Hakiki dost olan arkanda durur,

Senin yanında düşmanını korkutur.

Sahte dost ise düşmanla bir olur,

Seni ansızın arkandan vurur,

Zor gelir insana dost hançeri.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2024)

Heyran Zöhrabova, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Gerhart Hauptman deyirdi ki, “Hər yaxşı musiqi ona görə ürəkdən gəlir ki, yenidən ürəklərdə özünə yuva qura bilsin”. Bu gün də məhz ürəklərdə özlərinə yuva qurmağı bacaran musiqilərin müəllifi, bəstəkar, pianoçu, dirijor, Azərbaycan caz və estrada musiqisinin banilərindən biri olan Azərbaycan SSR xalq artisti Tofiq Quliyevin anım günüdür.

Tofiq Ələkbər oğlu Quliyev 1917-ci il noyabr ayının 7-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur.  1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzdindəki fəhlə fakultəsində S.İ. Turiçin sinfində təhsil almışdır. 1931-ci ildə hələ 14 yaşında ikən Asəf Zeynallının tövsiyəsi ilə M.Ə.Sabirin "Uşaq və buz" şeirinə "Dərsə gedən bir uşaq" adlı nəktəbli mahnısını bəstələmişdir. 1934-cü ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına daxil olub, eyni zamanda iki fakultədə fortepiano və dirijorluq sənəti üzrə təhsilini davam etdirmişdir. O, konservatoriyada R.M.Rudolfun sinfində polifoniya, harmoniya, musiqi forması dərsləri almışdır. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovdan xalq musiqisinin əsaslarını və muğam sənətinin sirlərini öyrənmişdir. 1935-ci ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dram Teatrında orkestrin rəhbəri, drijor vəzifəsində çalışmışdır. 1936-cı ildə Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Üzeyir Hacıbəyovun şəxsi təşəbbüsü və təklifi ilə bir qrup istedadlı gənc musiqiçi ilə birlikdə P.İ.Çaykovski adına Moskva Konservatoriyasının dirijorluq fakultəsində təhsilini davam etdrimişdir. 

Bir müddət H.Y.Neyqauzdan fortepiano dərsləri almışdır. 1937-1939-cu illərdə A.N.Tfasmanın Ümumittifaq Caz orkestrində piano ifaçısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1939-cu ildə Bakıya dönərək Niyazi ilə birlikdə Azərbaycan Dövlət Estrada orkestrini yaratmışdır. 1941-ci il sentyabrın 7-də Bakı Filarmoniyasında Tofiq Quliyevin rəhbərliyi ilə Dövlət Estrada Orkestri çıxış etmişdir və onun adı musiqi tariximizə Azərbaycan estrada və milli caz musiqisinin banisi kimi yazılmışdır. 1948-ci ildə yenidən Moskvaya gedərək konservatoriyanın üçüncü kursuna daxil olmuş, drijorluq və kompozisiya üzrə təhsilini davam etdirmişdir. 1951-ci ildə Konservatoriyanı bitirərək drijorluq üzrə Aspiranturaya daxil olmuşdur.  1954-cü ildə Aspiranturanı bitirmişdir. 1954-1958-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında orkestr sinfinə rəhbərlik etmiş, opera hazırlığı və alətşünaslıq sinifləri üzrə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur. 1957-ci ildə Azərbaycan Bəstəkarlar ittifaqı İdarə Heyyətinin üzvü seçilmişdir. 1959-cu ildə Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı seçilmişdir. 1958-1959-cu illərdə M.Maqomayev adına Dövlət Filarmoniyasının bədii rəhbəri, 1961-1964-cü illərdə isə direktoru vəzifəsində işləmişdir. 1968-ci ildə Azərbaycan Bəstəkarlar ittifaqının katibi, 1973-cü ildə birinci katibi seçilmişdir. 1990-cı ildən ömrünün sonunadək Azərbaycan Bəstəkarlar ittifaqının sədri olmuşdur.

2000-ci il oktyabr ayının 4-də vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir. 

