Fazil Cəfərov, psixoloq, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

1. Giriş: Məhsəti Poeziyasının Zənginliyi və Təhlilin Məqsədi

Məhsəti Gəncəvi Azərbaycan poeziyasının zirvəsində dayanan, sözün dərin qatlarına fəlsəfi məna yükləməyi bacaran nadir sənətkarlardandır. Onun yaradıcılığında xüsusi yer tutan rübailər lakonik formada böyük həyat həqiqətlərini, insan taleyinin mürəkkəbliyini və varlığın sirlərini əks etdirən misilsiz sənət nümunələridir. Bu təhlilin əsas məqsədi, Məhsətinin dörd misradan ibarət kiçik bir rübaisində gizlənmiş dərin fəlsəfi və psixoloji qatları açmaq, adi bir hadisənin pərdəsi arxasında insan varlığının universal dramını necə təsvir etdiyini göstərməkdir.

Təhlilə cəlb edəcəyimiz məşhur rübainin mətni aşağıdakı kimidir:

Dün kaşi kuzəmi daşlara çaldım

Sərxoşdum, bilmədim, əlimdən saldım.

Kuzə dilə gəlib dedi ki, mən də

Sənin kimi idim bu günə qaldım.

Bu analitik təhlil rübaidəki zəngin simvolizmi, tale və zamanın dövranı konsepsiyasını və insan psixologiyasının incəliklərini araşdıraraq, əsərin zaman və məkandan asılı olmayan dəyərini ortaya qoymağa çalışacaqdır.

2. Rübainin Zahiri Süjeti və Daxili Dramatizmi

Əsərin fəlsəfi dərinliyinə varmadan öncə, onun zahiri hadisə ardıcıllığını və bu hadisədəki daxili gərginliyi anlamaq vacibdir. Rübai ilk baxışda çox sadə, demək olar ki, məişət səviyyəsində bir hadisəni təsvir edir: lirik qəhrəman dünən sərxoş vəziyyətdə olarkən kuzəsini (səhəngini) əlindən salaraq daşlara çırpıb sındırır. Bu, hər kəsin həyatında baş verə biləcək adi bir ehtiyatsızlıq kimi görünür. Lakin rübainin son iki misrası bu sadə məişət səhnəsini tamamilə fərqli bir müstəviyə daşıyaraq onu dərin bir dramla zənginləşdirir.

Şairin peşmançılığı ilk misradakı “kaşi” nidası ilə ifadə olunur. Bu söz hadisənin baş verməsindən duyulan dərin təəssüfü və geri dönməzliyi vurğulayır. Peşmançılığın ardınca isə səbəb gəlir: “Sərxosdum, bilmədim”. Bu ifadə həm bir bəhanə, həm də bir etirafdır. O, hadisənin təsadüfi, qeyri-iradi, lakin eyni zamanda qaçılmaz olduğunu göstərir və lirik qəhrəmanın psixoloji vəziyyətini – öz hərəkətlərinə nəzarət edə bilməməsini – ortaya qoyur.

Hadisənin kulminasiya nöqtəsi isə üçüncü misrada, sındırılmış kuzənin qəfildən “dilə gəlməsi” anıdır. Bu fövqəltəbii və möcüzəvi an süjeti adi məişət səviyyəsindən birbaşa fəlsəfi-metafizik səviyyəyə qaldırır. Artıq qarşımızda sadəcə sındırılmış bir əşya deyil, keçmişi, yaddaşı və taleyi olan bir varlıq dayanır. Məişət səviyyəsindən metafizik səviyyəyə bu qəfil keçid bizi bir sual üzərində düşünməyə vadar edir: bu sadə görünüşlü obyektlər – kuzə, daş və sərxoşluq halı – əslində nəyi təmsil edir? Cavab onların zəngin simvolik yükünü deşifrə etməkdə gizlidir.

3. Simvolizmin Dərin Təhlili: Kuzə, Daş və Sərxoşluq

Bu bölmə təhlilin ürəyini təşkil edir, çünki rübainin əsl poetik gücü onun zahiri mətnində deyil, obrazların daşıdığı çoxqatlı simvolik mənalarda gizlidir. Burada şairin istifadə etdiyi üç əsas simvol – kuzə, sərxoşluq və daş – deşifrə edilərək əsərin fəlsəfi konsepsiyası aydınlaşdırılır.

