Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatında Qazaxıstan Yazıçılar Birliyinin və Türk Dünyası Yazarlar Birliyinin sədri, Qazaxstanın Dövlət mükafatı laureatı, YUNESKO-nun Mədəniyyət və İncəsənət Akademiyasının həqiqi üzvü, görkəmli qazax şairi Uluğbek Esdauletin “Dağların və çöllərin nəğmələri” adlı şeirlər kitabı işıq üzü görüb.
Dünya çaplı türk şairi və ictimai xadimi Oljas Süleymenovun “Şair Uluğbek” adlı Ön Sözü ilə açılan kitabı Azərbaycan türkcəsinə orjinaldan tanınmış şair-tərcüməçilər Elxan Zal və İbrahim İlyaslı çeviriblər.
Nəfis tərtibatla çap olunmuş kitabda şairin şeirləri Azərbaycan və Qazax dillərində qoşa yer alıb. Bu cür nəşr Azərbaycanda ilklərdəndir. Hər iki dili bilən oxucular, eyni zamanda tərcüməni də dəyərləndirə biləcəklər. Kitab Mahmud Kaşqari adına Beynəlxalq Fond tərəfindən nəşrə hazırlanıb və çap edilib.
III Türk Dünyası Ədəbiyyat və Kitab Festivalında iştirak etmək üçün Bakıya gələn şair Uluğbek Esdaulet eyni zamanda adı çəkilən kitabın təqdimatında iştirak edir. Nəşrin işıq üzü görməsi münasibəti ilə müəllifi və tərcüməçiləri təbrik edir və bütün Türk Cümhuriyyətlırində anoloji nəşrlərin davamlı olmasını arzu edirik.
Xatırladaq ki, Elxan Zal və İbrahim İlyaslı bu kitabdan əvvəl klassik qazax şairi və mütəfəkkiri Abay Kunanbayevin əsərlərindən ibarət “Şeirlər, poemalar, qara sözlər” kitabını da orjinaldan azərbaycancaya tərcümə etmişlər.
2.
Dağların və çöllərin nəğmələri
ŞAİR ULUGBEK
Mən Ulugbek Esdauletin poetik yaradıcılığı ilə çoxdan tanışam. Demək olar ki, keçən əsrdən, hətta son minillikdən. O, dağlarla əhatə olunmuş məşhur Zaysan gölünün sahillərində doğulub, yəni şəcərəsi oradan gəlir. Şərqi Qazaxıstanın bu ərazisi təkcə meşələri, maralları və forelləri ilə zəngin deyil, həm də heyrətamiz landşaftın poetik obrazları ilə zəngindir. Bəlkə də buna görə gənc Ulugbəyin ilk şeirləri hələ uşaqlıq illərində yaranıb. İlk kitabı isə iyirmi yaşı tamam olanda nəşr olunub.
Qazax Universitetində aldığı təhsil və Moskvadakı Ali Ədəbiyyat Kurslarında düşdüyü unudulmaz poetik mühit onun şair və tərcüməçi kimi gözəl istedadını bütünlüklə üzə çıxardı.
Ulugbek Esdaulet hazırda iyirmidən çox şeir kitabının müəllifidir, onun şeirləri dünyanın bir çox dillərinə, o cümlədən Azərbaycan dilinə poetik şəkildə tərcümə olunub və bu da yekunda, təbii olaraq qardaş Azərbaycan xalqının paytaxtı Bakıda nəşr olunan kitaba çevrilib. Sevindirici haldır ki, tanınmış Azərbaycan şairləri Elxan Zal Qaraxanlı və İbrahim İlyaslı Ulugbek Esdauletin şeirlərini birbaşa orijinaldan, yəni qazax dilindən çevirmişlər. Bundan öncə bu istedadlı şairlər böyük qazax şairi Abayın və mənim şeirlərimi də Azərbaycan dilində səsləndirmişlər.