Tofiq Quliyev müxtəlif illərdə "Azərbaycanın Əməkdar İncəsənət Xadimi" fəxri adına layiq görülmüş, "Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilmiş, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyyətinin fərmanı ilə Azərbaycanın "Xalq Artisti" fəxri adına layiq görülmüşdür. O, həmçinin "Musiqi mədəniyyəti" ixtisası üzrə professor adına layiq görülmüş və "İstiqlal ordeni" ilə təltif olunmuşdur.  Bəstəkar"Ağacda leylək", "Axşam mahnısı", "Dostluq mahnısı", "Bakı haqqında mahnı", "Neftçilər mahnısı", "Axşam görüşləri", "Arzular", "Darıxma," "Əziz surət", "Qızıl üzük", "Mehriban ailəyik", "Mən ki səni sevirəm", "Pəncərəmə qondu çiçək", "Sənə də qalmaz", "Tez gəl", "Yar gəlir görüşə" kimi bir-birindən gözəl bir çox mahnının müəllifidir.   O, "İyirminci bahar", "Səbuhi", "Qayğı", "Nəsimi", "Görüş", "Qızmar günəş altında", "Qaynana", "Ögey ana", "Bəxtiyar", "Onu bağıslamaq olarmı", "Möcüzələr adası", "Telefonçu qız", "Dərviş Parisi partladır", "Şir evdən getdi" "Qayıdış" kimi bir çox filmə, eyni zamanda 30-dan çox tamaşaya musiqi bəstələmiş, "Turacı" kimi bir neçə xalq rəqsini fortepiano üçün işləmiş, "Rast", "Zabul", "Segah" muğamlarını nota almaqla bərabər, onları həm də fortepiano üçün hazırlamışdır.  Məlumat üçün qeyd edək ki, Bakı Metropoliteni "Əhmədli", "Xalqlar dosluğu", "Neftçilər", "Ulduz" stansiyaları üzrə qatarlarda səsləndirilən "Bakı", "Əziz dost", "Dostluq və yaxud neftçilər haqqında mahnı", "Tez gəl" musiqi parçalarının bəstəsi də Tofiq Quliyevə məxsusdur. 

Ruhu şad olsun!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2024)

Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Dünyanın 7 möcüzəsi var, amma daha 7777 möcüzəsi də var ki, biz onların əksəriyyətindən xəbərsizik.

Məsələn, Parisin Tyülri bağı (Jardin des Tuileries).

Adətən təbiət yazda gözəl görünür, amma Tyülri bağı onunla fərqlənir ki, o, payızda gözəlləşir. Parisə payız mövsümündə kim gəlirsə, bilir ki, Eyfel qülləsi, Luvr muzeyi, Notr Dam kilsəsi, Zəfər tağı abidəsi və Mulen Ruj küçəsi ilə bərabər, mütləq Tyülri bağına da baş çəkməlidir. 

Şəhərin düz mərkəzində, Sena çayının sağ sahilində yerləşən bu bağ xüsusən oktyabr ayında göz oxşayır, qəlb rahatlayır. Onun xəzəllərini dalandarlar süpürmürlər, qırmızı-sarı yarpaqlar ayaqlar altında xışıldadıqca sanki payızı daha dərindən duyursan. Bu xəzəlin ətri isə xüsusən valehedicidir. 

Siz fotoda həkk olunan mənzərəyə baxın və feyziyab olun. Sanki rəssam fırçası ilə müdhiş bir gözəllik qırmızı boyanın hegemonluğu ilə həkk olunub.

Və əlbəttə ki, bu gözəllik poeziya ilə həmahəngdir, bir Lui Araqon şeiri yetməzmi, yetər. 

