Ülviyyə Əbülfəzqızı, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə "Cümə günü Əbülfəzqızının 10 sualı ilə" rubrikasının qonağı Dünya Uyğur Yazarlar Birliyinin başqanı Abduşükür Qumtur bəydir. 

Qeyd edək ki, uyğur ədəbiyyatının təbliği sahəsində ölkəmizdə  bir çox önəmli işlər görülmüş, müxtəlif ədəbi layihələr gerçəkləşdirilmişdir. Uyğur şair və yazıçılarının əsərlərinin dilimizə tərcüməsi, nəşri, uyğur ədəbiyyatının tədqiqi, ümumilikdə uyğur türk kimliyi ilə bağlı məsələlərə həssas  münasibət bildirilməsi  bunun bariz örnəyidir. Son illərdə ölkəmizdə uyğur ədəbiyyatına dair görülən ciddi  işlərdən biri də böyük uyğur yazıçısı Əhmədcan Əşirinin "İdikut" romanının tərcüməsi və nəşridir. Uyğur tarixinin önəmli  səhifələrini aydınladan bu şedevr əsər Milli Məclisin Mədəniyyət Komitəsinin eksperti Əkbər Qoşalının layihə rəhbərliyi və baş redaktorluğu, şair-publisist Taleh Mansurun tərcüməsi, filologiya elmləri doktoru, dosent Təranə Turan Rəhimlinin ön sözü və redaktorluğu ilə 2020-ci ildə Azərbaycan oxucusuna çatdırıldı. Bütövlükdə türk dünyasında böyük əks-səda doğuran "İdikut" uyğur xalqına sevgi və rəğbəti də xeyli artırdı. "İdikut" romanından milli kimliyini, adət-ənənələrini, qəhrəman keçmişini daha yaxşı tanıdığımız bu böyük xalqın yazıçısı, Dünya Uyğur Yazarlar Birliyi başqanı Abduşükür bəyi sevgi və sayqıyla salamlayırıq.

-Dəyərli Abduşükür bəy, xoş gördük Sizi.  Azərbaycanda qonaq ikən rubrikamızda iştirak etdiyiniz üçün Sizə minnətdarıq. Görüş zamanı nitqinizdən günəş kimi parlaq zəkanızı, yüksək ziyalı şəxsiyyətinizi görüb tanıdıq. Müxtəlif dillərdə yazılmış kitabların orijinaldan adını oxumanız və mahiyyətinə yaxından bələd olmağınız diqqətimi çəkən məqamlardan oldu.

Sizə ünvanlayacağım suallar da nitqinizi- cavabınızı eşitmək üçün çox tələsir.

Beləliklə, keçək suallarımıza.

1) Yeni uyğur nəsrində öz üslubu ilə fərqlənən, eləcə də dramın inkişafında böyük əməyi olan Zunun Qədirin əsərlərinin  başlıca mövusu nədir?

-Zunun Qədir müasir uyğur ədəbiyyatının əsas nümayəndələrindən biridir.

Zunun Qədir qırx ildən artıq davam edən yaradıcılıq həyatında bir çox dram, hekayə, esse və başqa janrlarda yazsa da, onun əsas əsəri dram və hekayələr üzərində cəmləşmişdir. Zunun Qədirin hekayə və dramlarında güclü həyat duyumu var və uyğur əkinçilərinin faciəvi həyatı, onların özünəməxsus həyat tərzi, işə, sevgiyə, dinə və evliliyə baxışları, sadə və saf ruh dünyası real şəkildə təsvir olunub. Zunun Qədir öz əsərlərində uyğur milli kimliyini, milli ruhunu, milli fərdiliyini tam işıqlandırıb və əsərlərindəki detallar  uyğur həyatının reallığında baş verən hadisələrdir. "Günçem", "Gülnisə", "Düyün" kimi dramlar, "Kayb olunca", "Çinkiş", "Şübhə" kimi hekayələr Zunun Kadirin təmsili əsərlərdir və uyğur ədəbiyyatının ən önəmli əsərlərindəndir.

