“O gün bir miyanə yazıçılardan biri Yazıçılar Birliyindəki tədbirdə Elçin Hüseynbəylini kənara çəkib səksən yaşına nərdivan dirəmiş bir qocanı göstərək, onun Birliyə qəbulu üçün dil-ağız edirdi...”
İnsanın ictimai təzadlar və sivilizasiyaların toqquşması fonunda çaşqın halını təsvir edən yeni ədəbiyyat postmodernizmdən metamodernizmə adlamaqla çoxqütblü məkanda qərarlaşmaqdadır. Ədəbi paradiqmalar universal deyil, unikal sivilizasiyaların qovuşuğunda özünü yeniləyir. Müxtəlif vektorlu dünyagörüşlərinin bir mətn çərçivəsində sintez edilməsi heç də hibrid ədəbiyyatın yaranması demək deyil, əksinə, ədəbi müstəvidə sərhədlərin aradan qalxması anlamına gəlir ki, bu da müxtəlif dillərdə yazılan bədii mətnlərin bir-biriylə qarşılıqlı əlaqəsinə vəsilə olur.
Müxtəlif xalqların ədəbiyyatını oxuyanda çox vaxt problemlərin bir-birinə oxşarlığı adamı heyrətləndirir. İstər amerikalı olsun, istər fransız və ya əfqan, fars, türk – eyni dünyanın insanlarıdırlar və rəqəmsal dünyada onları fərqləndirən çox az nəsnələr mövcuddur. Şərq-Qərb ayrımçılığının vacib komponentləri istisna olmaqla, insanların qayğıları, düşüncələri, yanaşma tərzləri demək olar ki, oxşardır. Fransız yazıçısı Martin Pajın “Yazı və yaşam kitabı”nda gənc yazıçıya məktubların birində belə bir məqama rast gəldim. Müəllif yazır:
“Elə istedadlı və işgüzar yazarlar var ki, cəmiyyətdə özlərinə lazımi mövqe tuta bilmirlər. Bir çoxları (xüsusən gənclər) acınacaqlı vəziyyətdədirlər. Zəka və istedadlı olmalarına rəğmən cəmiyyət onlara yad münasibət bəsləyir. Belələri ya əsasən işsizlikdən, ya da cüzi maaşla işləməyə məcbur olur. Yaradıcılıq qabiliyyəti və təşəbbüs qiymətləndirilmir. Bəzən öz-özümdən bu vəziyyətin nə vaxta qədər davam edəcəyini soruşuram...”
Bu paraqrafı sanki bizim hansısa yazıçımız yazıb. Fransız yazıçısının təsvir etdiyi durumu eynilə bizim ədəbi cameəyə də şamil etmək mümkündür. Vəziyyət eynidir. İstənilən qədər belə misallar çəkmək olar.
XX əsrin fransız filosofu Mişel Fukonun təbirincə desək, insanın dünyanın mərkəzi fiquruna çevrilməsi çağdaş epistemin prinspial xarakteristikasıdır. Bizim oturuşmuş düşüncələrimizi alt-üst edən yeni dünya düzəninin ayaq səslərini hər kəsdən əvvəl Fuko hələ ötən əsrdə eşidibmiş. Yer kürəsi sonsuz ənginlik içində itmiş kiçik bir planetdir və bu planetdə ayrı-ayrı millətlərə bölünmüş bəşəriyyət qlobal dünyanın şərtləri daxilində tədricən eyni çadırın altına toplaşmaqdadır. Silikon vadisi bu təyinata tam uyğun gələn məkandır. Bugünkü ədəbiyyatın Silikon vadisi rəqəmsal dünyadır. Ədəbiyyat uzmanları bu vadidə sərhədsiz dünyanın konspiroloji konturlarını müəyyən etməkdədirlər. Bu konsepsiya mifoloji, ezoterik düşüncəyə də, magik realizmə də, metamodernizmə də, hətta virtual gerçəklik texnologiyasının təkmilləşdirilmiş versiyası hesab olunan metavers sistemə də açıqdır.