Bırakıp Gittin Beni

bırakıp gittin beni bütün kapılarda
bütün çöllerde tek başıma koydun
şafakta arayıp öğle vakti yitirdiğim
vardığım hiç bir yerde değildin
sensiz bir odanın sahrasını nasıl anlatsam
hiçbir şeyin seni andırmadığı bir pazar kalabalığını.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2024)

Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları və digər idarəetmə qurumlarının rəhbərlərinin şəhər və rayonlarda vətəndaşların qəbulu cədvəlinə əsasən Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət naziri Adil Kərimli tərəfindən 2024-cü il oktyabrın 30-da saat 10:00-da Ağcabədi rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində (ünvan: Üzeyir Hacıbəyli prospekti, 91) Ağcabədi, Ağdam, Bərdə,Tərtər, Laçın rayonlarından olan vətəndaşların qəbulu keçiriləcəkdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı Mədəniyyət Nazirliyinə istinadən xəbər verir ko, vətəndaşlar 2024-cü il oktyabrın 24-dək Nazirliyin Bu email ünvanı spambotlardan qorunur. Onu görmək üçün JavaScripti qoşmaq lazımdır. elektron poçt ünvanı, (012) 493-43-98 telefon nömrəsi vasitəsilə müraciət etməklə qəbula yazıla bilərlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(04.10.2024)

Səbinə Yusif, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu gün "Qazax" Xeyriyyə İctimai Birliyinin yaradıcılarından biri, uzun illər İctimai Birliyin bütün yükünü çiyinlərində şərəflə daşıyan, el-obaya, Vətənə ləyaqətlə xidmət edən, hamımızın fəxrimizin Rövşən Babanlının ad günüdür. Onun 85 yaşı tamam olur.

Rövşən Abdulla oğlu Babanlı 3 oktyabr 1939-cu ildə Qazax şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. 1960-cı ildə Qazax şəhər 2 saylı orta məktəbi bitirib. Elə həmin il Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Biologiya-kimya fakültəsinə qəbul olmuşdur. 1965-ci ildə təhsilini başa vuraraq, təyinatla Abşeron rayonunda iki il müəllim işləmişdir. 1967-68-ci illərdə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının (AMEA) Zoologiya institutunda elmi işçi, 1968-1971-ci illərdə N.Nərimanov adına Neft-qaz çıxarma idarəsində mühəndis, laboratoriya müdiri vəzifəsində çalışıb.

1971-1974-cü illərdə Azərbaycan Elmi-tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunun əyani aspirantı olmuşdur. 1974-1978-ci illərdə Respublika Pedaqoji Cəmiyyətinin məsul katibi, 1978-1992-ci illərdə isə sədr müavini işləmişdir. 1992-ci ildən 2000-ci ilə qədər Azərbaycan ETPEİ-də böyük elmi işçi, 2001-ci ildən Təhsil Problemləri İnstitutunda baş mütəxəssis kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1971-ci ildən 2014-cü ilə qədər Respublikanın müxtəlif ali məktəblərində müəllim kimi çalışmışdır.

Təhsil sahəsində göstərdiyi xidmətlərə görə 1981-ci ildə "Respublikanın xalq maarifi əlaçısı", 1986-cı ildə "SSRİ-nin maarif əlaçısı" fəxri adları ilə təltif olunmuşdur.

Rövşən Babanlı Vətənini, el-obasını sevən nümunəvi ziyalılardandır. 1990-cı ildə "Qazax Xeyriyyə Cəmiyyəti"nin yaradılması ideyasını qaldıran təşəbbüs qrupunun fəallarından olmuş, Cəmiyyətin təsis konfransında (1990-cı il) məsul katib seçilmişdir. Bu günə kimi də "Qazax" Xeyriyyə İctimai Birliyinin tədbirlərində iştirak edir, öz məsləhətlərini verir, İctimai Birliyin fəaliyyəti ilə yaxından maraqlanır. Rövşən Babanlı 2019-cu ildə anadan olmasının 80 illik yubileyi münasibətilə "Qazax" Xeyriyyə İctimai Birliyi İdarə heyətinin qərarı ilə "Fəxri Diplom"la təltif olunmuşdur.