2) Çağdaş uyğur Ədəbiyyatının hazırki vəziyyəti Sizi qane edirmi?

-Əslində, uyğur ədəbiyyatı 1980-ci illərdən etibarən yeni bir dövrə qədəm qoyub. Bu yeni dövrdə uyğur ədəbiyyatı istər şeir, istər hekayə, istərsə də roman janrı baxımından yeni inkişaf dövründədir. Xüsusən də uyğur roman və hekayələrindəki yeni cərəyan, həqiqətən də sevindirici idi. “İz”, “Oyanan torpaqlar”, “Vətən”, “Bahadrınamə”, “Cəllad Henim”, “Könül dağı”, “Ana Qurd” kimi bəzi romanları uyğurların mənəvi dünyası üçün universal ilham mənbəyinə çevrilmişdir. Əfsus ki, 2017-ci ildə Çin hökuməti tərəfindən uyğur ədəbiyyatı və uyğur dili tamamilə qadağan edildikdən sonra hər şey dəyişdi. Kitablar, kitabxanalar ələ keçirildi, yandırıldı və məhv edildi. Uyğur yazıçı və şairlərini çin dilində əsərlər yazmağa məcbur etdilər və cəza evlərinə atdılar.

3)Zordun Sabirin çağdaş uyğur Ədəbiyyatının inkişafında hansı xidmətləri olmuşdur?

-Zordun Sabir uyğur ədəbiyyatının ən yenilikçi yazarlarından biridir və 1980-ci illərdən bəri uyğur ədəbiyyatındadır.

O, romanları və hekayələri ilə tanınır. Zordun Sabirin əsərlərinin dili sadə və yerli dilə yaxındır və onun əsərləri bütün uyğurlar tərəfindən sevilir. Uyğur xalqı arasında yazıçı Sordun Sabiri tanımayan, əsərlərini oxumayan, demək olar ki, yoxdur. Zordun Sabirin “Kərzdar”, “Eh uşaqlıq yol”, “Gülsaranı heç vaxt unutmayacağam” kimi əsərləri uyğurların qəlbində dərin yer tutan əsərlərdir. Xüsusən də yazıçının “Vətən” romanı müəllifin nüfuzunu daha da artırdı. Romanda 1945-ci ildə uyğur xalqının tarixi gerçəkliyi dəqiq işıqlandırılmışdır və roman uyğur tarixi romanlarının ən möhtəşəmlərindən biri hesab edilmişdir.

4)" Abdürrəhman Xan Qoca"  dastanından hansı məlumatları ala bilərik?

-“Əbdürrəhman xan Qoca” dastanı 1860-cı illərdə Xotanda Mançu hökmranlığına qarşı üsyandan bəhs edir. Əbdürrəhman xan Qoca Xotan üsyanının rəhbərlərindən biri olub və təxminən 1833-cü ildə Xotan mahalının Atçoi kəndində anadan olub. 1860-cı ildə Abdürrəhman xan Qocanın başçılığı ilə silahlı üsyan nəticəsində Xotanda Mancur hökuməti devrildi və yeni rejim quruldu. Bu rejim Xotan əhalisinin coşqulu dəstəyini aldı. 1863-cü ildə Mançu hökumətinin Kaşqar və Yekan əsgərləri birləşərək Xotan üzərinə hücuma keçdilər. Əbdürrəhman xan Qoca əsgərlərə başçılıq edərək yolda onlarla vuruşdu. Döyüşdə mancur əsgərləri məğlub olsalar da, Əbdürrəhman xan Qoca nökəri İsmayıl tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldü. Meyit Xotana gətirilərək dualardan sonra dəfn edilib. Əbdürrəhman Xan Qocanın anası Ahun Ağça dəfn mərasimində oğlunun xatirəsinə poetik qoşmalar oxuyub. Bu qoşmalar xalq arasında yayılaraq get-gedə artaraq Əbdürrəhman xan Qocanın həyatından bəhs edən dolğun bir hekayəyə çevrilir. Bu əhvalat yüz illərdir xalq nağıllarında danışılır.