Ədəbi mətnlər bu vadidə müxtəlif spektrlərdə araşdırılır. İldırımı təqlid edən elektrik qısaqapanmaları öz oxşarını yaradan molekulları xatırladır. Qədim dövrlərdə əlyazmaların əllə köçürülməsini xatırlayın, bu zaman nə qədər səhvlərə yol verilirdi. Növbəti köçürülmə prosesində bu səhvlər davam edirdi. Bioloji replikatorlarda da eyni proseslər baş verirdi. Səhvlərlə müşayiət olunan təkmilləşmələr bədii düşüncədə müxtəlif yozumlara yol açırdı. Beləliklə, orta əsrlərdə Avropada səmavi kitablardan iqtibas edilən süjetlər o dövrə uyğun sintez edilərək səhnələşdirilirdi. Bu janrda yazılan əsərlər misteriyalar adlanırdı. Onları trubadurlar, müasir dillə desək, ozanlar səsləndirirdi. Yüzillər keçəndən sonra təbdil janrı meydana çıxdı, təbdil hər zaman özündən əvvəlki mətnlərlə mübadilədə olub. Joze Saramaqonun “İsanın İncili” romanını müəyyən mənada İncilə təbdil kimi qavramaq mümkündür. Çünki əsər məhz İncildən qaynaqlanaraq yazılıb.
Beləliklə, ədəbiyyat fasiləsiz olaraq öz oxşarını yaratmaqla bir növ, replikator funksiyasını yerinə yetirib. Görkəmli fransız sənətşünası Jorj Ponti ədəbiyyatda mövzu və süjetlərin cəmi 36 situasiyadan ibarət olduğunu deyirdi. Ondan öncə Şiller də bədii süjetlərin təsnifatını aparmağa cəhd etmişdi, o isə bu süjetlərin sayını 30-a çatdıra bilməmişdi.
Demək, bütün dünya ədəbiyyatı 36 süjetin ətrafında dövr etməkdədir. Homer, Dante, Şekspir, Servantes, Qoqol, Balzak, Tolstoy, Flober, Dostoyevski... Alternativ dünyanın bu nəhəng yaradıcıları nə qədər zəngin təxəyyülə malik olsalar da, Tanrının yaratdığı gerçək dünyanın sərhədlərini aşmaq onlara nəsib olmayıb.
Biz isə virtual dünyanın cırtdanlarıyıq, qlobal istiləşmədə əriyib yoxa çıxma təhlükəsiylə üz-üzəyik. Big data bazasında alternativ dünyaya yer yoxdur, buna görə də belə demək olar ki, biz süjetsiz bir dünyanın astanasındayıq. Gələcək bizə süni intellekt vəd edir. Bu prosesin ilkin simptomları süni qarın yağdırılmasıdır. Süni yağışlar da yağacaq, göy üzündə süni Günəş də, Ay da peyda olacaq. Qulaq günahkarıyam, deyirlər guya roman yazan robotlar peyda olub. Yazıçıların işini asanlaşdıran tutuquşular da ortaya çıxsa, heç təəccüblənmərəm. Hələ bu hay-həşirdə pensiyaya çıxan kimi “yazıçı” olduğunu kəşf edən ağsaqqalları heç başa düşmək olmur.
İşsizliyin adamı yorub əldən saldığı bir zəmanədə vaxtınızı çox almayım. Yazıya bir əlavə də edib qıfılbəndini vururam: O gün bir miyanə yazıçılardan biri Yazıçılar Birliyindəki tədbirdə Elçin Hüseynbəylini kənara çəkib səksən yaşına nərdivan dirəmiş bir qocanı göstərək, onun Birliyə qəbulu üçün dil-ağız edirdi. Elçin bəy üzündəki məşhur təbəssümlə soruşdu ki, kitabı çıxıb? Dostumuz qayıtdı ki, ilk kitabı çapdadır. Belə kuryoz vəziyyətlərdə bilmirsən güləsən, yoxsa ağlayasan. Köhnə kişilər demiş, hardan hara gəlib çıxdıq. Həyat hərdən adamla zarafatlar edir.
Amma vallahi, daha bu boyda zarafat olmaz!