"Qazax" Xeyriyyə İctimai Birliyinin yaradılmasında və fəaliyyətində müstəsna xidmətlərinə və anadan olmasının 85 illik yubileyi münasibətilə Rövşən Babanlı İctimai Birliyin 03 oktyabr 2024-cü il qərarı ilə "Xalq şairi Səməd Vurğun adına Fəxri Diplom"la təltif olunmuşdur.

2014-cü ildən təqaüddədir. 3 qızı, 6 nəvəsi, 2 nəticəsi var. Övladlarının üçü də həkimdir.

Təbii ki, ona ilk təbrik də “Qazax" Xeyriyyə İctimai Birliyi İdarə heyətinin sədri, professor İlham Pirməmmədovdan, İctimai Birliyin  üzvlərindın, o cümlədən Qazax mahalının ziyalılarından gəldi. Biz də təbriklərə qoşulub Rövşən Babanlını 85 illik yubileyi münasibətilə təbrik edir, ona uzun ömür, can sağlığı arzulayırıq.

85 yaş hələ nədir ki? 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2024)

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı POEZİYA SAATInda bu gün sizlərə Nicat Hulapın şeirlərini təqdim edir. Sabah 25 yaşını qeyd edəcək Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü olan Nicat Hulapın şeirlərində hüdudsuz türk ruhu duyulur.

Göy üzü ruhlar evidi,

Gedib sığınıb Tanrıya, – söyləyən şairin 3 şeirini məmnuniyyətlə oxucularımızla bölüşürük.

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Bilirdin taleyin yazılıb qəmlə,

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Savaşda ölmədin yuxuda ölmə,

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Səni öz taleyin, bəxtin döyəclər,

Göynədər könlünü gecikən geclər,

Sənə neyləyəcək mayası biclər,

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Keçdi bəd əllərə neçə yaxalar,

Yedi məclislərdə doydu çuxalar,

Çin olar qurd olan bütün yuxular,

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Kəndirlər saxlamaz boynunu sənin,

Ağaclar görənməz boyunu sənin,

Hanı süründəki qoyunun sənin,

Gecə yuxusunda qurd görən oğlan

Şaman yuxusu

Altayın ucqarında otsuz, çölsüz, ağacsız

Tanrı, su bir də torpaq, atlar qalıb adamsız

Atlar qalıb tək-tənha, at ruhu bir başına

Atların yəhərləri, nalları bir başına

Savaşçılar qarışıb torpağa, daşa dönüb

Ruhları göy üzündə adlar yaddaşa dönüb

Atdığı ox ucları göydən asılı qalır

Yazdıqları yazılar daşda yazılı qalır

Yaddaşının küncünü qurdalasan hər türkün

Kurqanların ruhunu, atların, qurdun, börkün

Bozqurdun dişlərində min ilin qanı qalır

Asiyanın köksündə türklərin anı qalır

Bozqurdla susqun çöldə yaşıyır türk balası

İnsanlığın, tarixin yaddaşın ilk balası

Çadırında ocağın közünü qarışdırır

Qılıncıyla düşmənin gözünü qarışdırır

Qırmızı ət bişirir xanların şişlərində

Qan izi var qan alsın, qan qalsın dişlərində

Gecə şaman yuxusu, ot yuxusu görəndə

Tanrıyla od başında, Qurd yuxusu görəndə

Oyansam da bilirəm, ruhumun dərinində

Türk balası bir qurdla qaçır qan dişlərində

Göy üzü ruhlar evidi

Bu yerdə kim yarıdı ki,

Bəxtindən, şair yarıya

Çiçək dərdim ürəyimdən,

Çiçəksiz qalan arıya

Dərdə dostdu könül tarım,

Ölsəm göyə dərd aparım,

Mən qoymadım arzularım,

Qız kimi evdə qarıya,

Ölüm ruhdan uca idi ?

Ruhsuz bədən axı nədi?