3.1. Kuzə Simvolu: İnsan Taleyinin Maddi Təcəssümü

Klassik Şərq poeziyasında kuzə (və ya səhəng, bardaq) insan bədəninin və ümumilikdə insan taleyinin ənənəvi alleqoriyasıdır. Onun torpaqdan, yəni gildən yoğrularaq yaradılması ilə insanın palçıqdan, torpaqdan xəlq edilməsi haqqındakı dini-fəlsəfi təsəvvürlər arasında dərin bir paralellik mövcuddur. Məhsəti bu ənənəvi obrazı daha da dərinləşdirir. Kuzənin son misradakı “Sənin kimi idim” etirafı, onun sadəcə cansız bir obyekt olmadığını, keçmişdə insan olmuş bir varlığın maddi transformasiyası olduğunu göstərir. Bu, zamanın dövri hərəkəti, materiyanın bir formadan digərinə keçməsi, həyat və ölümün əbədi dövranı haqqındakı panteist və ya tənasüx (reinkarnasiya) motivlərini oyadan güclü bir fəlsəfi işarədir. Kuzə, dünən insan olan, bu gün isə cansız bir əşyaya çevrilən, sabah isə yenidən torpağa qarışacaq bir varlığın simvoludur. Bu maddi təcəssümün taleyi isə onun yaradılışındakı kövrəklikdə və qarşılaşacağı sərt reallıqda gizlidir.

3.2. Sərxoşluq Simvolu: Qəflət və ya İlahi Eşq Vəcdi

Rübaidəki “Sərxosdum” ifadəsi zahirən sadə bir səbəb-nəticə əlaqəsi yaratsa da, onun fəlsəfi-poetik dərinliyi bir-birindən kəskin fərqlənən iki fundamental yozuma yol açır:

1.     Qəflət Sərxoşluğu: Birinci mənada sərxoşluq, insanın öz taleyindən, əməllərinin nəticələrindən və varlığının mənasından xəbərsiz olduğu “qəflət” yuxusunu simvolizə edir. İnsan bu dünyada sərxoş kimi yaşayır, həyatının kövrəkliyini (“kuzə”) unudur və bir gün tale zərbəsi (“daş”) ilə ayılır. Bu, insanın öz mövcudiyyətinə qarşı məsuliyyətsizliyinin və biganəliyinin poetik ifadəsidir.

2.     İlahi Eşq Sərxoşluğu: Sufi poeziyası kontekstində isə bu obraz tamamilə fərqli bir məna qazanır. Burada sərxoşluq maddi dünyadan uzaqlaşaraq ilahi eşqin vəcdinə qapılmaq, həqiqəti dərk etmə anıdır. Bu yozumda lirik qəhrəman ilahi eşqdən sərxoş olaraq maddi varlığa – bədənə (“kuzə”) – olan bağlılığını qırır və onu həqiqətin “daşına” çırparaq əbədi olana qovuşur.

Beləliklə, sərxoşluq insanın (kuzə) tale (daş) ilə toqquşmasını şərtləndirən həm bəhanə, həm də katalizator rolunu oynayır. Hər iki yozum rübainin fəlsəfi dərinliyini zənginləşdirir.

3.3. Daş Simvolu: Tale və Həyatın Sərt Gerçəkliyi

Əgər kuzə kövrək, zərif və fani insan ömrünü təmsil edirsə, daş onun tam əksidir. Daş – sərt, amansız, dəyişməz və soyuq bir qüvvədir. O, tale və qədərin, həyatın qaçılmaz sərt reallıqlarının və ölümün simvoludur. Kuzənin daşa çırpılması, fani insanın dəyişməz tale qanunları ilə toqquşmasının, həyatın zərifliyinin reallığın sərtliyi qarşısında məğlubiyyətinin poetik təsviridir. Daş, sual verməyən, mərhəmət göstərməyən, sadəcə mövcud olan və son nöqtəni qoyan ali bir qüvvə kimi təqdim olunur.