5) Kutluk Şevki haqqında bizə məlumat verərsinizmi?

-Müasir uyğur ədəbiyyatının öncüllərindən olan Kutluk Hacı Şevki 1876-cı ildə Kaşqarda anadan olub. O, gənclik illərində təhsil almaq üçün Misirə və Türkiyəyə gedib. Doğma şəhərinə qayıtdıqdan sonra maarif və nəşriyyatla məşğul olub, xalqı maarifləndirmək üçün qəzet və jurnallar nəşr etdirib. Onun bu hərəkəti o zaman çinli hərbçilərin xoşuna gəlmədiyi üçün onu həbs edib zindana saldılar. Tezliklə həbsxananı yandırdılar. Həbsxanada baş verən yanğında yananlar arasında uyğur xalqının ən ehtiraslı şairlərindən Kutluk Hacı Şevki və Memtili Tevfik bəy də var idi.

Mahmud Kaşqarinin "Türk Dilləri Divanı" və Yusuf Xas Hacıbin "Qutadqu bilik" əsəri haqqında uyğurlara ilk məlumat verən Kutluk Hacı Şevki olmuşdur və "Türk Dilləri Divanı"-nı uyğurcaya çevirməyə çalışmışdır.

Kutluk Hacı Şevkinin çoxlu poetik əsərləri var ki, onlardan ən məşhuru “Kaşqar” adlı qəzəlidir.

6) Uyğur sözünün bir çox mənası var.

Bəs Sizin üçün " Uyğur" kəlməsinin anlamı nə?

-Türk qaynaqlarına nəzər saldıqda Uyğur adı ilk dəfə Bilge Xaqan Yazısında, daha sonra isə "Türk Dilləri Divanı"-da qeyd edilmişdir. Çin mənbələrində uyğur adları "Kaoch'e, Yüanho, Wuhu, Wuho, Veiho, Huiho, Huihu" kimi xatırlanır. VIII əsr Orxon kitabələrində “uyğur” sözü tayfa adı kimi keçir. 13-cü əsrin ikinci dövründən 17-ci əsrə qədər uyğur adı ənənəvi olaraq "Wei-wu-er" kimi yazılır.

XVII əsrdən 20-ci əsrə qədər “Hui-bu”, “Hui-min” kimi ifadə edildiyi görünür. Kaşqarlı Mahmud “Uyğur” sözünün mənasını “öz yeməyini yeyən” kimi müəyyən edir. Ebuqazi Bahadır Xanın fikrincə isə bu söz “yapışmaq”, “təbii olmaq”, “birləşmək” mənasını ifadə edir. Yapon alimlərinin fikrincə, “Uyğur” adının mənası “yüksək” deməkdir. Uyğur alimləri “Uyğur” sözünün “birləşmək, bir araya gəlmək” mənasında olduğunu bildirirlər.

7) Abdulkadir Damolla qadınların təhsil alması barəsində gözəl fikirlər söyləmişdir. Onun fikirlərinə görə savadlı ana ilə savadsız ananın cəmiyyətə təsiri fərqlidir. Abduşükür bəy, qadının təhsil almasını istəməyənlərin niyyəti nədir?