Şair Ulugbek Esdaulet bir çox beynəlxalq ədəbi mükafatların laureatıdır və 2002-ci ildə onun poetik “Kiiz kitap” (Keçə kitab) əsəri Qazaxıstan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiq görülüb.
Ulygbek Esdaulet “Semey-Nevada” beynəlxalq antinüvə hərəkatının himninə çevrilmiş məşhur “Zamanai” mahnısının mətninin müəllifidir. Yadımdadır, mən Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqının İdarə Heyətinin sədri olanda Ulugbek Esdaulet katib kimi gənc nasir və şairlərin yaradıcılığına rəhbərlik edərək ümumi ədəbi işimizə böyük kömək göstərirdi.
Poetik aləmdə qazandığı böyük nailiyyətlərə görə şair Ulyg- bek Esdaulet YUNESKO-nun Mədəniyyət və İncəsənət Akademiyasının həqiqi üzvü, Qazaxıstan yazıçılarının qurultayında isə yekdilliklə Yazıçılar Birliyinin sədri seçilib. Hazırda TÜRKSOY-un yaratdığı Türk Dünyası Yazarlar Birliyinin sədridir. Amma şair üçün onun poeziyası həmişə birinci yerdə gəlir, çünki poetik söz şairin mahiyyətidir.
Mən sözü görəndə dostlaşdım haman1,
Vurulub, ardına düşdüm hər zaman.
Sözün zəhərindən öldüm az qala,
Yenidən dirildim onun balından.
Sözdən od çıxardım, təam bişirdim,
Silaha çevirib düşmən kəsirdim.
Sözü bayraq edib fəthlərə getdim,
Sözlə bağışladım, sözlə qətl etdim.
Mən sözə inandım, sözlə sulandım,
Hər sözün uğrunda atəşə yandım.
Sözlə güllələndim, sözə yıxıldım,
Söz ilən dirildim, sözə oyandım.
Mən Ulugbek Esdauletin şeirlər toplusunun Azərbaycanda, böyük Nizaminin vətənində yeni nəşrini alqışlayıram. Bu toplunun gələcək oxucularını isə şairlərin əsil şeirlərini oxumağa və yenidən oxumağa çağırıram, çünki onlar, şairlər həmişə sizə - Uğurlar arzulayır!
3.
ULUĞBEK ESDAUVLƏT
Tərcümə edən: İbrahim İLYASLI
Göyqurşağı
Elə ki, Kəbədən qalxan buludun
Yerlərə səpdiyi yağış dayandı;
Bir körpə fidan da yarpaqlarından
Şəbnəm səpələdi və yırğalandı;
Və budur göylərin ənginliyindən
Asdı göyqurşağın möcüzə kimi.
Al-əlvan islatdı öz haləsini,-
Zehləri anamın kilimiydi ki...
Qövs kimi asılıb o buludlardan,-
Altıbakanıdır sanki göylərin.
Altun sarayıdır ya da Kortkinin,
Orda ki, Tayburul yetişdirilir.
Şəfəqlər asılıb qızıl tac kimi,-
Doğma torpaqların əks-sədasımı?
Yoxsa asimanın yamaclarında
Tanrının gül açan təcəllasıdı?!
Biçinçilər, qum təpələri...
Hələ soyumayıb qum təpələri,
Saxlayıb günəşin hərarətini.
Ağaclar yuxudan ayılmayıblar,
Balaca bir kolun kölgəsindəcə,
Tər töküb, çay içir iki biçinçi.
Ah, necə istidir, göydən od yağır,
Ağ qumlar saxlanıb kol dibindəcə.
Kəhər milçəkləri qovur, arabir
Səhra çiçəkləri qırpır tənbəlcə.
Çay ilə söndürüb öz yanğısını
Beş yaşlı atını öyür qocası.
“Demək düzələcək təsərrüfatım,
Axşam bol olacaq bunun yoncası...”
Sentyabrın sonudu, hava da durğun,
İsti də bir yandan girinc eləyir...
Yatmamaq olarmı belə məqamda?
Qoca uzanantək yuxuya gedir...
