Rəqsanə Babayeva,

Beyləqan rayon mədəniyyət mərkəzinin rejissoru, "Gənclik" xalq teatrının rəhbəri, yazıçı, “Ədəbiyyat və İncəsənət” üçün

Sənət bəzən bir sükutdur — sanki dünyanı dayandırıb onun nəfəsini dinləmək kimi. Həqiqət isə o sükutun dərinliyində gizlənmiş bir səsdir. İkisi bir-birinə bağlı, amma heç vaxt tam birləşməyən iki dünyadır — biri insanın içindən doğulur, digəri dünyanın özündən. Bəzən sənət həqiqəti tapmaq üçün yaranır, bəzən də həqiqət sənətin içində itir.

Sənətin doğuluşu və insanın həqiqət axtarışı

İlk insan mağara divarına ov səhnəsi çəkərkən, o sadəcə hadisəni təsvir etmirdi — o, varlığının mənasını tapmağa çalışırdı. Həmin rəsmlər həm sənət idi, həm də həqiqətin ilk əlaməti. İnsan öz içindəki təlatümü, qorxunu, sevinci, ölümdən doğan həyatı anlamaq üçün rəngləri, səsləri, hərəkətləri yaratdı. Bu mənada sənət — insanın ilk duasıdır.

Amma o dua zamanla dəyişdi. Hər dövr sənəti öz həqiqətini yaratdı: Qobustanın daşlarına həkk olunan cizgilərdən tutmuş miniatürlərə, muğamın dərinliyindən çıxan fəlsəfəyə qədər hər biri bir “həqiqət” deyirdi. Lakin bu həqiqət heç vaxt yeknəsəq olmadı — çünki sənətin gücü onun çoxsəsliliyindədir.

Sənətkar həqiqəti elan etməz, o, sadəcə onu hiss etdirər. Çünki əsl sənət suallar qoyur, cavabları diktə etmir. Bəxtiyar Vahabzadənin “İnsan” poemasında olduğu kimi, sənət insanı öz içində axtarışa sövq edir: “Bax özünə, gör sən kimsən?” — bu çağırış əslində sənətin fəlsəfəsidir.

Sənətkarın məsuliyyəti və vicdanı

Sənətkarın borcu təkcə gözəllik yaratmaq deyil. O, həm də zamana, cəmiyyətə və vicdanına qarşı cavabdehdir. Əgər sənət insanı düşünməyə, silkələnməyə, öz içindəki zəncirləri qırmağa sövq etmirsə, o zaman o, sadəcə forma oyunudur.

Azərbaycan sənəti bu mənada maraqlı bir taleyə sahibdir. Burada sənət çox zaman bir müqavimət forması olub — işğala, ədalətsizliyə, unudulmağa qarşı. Sabirin satirası, Üzeyir Hacıbəylinin musiqili komediyaları, Cəfər Cabbarlının qadın azadlığı mövzusundakı pyesləri — bunların hamısı sənətin həqiqət uğrunda mübarizəsinin sübutudur.

Ancaq hər dövrdə sənətkar eyni sualla üz-üzə qalıb: Həqiqətə sadiq qalmaqmı, yoxsa zamanın diktəsinə boyun əyməkmi?

Bu sual müasir dövrdə daha kəskinləşib. Texnologiya, sürət, informasiya bolluğu insanın ruhunu boğur, sənət isə bu xaosun içində yenidən doğulmağa məcburdur.

Sənətin azadlığı və həqiqətin sərhədləri

Sənətin ən böyük paradoksu onun azadlıqla həqiqət arasında qalmasıdır. Çünki bəzən azad sənət həqiqəti təhrif edir, bəzən də həqiqət azadlığı məhdudlaşdırır. Məsələn, sovet dövründə sənətkar “həqiqət” adına müəyyən ideologiyaya xidmət etməyə məcbur idi. Amma eyni zamanda o dövr sənəti gizli simvollarla, metaforlarla dərin mənalar daşıyırdı.

Bu gün isə vəziyyət fərqlidir. İndi senzura azalıb, amma dəyərlərin sərhədi itib. Sənətin azadlığı bəzən dəyərləri aşındırmaqla səhv salınır. Halbuki əsl azadlıq mənəvi məsuliyyətdən azad olmaq deyil, onu daşımaq cəsarətidir.