Göy üzü ruhlar evidi,

Gedib sığınıb Tanrıya.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2024)

İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi

İstəyirəm sizə tulum musiqi aləti barədə söhbət açım. Hansı ki, bu alətlə ilk və son tanışlığım, onda ifa edilən canlı müsiqini dinləməyim düz 24 il əvvəl bir el şənliyində olmuşdur. Həm də bir təsadüf nəticəsində. Çox qəribə, ecazkar və heyrətamiz təsir bağışlamışdı mənə.

Marağım məni bəzi araşdırmalar aparmağa sövq etmişdi. Məlum olmuşdu ki, içi boş ağacdan, qamışdan və ya digər əşyalardan düzəldilən belə nəfəsli çalğı alətləri sonralar fərqli əşyalardan düzəldilərək, uzun bir zaman yaşamış və hazırkı görüntüləri ilə zəmanəmizə gəlib çatmışlar.

Bunlardan biri də tulumdur. Tulum bizim etnik nəfəsli çalgı alətimizdir. Arxoloji tapıntılar sübut edir ki, bu çalğı alətinin tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Tulumun yaranma tarixi sinifli cəmiyyətin ilk dövrlərinə aid edilir. Yaranmasında insan amili ilə yanaşı, bölgənin iqlimi, flora və faunası, təsərrüfat fəaliyyəti, inancları, adət-ənənələri və s. çox önəmli rol oynamışdır. Yayıldığı coğrafiyanı öyrənəndə belə məlum olur ki, tulum, əsasən, əhalinin sıx məskunlaşdığı dağlıq ərazilərdə və yaylaq yerlərində geniş yayılmışdır. İlkin olaraqkiçikbaşlı heyvançılığın inkişaf etdiyi və qamışın bol olduğu bölgələrdə çoban çalğı aləti kimi formalaşması göstərilir.  Bunu alətin repertuarına qədim “Sayaçı mahnıları”nın daxil edilməsi də təsdiqləyir.

Səs tembri zurnanın səsinə bənzədiyi üçün bəzən ona "tulum zurnası" da deyilib. Tulum çox vaxt solo aləti kimi, bəzi hallarda isə balabançılar dəstəsində istifadə edilirdi. Havanın dəri içərisində depolanması, eyni anda iki fərqli səsin eşidilməsi onu digər nəfəsli çalğı alətlərindən ayıran başlıca özəlliklərdəndir.

         Bir vaxtlar Qərbi Azərbaycan (eləcədə Cənubi Azərbaycan), Naxçıvan, Qarabağ, Laçın, Qazax, Tovuz və Muğan ərazisində geniş yayılmışdı. Hazırda Azərbaycanda, əsasən, Naxçıvan Muxtar Respublikasında rast gəlmək olar. (Naxçıvanda, Şerur rayonunda tulum zurna müşayiəti ilə ifa olunan yallılar da mövcutdur. (“Tulumu” yallısı kimi). İrfan Çalıkın “ Asos Journal”da çap olunmuş “Türkiye tulum çalğı aleti və yapısal kaynaklı icra zorluqları” məqaləsində oxuyuruq: “Tulum çalgısının yoğun olarak varlığını gösterdiği ülkelerin başında Türkiye ve Azerbaycan olduğunu söylemek mümkündür… Bunun nedeni bu çalgıya hayat veren kültürün yoğun olarak yaşanması, bu çalgıyı kullananların çokluğu ve tulum çalgısı yapım ustalarının fazla oluşudur”. Etnoqrafik araşdırmalar da göstərir ki, vaxtı ilə xalqımızın toyları, xına gecələri, köç, bayram şənlikləri (xüsusən yaylaq və Novruz şənlikləri) və digər mədəni-kütləvi tədbirlərində tulum musiqisindən  geniş istifadə edilirmiş. Bu alətdə müxtəlif havaları, mahnı (“Köçəri”, ‘Narey”, “Güley narey”) və rəqs melodiyalarını (“Loçimənə”, “Tulumu”) ifa ediblər. Ən çox el (köçəri) havaları çalıblar. Məsələn, “Yallı” kütləvi rəqsinin müşayiəti üçün 3 tulum və əl ilə vurulan bir nağaradan ibarət ansambl təşkil olunurmuş. İki və ya bir tulumda melodiyanı çalırdılar, üçüncü və ya o biri iki alətdə dəmsaz saxlayırdılar. Çox vaxt tulumda çalanlar, özləri də rəqsdə iştirak edirdilər. Tulumda digər nəfəsli alətlərdən fərqli olaraq barmaqların ucu ilə deyil, onların orta hissələri ilə çalırdılar. Ağır havaları çalarkən bütün dəliklərdən, yüngül havaları isə sol əlin iki, sağ əlin isə dörd barmağından istifadə edirdilər, ən aşağı dəliklər isə açıq qalırdı.