Günorta yerindən günəş döşəyir,
Çıxarır corabın nəvə biçinçi.
“Kaş babam yuxudan oyanmayadı,
Papiros yandırır qocadan gizli.”
“Kaş babam yuxudan oyanmayaydı”,-
Deyib ləzzət ilə bir qullab alır.
Durub ürəyini dinşəyir birdən,
Dərin fikrə gedib, xəyala dalır.
... Hərəkətə keçir biçinçilərlə,
Əbəs cəhd eləyir deyəsən axı.
Ona ağır gəlir kəndçi həyatı,
Sanki qocalığı kənardan baxır.
Nanə
Tərpəndim vadilər, dərələr boyu,
Çəkdim çiyərimə nanə ətrini.
Sürüşüb yamyaşıl yarpaqlarından
Yağış muncuq kimi səpələnirdi.
Sən xanım-üfüqün boylan hüsnünə,
Sanki gərdəyinə çəkilib gəlin...
O nanə müşkündən bir qurtum içsən,
Həm ruhun gəncləşər, həm də ki qəlbin.
Jemeney çayı
Çıxb yatağından, çarpıb qayaya,
Nə coşub-daşırsan, Jemeney çayı?
Bizim qəzəbimiz bir himə bənddi,
Bəs nə vaxt bitəcək sənin harayın?
Sözü xoş gəlmədi yalmananlara,
ABAYı vurdular öz yerliləri.
Heç yaddan çıxarmı necə yol aldı,
Həmin il Zaysana – dönmədi geri.
Onu anlamayan cahilləri də
Eyninə almayıb, boş verib getdi.
Atını döndərdi Zaysan elinə,
Dərdini, qəmini tək sənə dedi.
Buraxmamaq üçün göz yaşı tökdü,
Yolunu kəsdilər qədirbilənlər.
Abay axtaranlar, o bir gün gələr; -
Qəzəbli dalğalar dilə gəldilər.
Abayın fikrində - Çölün kədəri,
Abay şeriyyatı – şən nəğmələrdi.
Onu oxuyuram, sən nə deyirsən,
Budur sahillərin əks-səda verdi?
Doğma Jemeneyim, sən ox misallı,
Zaman gəmi kimi şütüyür, fəqət..
Mən səni Abayla görüşdürərdim,
Əlimdə ixtiyar olsaydı, əlbət.
Başa çatmayıbdı hələ sorğular,
Kim deyər daşıma xalqın yükünü.
Sükut sənə yaddır, sən sükuta yad,
Rahat yaşamıram mən də bu günü.
*
Bizim kəndimizin göylərindəki
Ayı görməmişəm heç bir yanda mən.
O saçaqlı bulud nə gəzir axı,-
Bağlayıb yolunu hərləyə həmən.
Bizim kəndimizin gecələritək
Gecələr görmədim heç bir diyarda.
Qopa nallarından çılpaq atların
Qığılcım şimşəktək qaranlıqlarda.
Yarışa çıxardıq göydə ay ilə
Tutub buludların ətəklərindən.
At öz bildiyitək çapıb gedərdi,
Ovcum üyüşərdi cilovda birdən.
Eh mənim yəhərsiz uşaqlığım, hey...
Necə də əridin qaranlıqlarda.
Mən səni necə də tapdım-itirdim
Şəhərin kor olmuş səmalarında.
O yurdda ilk dəfə öpdüyüm qızın
Bal kimi dadı var dodaqlarımda.
Çəkib ciyərimə yovşan ətrini,
Yenə at çapaydım gecə yarıda!..
Saur dağları
Səninçün darıxdım, Saur dağları,
Küknar meşələri – hüsnünə dastan.
Yəqin ki, dırmaşıb zirvənə qalxan
O dəcəl oğlanı xatırlayırsan.
Göylə sənə doğru uçub gələrdim,
Lələk sala-sala qanadlarımdan.
Yolumu kəsəmməz heç bir aşırım,
Nə də sən dönənsən öz inadından.