Sənət azad olanda insanı da azadlaşdırır — amma bu azadlıq boşluğa yox, mənaya aparmalıdır. Elə buna görə də Nizami Gəncəvinin əsərləri bu qədər ölümsüzdür: o, sənətin azadlığını əxlaqın dərinliyi ilə birləşdirə bilmişdi.

Ümumbəşəri baxış: sənət və həqiqətin sərhədsiz dialoqu

Sənət təkcə bir millətin, bir dövrün işi deyil. O, bəşəriyyətin ruhuna çevrilən enerjidir. Leonardo da Vinçinin “Mona Liza”sı ilə Səttar Bəhlulzadənin “Xəzər dalğaları” eyni sualı soruşur: Həqiqət nədə gizlidir — gözəllikdə, yoxsa sükutda?

Tolstoy deyirdi ki, “sənət insanları birləşdirməlidir”. Bu fikir hələ də aktuallığını itirməyib. Çünki sənət, bütün fərqliliklərə baxmayaraq, insanın ortaq ağrısını və sevincini paylaşmaq deməkdir. Savaşın içində yazılan bir şeir, zəlzələdən sonra çəkilən bir tablo, susdurulmuş bir xalqın mahnısı — bunların hamısı bir dildə danışır: həqiqətin dili.

Həmin dildə millət, din, zaman fərqləri əriyir. O dildə yalnız insan qalır.

Müasir dövr: sənətin sınaqları

Bugünün sənətkarı üçün ən böyük sınaq texnoloji xaosun içində ruhu qorumaqdır. Sosial şəbəkələr, süni intellekt, trend mədəniyyəti – bunlar sənətin ritmini dəyişdirib. Amma bu dəyişiklik həm təhlükə, həm də fürsətdir.

Bir tərəfdən sənət kütlələşib — hər kəs “yaradıcı” ola bilir. Digər tərəfdən, dərin düşüncə, bədii məsuliyyət arxa plana keçib. Lakin sənətin mahiyyəti dəyişmir: o yenə də insana “dur və bax” deyir. Bax, amma gör. Gör, amma duy.

Məsələn, bir gənc rəssam rəqəmsal fırça ilə tablo yaradırsa, bu da sənətdir, əgər o, insan ruhunun dərinliyinə toxunursa. Çünki vasitə dəyişir, amma məqsəd eyni qalır — həqiqəti hiss etdirmək.

Sənətin həqiqəti dəyişdirmə gücü

Sənət bəzən bir fikri dəyişdirir, bəzən bir dövləti silkələyir. Amma ən böyük təsiri fərdi səviyyədə göstərir — bir insanın baxışını dəyişdirməklə dünya da dəyişir.

Azərbaycan musiqisinin, poeziyasının, teatrının ən dəyərli tərəfi də buradadır: o, insana “daha yaxşı ol” mesajını verir. Məsələn, muğamın içində bir fəlsəfə gizlidir: hər səs bir yüksəliş, hər pauza bir səssiz dua kimidir. Bu, həm sənətdir, həm həqiqət.

Sənətin məqsədi dünyanı dəyişmək deyil, insanı dəyişdirməkdir. Çünki dəyişən insan dünyanı da özü ilə birgə dəyişir.

Sənət və həqiqətin birləşdiyi nöqtə

Həqiqət bəzən sözlə deyil, səssizliklə deyilir. Sənət o səssizliyi formaya çevirir. Ona görə sənətkar hər dövrdə bir növ peyğəmbər kimidir — amma o, kəlamla deyil, duyğu ilə danışır.

Sənət və həqiqət eyni mənzilin iki qapısıdır. Birindən girəndə o birinə çıxırsan. Sənətin dəyəri onun nə qədər “doğru” olmasında deyil, nə qədər “insan” olmasındadır.

Sonda sənətə bir dua kimi baxmaq istəyirəm:

Əgər sənət bizi bir anlıq da olsa, öz içimizə baxmağa vadar edirsə — deməli, o, həqiqətin izinə düşüb. Və bəlkə də, elə həqiqətin özü odur: insanı yenidən insan edən sənət.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(31.10.2025)