-Bütün türk xalqlarının tarixinə nəzər saldıqda görərik ki, bütün türk xalqlarında qadının statusu həm ailədə, həm də cəmiyyətdə çox yüksəkdir. Türk xalqının mədəniyyət tarixində ilahiləşdirilmiş qadın siması olan “Umay Ana” türk xalqının qadına ən yüksək ehtiramını ifadə edən ən qədim əfsanələrindən biridir. Mahmud Kaşğarinin “Türk dilləri divanı” da “Umay” sözünün “ana” mənasında olduğunu izah edir. Türk xalqının ana adı "Umay Ana" ilə başlayan qadına hörmət ənənəsi türk xalqının mədəniyyət tarixinin bütün prosesinə nüfuz etmişdir. “Uğuznamə” dastanında belə bir cümlə var: “...bir gün sonra Ay Xaqanın gözü. Qədim dövrlərdə uyğurlar ayı, günəşi, səmanı vəsf edir, onlara tanrı kimi sitayiş edirdilər. Bu cümlədəki “Ay” sözü tanrı, “Xağan” sözü isə əl-Başi, sultan və s. deməkdir. Uyğurlar o dövrün mədəni ənənəsində ay ilahəsini təmsil edirdilər, uyğurlar  ictimai həyatda yüksək nüfuza malik idilər. Həyatda bir çox şeylər, hətta hərbi kampaniyalarda hücumlar və geri çəkilmələr də ayın çıxmasına, batmasına və ya tutulmasına uyğun olaraq həyata keçirilirdi. Günəşi və ayı tanrı kimi vəsf edən Hunların dövründə qadınların ailədə və cəmiyyətdə yüksək mövqe, hörmət və imtiyazları olub, ictimai məsələlərdə təsirləri artıb. 

Urhun Uyğur sülaləsi dövründə uyğur qadınları böyük hörmət və azadlıq əldə etməklə yanaşı, həm də onlar da cəmiyyətdə öz rollarını qazandılar. Onlar nəinki ailə daxilində öz səlahiyyətlərini həyata keçirir, həm də dövlət işlərinin idarə olunmasında, hərbi işlərin idarə olunmasında fəal iştirak edirdilər. Buna görə də ölkə əmirləri fərmanlar verməkdə davam edir və qadınların imzaları paylanırdı. Urhun Uyğurunda 5 şəhər var idi və onlardan ikisi “Xatunbalıq” adlanırdı. Uyğur Urhun Dövlətinin milli bayrağında eyni kişi və qadın başlar var; Bu, Urhun Uyğur Dövlətində qadın və kişilərin bərabər gücə malik olmasının simvolik əlamətidir.

Mahmut Kaşğari  “Türk Dillərinin Divanı” adlı əsərində Qara Xan dövründə qadınlar üçün işlədilən bəzi sözləri təfərrüatı ilə yazmış və padşah qadınlarını “Xatun” adlandırmış və onlara “Ağça”, “İnal”, “Türkan Xatun” adını vermişdir. ", "Qızıl Üzük". Qara Xan dövründə uyğur qadınları həm sarayda, yüksək vəzifə və rütbələr tutaraq yüksək imtiyaz və şərəflərə sahib idilər Cəmiyyət daxilində məlumdur ki, Qara xanların ticarət işlərini, maliyyə və xəzinəsini qadın vəzirlər idarə edirdilər.

1002-ci ildə Qara xanların xaqanı Yusif Qədir xan Xotan üzərinə yürüş etdikdən sonra Xotan əhlinin bildiyi və hörmət etdiyi bir qadını Xotan hakimi olaraq qoyub. Bu, Qara Xanlar dövründə uyğur qadınlarının idarəçilikdəki rolunu göstərən mühüm tarixi sənəddir.

Lakin 18-ci əsrdən başlayaraq uyğurlar mədəniyyət baxımından tənəzzülə uğramağa başladı, iqtisadiyyatı çökdü və dövlət suverenliyini itirdi. Bir qrup hiyləgər, ikiüzlü, saxta dərviş və sufi qadınların ailədə və cəmiyyətdə hüquqlarını məhdudlaşdıraraq əsarət altına almağa çalışırdılar. Lakin 20-ci əsrin əvvəllərində Əbdülqədir Damollam kimi bir sıra mütərəqqi ziyalılar gündəmə gələrək qadınları mədəniyyətdən, maarifdən, cəmiyyətdən uzaqlaşdıran bu qaranlıq dövrə son qoymağa çalışmışlar.