Küknar meşələri – hüsnünə dastan,
İlin hər fəslində yaşıllıqdasan.
Qoruyur daima gözəlliyini,
Demək ilahidən belə də varsan.
Hər səni andıqca kövrəlirəm mən,
Hər dara düşəndə yaxınımdasan.
Bir küknar diklənib çıxır yamaca,
Kökü dərindəsə, qorxusu yoxdur.
Sənə qürur verir mavi göylərin,
Mənim duyğularım sinəmdə oxdur.
Mən səni heç zaman unutmayacam,
Unutsam çörəyin haramım olsun!
Aşınma
Qat-qat ovxalanıb aşınır daşlar,
Uca zirvələrdən qopur toz kimi.
Qartallar qonardı bir vaxt oraya
Zirvələr onların məskəniydi ki...
Durmayıb tərpəndim zirvəyə sarı
Bir sərin havada səhər obaşdan:
Zaman axarında ovulub dönüb
İlan yuvasına xınalı daşlar.
İlanlar özünü günə verirlər,
Bir vaxt qartalların qonduğu yerdə.
Günəşdən, küləkdən sormaq istədim:
Ömür dedikləri budurmu bir də.
Dostum Astarxana
Astarxan bir dəfə dost ərki ilə
Ağır əllərini çırpdı çiynimə:
İşlərin necədir, şair qardaşım,
Aulu almırsan daha eyninə?
Az qaldı inciyəm bu zarafatdan,
Özümü saxladım birtəhər onda.
Haqlı olduğumu bildirmək üçün
Elə deyil, - dedim, klub yolunda.
Astarxan dünyaya əlvida dedi,
Gedib çatammadım ancaq dəfninə.
Ürəyim ağrıdı xatırladıqca
Onun sözlərini, ancaq xeyri nə.
Mənə elə gəlir sağdır o dostum,
Heç doymaq olmurdu zarafatından.
Yəni doğrudanmı mən unutmuşam,
Doğma aulumu çıxarıb yaddan?
Bu da həqiqətdir – günlərim keçir
Dünyanın ən böyük şəhərlərində.
Şəhərdə doğulub uşaqlarım da,
Onlar nə düşünür ürəklərində...
Quş kimi uçuram dözməyib hərdən
Onu şəhərdən də üstün bilirəm.
Balaca aulum - “Böyük Karatap”
Səndən ayrılıb da sənə gəlirəm.
Astarxan, yaz gəlib, dövrənə baxsan,
Salxım söyüdlər də yaşıllaşırlar.
Gəlmişəm tək sənə etiraf edəm:
Mən doğma aulu unutmamışam!
*
Sentyabr sarıb hər yanı sanki,
Düzdə mürgüləyir saralan payız.
Yurta qarşısında qoyun qırxını,-
İynə ləçəkləyir burda “karıkız”.
Gündəlik işinə məşğul bir qarı,
Çəkilib bir küncə qamış doğrayır.
Göydə buludlardan enir elə bil,
Quşlar cövlan edir, qanad bağlayır.
Bir qoca tərpənir təpənin üstə,
Baxır bir damcılıq son payızına.
Əlin günlük edib bir atlı cigit,
Boylanır hörüklü noqay qızına.
Sükuta bələnir qaqqıltıları
Göylərə millənib uçan quşların.
Necə də tez ötdü sizin yayınız,
Ancaq neynəməli, zaman daralır.
Qısadır, amma ki, payız payızdır,
Quşlar, siz ki bunu xatırlayırsız.
Qazax qızları tək siz də bir zaman,
Ata yurdunuza qanadlnarsız.
Poçt göyərçini
Arktikanın qışı, ayı nərəsi,
Qəzaya uğramış astronavtlar...
Alaqaranlıqda donmuş bir adam,
Bir də yanında bir ağ göyərçin var.
Qəfəsdə darıxmış göyərçin həmən,
Adamın ovcundan havaya qalxdı.