Onu da qeyd edək ki, tulum təkcə türk xalqları arasında deyil, fərqli adlarla (duda, sabouna, gudastviri, gajde, valınka, mezud və s.) və formalarla Qafqaz, eləcə də bir sıra Avropa xalqları arasında geniş istifadə edilmişdir. Lakin həmişə bu alətlərdə ifa olunan musiqilər meydana çıxdığı bölgənin özəlliklərini daşımışdır. O cümlədən Azərbaycanda da.

         Təmiz türk sözü olan “tulum” sözünə türkdilli xalqların ən qədim mətnlərində tez-tez rast gəlmək mümkündür. Hələ XIV əsr musiqi bilicisi A.Marağalı tulumun forması və hazırlanması barədə yazmışdı. Avropalı səyyah İosafat Barbaro Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında onun şərəfinə verilmiş ziyafəti belə təsvir edir: “Şahın hüzuruna getdiyim birinci gün şərqiçilər və çalğıçılar onun yanında idilər. Bu çalğıçıların yarım metrdən bir az çox uzunluqda alətləri olub onun incə ucunu yuxarıya doğru tutmuşdular. Bu alətdən başqa ud, kamança, çalpa və tulum da var idi”.  XVII əsr səyyahı Ö.Çələbi də öz əsərlərində tulum barədə bir sıra önəmli bilgilər təqdim etmişdir. P.Vostrikovun 1902-ci ildə Tiflisdə çap olunmuş “Azərbaycan tatarlarının musiqisi və mahnıları” məqaləsində də tulum kimi tanınan nəfəs aləti qısa təsvir olunur.

Tulum xüsusi üsulla aşılanıb yumşaldılmış keçi və ya qoyun dərisindən hazırlanırdı. Gəlin, dərinin hazırlanması texnologiyası ilə tanış olmaq üçün türk tulumcusu Murat Atacanın dediklərini oxuyaq: “Bundan yirmi, yirmi beş sene önce her evde üç, beş tane ev besisi hayvan beslenmekteydi, hayvanlar bu evlerdeki tuz, ekmek kırıntısı ve sebzelerden tüketiyordu bu yüzden en iyi deri ev besisi hayvanlardan elde edilmektedir. Dağda otlayan hayvan sürekli ot tüketmekte ve tuzdan yoksun kalmakta fakat ev besisi hayvan ahırda hem fazla yorulmuyor hem de daha iyi kilo aldığı için derisi daha kaliteli oluyor. Derisi kalın, boyu da uygun olduğu için genelde 2 yaşına girmiş keçi derisi kullanılmaktadır. Hayvan kesildikten sonra kanının kıl üzerinde bırakılmaması gerekir. Kan bittikten sonra Keçinin ayakları bilekten aşağıya doğru soyulur et kısmına gelmeden önce sağ ya da sol ayağından bir delik açılır ve pompa yardımıyla bu delik içerisinden hayvanın vücuduna hava basılır. Bu işlem sırasında hayvanın eti ile derisi arasında hava girmiş olur, daha sonra yumruk yardımıyla deri hayvandan çıkartılır ve kullanılmaya hazır hale getirilir. Hayvan üzerinden çıkartılan derinin, kandan, tuzdan, terden ve kokudan arındırılması için bol suda yıkanması gerekmektedir. Bu işlemden sonra deriye mısır unu yedirilir ve bir kovanın içinde hiç hava almayacak şekilde bekletilir. Süreç içerisinde kovada bekleyen deride ekşime meydana gelir ve tüyler deriden kolay bir şekilde arındırılır. İşlem sırasında mısır ununun kullanılmasının sebebi mısır ununun içindeki yağ özüdür. Mısır unundaki bu yağ özü deride bulunan kötü kokuyu üstüne çektiği gibi derinin kendisine de yağ bırakmaktadır. Yapılan bu işlem sonrasında deri tekrar yıkanır, daha dayanıklı ve daha sarımsı bir görünümü olması için tuz, mısır unu ve ceviz büyüklüğünde şap ile bir hafta boyunca bu karışım içerisinde tekrar bekletilir. Bir hafta sonra deri tekrar yıkanır ve asılarak kurumaya bırakılır”. Tulum xüsusi üsulla aşılanıb yumşaldılmış keçi və ya qoyun dərisindən hazırlanırdı. (türk dilindən türk dilinə “tərcüməni” absurd hesab etdim).