8) Avropa mədəniyyətinin uyğur Ədəbiyyatına hansı təsiri var?

-Uyğur ədəbiyyatı 1980-ci illərdən etibarən yeni dövrə qədəm qoyub və böyük irəliləyiş əldə edib. Coğrafiyamız Avropadan uzaq olsa da, ədəbiyyatda tez bir zamanda Avropaya yaxınlaşdıq. 1900-cü illərdən 1980-ci illərə qədər uyğur ədəbiyyatı tatar, özbək və digər türk xalqlarının güclü təsiri altında olmuşdur. Çinin müstəmləkə etdiyi bir xalq olsaq da, dil, ədəbiyyat, mədəniyyət baxımından bütün Türküstan coğrafiyasında türk xalqına yaxın olduğumuz üçün Çin ədəbiyyatından təsirlənmədik. 1980-ci illərdə ədəbiyyatda birbaşa Qərb ədəbiyyatına müraciət etmək imkanları var idi. Ona görə də demək olar ki, 80-ci illərdən sonra Qərb ədəbiyyatı uyğur ədəbiyyatına güclü təsir göstərdi, mən İsveçə gələndən sonra bilavasitə Qərb poeziyasının uyğur poeziyasına təsirini hiss etdim.

9)Sizin üçün Ədəbiyyat nədir?

-Şeir yazmağa 9-17 yaşlarım arasında başlamışam və o vaxtdan ömrümün 35 ilini ədəbiyyatla, yəni şeirlə keçirmişəm. Şeir bir növ məcburiyyət və vəzifədir ki, ondan əl çəkə bilmirəm. Eyni zamanda, şeir mənim varlığımdır, ortağımdır, dostumdur. İstəyirəm ki, insanlar bilsinlər ki, məni məndən yox, şeirlərimdən tanıyırlar. Ağrılarım şeirlərimdə əks olunub. Gecə doğulduğum üçün gecəni yaşadım. Şeirlərimi oxuyanlar mənim incə dərdimdən təsirlənir. Mənim dərdim əslində mənsub olduğum cəmiyyətin dərdidir. Şeir maarif axtaran hər bir insan üçün ümiddir. Buna görə də şeir yazıram.

10) Bizlərə bu an üçün hansı şeirlərinizi oxuyardınız?

-İki şeir oxuyaram. 

YARIM AY

Mən sənə ancaq paralanmış ayı verə bilərəm,

O, payız yarpaqları kimi kədərli görünür. 

Günəşin batmağı unutduğu bu gecələrdə könlümdə həsrət olub açılır.

Dolun ayın burada Vətəni yoxdur, o mənsiz darıxanda və mən də onsuz darıxanda İstanbul küçələrində tənhalıqdan aya çevrilən pişik kimi, 

ürəyimin miskin gün batımında qovrulur. 

Tam ay burada çıxmır, sadəcə şehə çevrilir və gün batımının isti  sinəsində qızılgül budaqlarına qonur. 

Gəl könlümü tut,

sənə para ayı verirəm.

Yarısı isə gəldiyi yerdə qalmışdır.

GECƏ

Gecənin saçım kimi qısa,

qəlbim kimi nurlu olmasını istərəm,

Aramızdakı məsafəni ömrümə bağlaram.

Əslində göz yaşım gözümdən damlayan damcı idi,

Paslanıram indi mən o damcının içində.

Amma gecə xəyalım kimi uzun,

röyalarım kimi qorxunc,

darlxmağım kimi sərhədsizdi.

Günəş mən gəldiyim uzun yolun qarşısında

gecənin bağrında sərxoşdu.

Saçıma ağ sancıldı,

Lakin dan yeri ağarmadı

Saçımın yarası qalmadı,

amma gecə əvvəlki kimi tünd qaranlıqdı.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(14.06.2024)