Dövrə vura-vura hava şarıtək,
Nə səsə boylandı, nə geri baxdı.
Yarıb buludları lələkləriylə,
Uçdu var gücüylə ənginliklərə.
Tələsə-tələsə qanad çalaraq,
O ki var tələsdi uzaq bir yerə.
Qışın qütb gecəsi... və çarəsizlər,
Şaxta lap iliyə işləyir burda.
Qurbanını güdən əcəl mələyi,
Bir də bir xilaskar quş Arktikada.
Yarı yuxuluydu, yarı da oyaq,
Amma ki, uçurdu heç dayanmadan.
Zərif ayağında balaca məktub,
Ətrafında ruhlar... yaxşı və yaman.
Üfüqdən-üfüqə qarlı düzənlər,
Onu yavaş-yavaş əldən salırdı.
Göyərçin yenə də uçduqca uçur,
Bilinmir nə qədər yolu qalırdı.
Uçub üzəriylə buz dağlarının,
Gücünü toplayıb yüksəyə qalxdı.
İnamı söndükcə yerə dartındı,
Uca zirvələrdən torpağa baxdı.
Nə vaxt qurtaracaq buzlar diyarı,-
Gah küləyi, gah da bəxti qınadı.
Eh, harda qalıbdı yovşanlı çöllər,
Lap ölüm də gəlsə bundan yanadı.
Ürəyi çırpınır qanad çaldıqca,
Taqəti qalmayıb qanadlarının.
Şaxta, külək onu sancır ilantək,
Bu da ki, bir yandan... cadugər qarı.
Yığdı gözlərinə son ümidini,-
Bu da son... şaxtanın endi üzünə.
Bəzən təbiətin əzazilliyi
Nə sənə rəhm edər, nə də özünə.
Bir “dostum” var idi
Bir dostum var idi yaxından yaxın,
Mənə bağlanmışdı ürəkdən, candan.
Aşkara çıxınca hiyləgərliyi,
Ondan uzaq gəzib, uzaq dolandım.
Ona zarafatla bir şeir yazdım,
Vəssalam, ömrümə qənim kəsildi.
Köksünü qabardıb, ağzını əydi,
Onunla yoldaşlıq elə, gəl indi.
Mənim kələk dostum, fırıldaq dostum,
Günlərin bir günü rəisim oldu.
Məni ixtisara saldı işimdən,
Zarafat elədim və təslim oldum.
Baş götürüb getdim başqa bir yerə,
Düşündüm ki, ondan qurtardı canım.
Hələ harasıymış bu komedyanın,-
Burda da rəisim oldu, nə danım?!
Burdan da üzlüşdüm, qoy olsun deyib,
Nə bəlalar qaldı çəkməsin başım...
Hər yerdə yolumun üstünə çıxdı
Bu zalım, bu nankor dostum-yoldaşım.
Dünən bu dünyayla vidalaşdı o,
Duyunca oğlumu çağırıb dedim:
Vəsiyyətim budur; Yadında saxla,
Ondan aralıda məni dəfn edin.
İşıqlı dünyada etmədikləri
Yamanlıqlar qalır, bilir o alçaq.
Lüt-üryan xortlayıb öz qəbirindən,
Gorda məni rahat buraxmayacaq.
Çöl
Təpələr, vadilər - çöl dedikləri,
Burda vaxt yorulur sayrışmalardan.
Girib qaranlıqda sakit yurtaya,
Qonur gözlərinə yuxu durmadan.
Vaxt səndən izinmi alacaqdı ki?-
Gəldimi, nə demək, qoy gecələsin.
Nə çoxdur keçədən düzəlmiş yurtlar,
“Qoy yurd-yuvasızlar biraz dincəlsin...”
Onsuz da tətikdə durub çobanlar!
Şəkillərdə:
Uluğbek Esdaulet, kitabın cildi (qapaq şəkli); İbrahim İlyaslı və Elxan Zal Qazaxıstanda; böyük Abay (iç şəkillər).
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(25.05.2024)