         “Bütöv soyulmuş dərinin iki ayağı möhkəm bağlanılır. Qalan ikisindən birinə tuluma hava doldurmaq üçün sümükdən və ya qamışdan hazırlanmış, ağzında tıxacı olan boru,  digərinə isə aləti ifa etmək üçün iki qoşa boru (gövdə) bərkidilir.

Uzunluğu 260-280 mm olan həmin gövdələrin üzərində 7 oyuq açılır. İfaçı sol qoltuğunda tutduğu içərisi hava ilə doldurulmuş tuluğu azacıq təzyiqlə sıxmaqla havanı borulara daxil olmağa məcbur edərkən hər iki əlin barmaqları ilə oyuqları açıb-bağlamaqla istənilən səs ucalığını əldə edə bilir. Birinci boruda melodiya çalınır, ikincisində isə həmin melodiyanın tonikası saxlanılır. Aşağı ucuna isə çox vaxt camış buynuzundan boruağzı (buynuz, şapbır) keçirirlər. Bəzək üçün boruağzının kənarlarında deşiklər açıb, ora ipə taxılan müxtəlif rəngli muncuqlar asırlar.

Alətin çox çalınması və eləcə də səslərin diapazonu tuluğun sıxılması ilə tənzimlənir. Tulum təxminən öz ölçüsü boyda olan kisənin içinə salınır. Başqa nəfəsli alətlərə nisbətən tulum çətin ifa olunur. Burada tuluq və ona keçirilən musiqi alətləri arasında yaranan əlaqə ifaçıdan böyük məharət tələb edir. Buna baxmayaraq tulumun üstün cəhəti də vardır. Tulumu hava ilə doldurduqdan sonra onu bir müddət çalmaq mümkündür. Məhz bu üstünlüklərə görə də belə bir alətin yaranması zərurəti meydana çıxmışdır”. 

Qədim musiqi alətlərimiz, o cümlədən tulum ölkəmizin ərazisində yaşanmış tərəqqini izah edir, mənəvi, həm də musiqi dünyamız haqqında məlumat verir. Onu da qeyd edim ki, mənfur qonşularımız (ermənilər) digər mahnı və musiqi alətlərimiz kimi tuluma da nəfis salmışlar. Hətta bir neçə dəfə bunu özlərinin milli musiqi aləti də adlandırmışlar. Ona görə də belə musiqi alətlərimizin yaşadılmasının, heç olmasa, gənc nəsillərə onlar haqqında informasiyaların verilməsinin olduqca faydalı olduğunu zənn edirik. Nə xoş ki, bu gün Naxçıvan Muxtar Respublikada fəaliyyət göstərən uşaq musiqi məktəblərinin bir neçəsində tulum musiqi aləti gənc ifaçılara öyrədilir. Tulumu və onun musiqisini toylarımızda, el şənliklərimizdə görmək və eşitmək arzusu ilə.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(03.10.2024)