Bu üç simvolun – fani insan (kuzə), onun qəfləti (sərxoşluq) və amansız tale (daş) – bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi rübainin fəlsəfi gücünü formalaşdıraraq onu insan varlığı haqqında dərin bir düşüncəyə çevirir.

4. Fəlsəfi Çatdırılma: Tale, Zaman və Keçmişin Səsi

Simvolların təhlili, onların bir araya gələrək yaratdığı bütöv fəlsəfi konsepsiyaları – xüsusilə insanın tale, zaman və keçmişlə münasibətini – araşdırmaq üçün zəmin yaradır. Məhsəti bu rübaidə insan varlığının ən fundamental suallarını poetik dillə gündəmə gətirir.

Rübaidəki “kuzənin danışması” aktı sadəcə bir bədii təsvir vasitəsi deyil, dərin fəlsəfi məna daşıyır. Bu, cansız materiyanın daxilində keçmişin, yaddaşın və tarixin saxlanması ideyasının təcəssümüdür. Şair demək istəyir ki, kainatdakı hər bir zərrənin bir hekayəsi, bir keçmişi var. Dünən insan olan bir varlıq bu gün kuzəyə, sabah isə toza çevrilə bilər, lakin onun səsi və yaddaşı materiyanın dərinliklərində yaşamağa davam edir.

Əsərdəki zaman anlayışı xüsusilə diqqətəlayiqdir. Hadisə “Dünən” baş versə də, kuzənin sözləri bu hadisəni zaman çərçivəsindən çıxararaq universal bir həqiqətə çevirir. Kuzənin “mən də sənin kimi idim” deməsi ilə keçmiş (kuzənin insan olduğu dövr), indi (lirik qəhrəmanın yaşadığı an) və gələcək (lirik qəhrəmanın da bir gün “kuzəyə” çevriləcəyi ehtimalı) arasındakı sərhədlər simvolik olaraq aradan qalxır. Zaman artıq xətti deyil, dövri bir proses kimi təqdim olunur: insan-kuzə-torpaq-insan.

Bu dövran fonunda insanın öz taleyinə təsir edib-bilməməsi (determinizm) məsələsi də ortaya çıxır. “Sərxosdum, bilmədim” ifadəsi bu iki qütbü özündə birləşdirən mürəkkəb bir psixoloji vəziyyəti əks etdirir. Bu, sadəcə məsuliyyətdən yayınma cəhdi və ya acizlik etirafı deyil, hər ikisinin eyni anda təzahürüdür. Bu, insanın tale qarşısındakı dəhşətli gücsüzlüyünü etiraf etməkdən qorunmaq üçün qurduğu bir müdafiə mexanizmidir – qaçılmaz olan hadisə üçün günahkar olmayan bir hekayə yaratmaq cəhdidir.

Bu fəlsəfi təhlil, insanı öz varlığının mahiyyəti, həyatının məqsədi və tale qarşısındakı mövqeyi haqqında dərin düşüncələrə sövq edir.

5. Yekun: Məhsəti Rübaisinin Universal və Zamanüstü Dəyəri

Məhsəti Gəncəvinin “Danışan Kuzə” rübaisinin təhlili göstərir ki, dörd misralıq lakonik bir şeir özündə nə qədər dərin məna qatları ehtiva edə bilər. Əsərdəki sadə zahiri süjet, zəngin simvolik dünya, dərin fəlsəfi məzmun və incə psixoloji dramatizm bir-birini mükəmməl şəkildə tamamlayır. Şair bir neçə sözlə insan həyatının faciəsini – onun kövrəkliyini, faniliyini, tale qarşısındakı acizliyini və zamanın amansız dövranını təsvir etməyi bacarmışdır.

Bu kiçik əsər, insan varlığı, həyatın mənası, tale və zaman kimi universal mövzulara toxunaraq əsrlər boyu öz aktuallığını qoruyur. Hər dövrün oxucusu bu rübaidə öz həyat təcrübəsinin, qorxularının və suallarının əks-sədasını tapa bilir. Məhz buna görə Məhsəti Gəncəvinin bu ölməz rübaisi təkcə Azərbaycan poeziyasının deyil, həm də bəşəriyyətin ortaq mədəni irsinə daxil olan dünya ədəbiyyatının fəlsəfi incilərindən biri sayılmağa tam layiqdir.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.12.2025)