Joldubek Kackynbaev, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qırğızıstan təmsilçisi
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNİN ÜNLÜLƏRİ layihəsində növbə Qırğızıstanındır. Növbəti həmsöhbətimiz şair-yazıçı, Qırğızıstan Respublikasının əməkdar mədəniyyət xadimi, TÜRKSOY-un Jusup Balasağun beynəlxalq mükafatı laureatı, Colon Mamıtov mükafatı laureatı Zinakan Pasanovadır.
- Salam, Zinakan xanım! Müsahibənin əvvəlində türkdilli oxucularımıza özünüzü qısaca təqdim edin.
- Narahat olmayın, əziz müasirlər! Sizinlə qədim türk dillərindən biri olan Azərbaycan dilində ünsiyyət qurmaqdan məmnunam. Belə bir fürsət yaradan “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına dərin minnətdarlığımı bildirirəm.
Yaradıcılığım məktəbli yaşlarımdan şeir və nəsr yazmaqla başlayıb, 80-ci illərdən davamlı olaraq həm poeziya, həm nəsr janrlarında çalışıram. "Ayal Sırı", "Yağış dağdan başlayır", "Yağmur gecələr", "Döyüşən qazlar", "Sırkeç yağışı", "Arıba, ürək", "5 il", "Dost", "Xoşbəxtlik axtaran Tomayak", " Ağ Mən “Yağış” adlı nəsr və poetik kitabların müəllifiyəm. Əsərlərimin əsas mövzusu müasir dövrdə qadın taleyi, ana təbiət, ana sevgisi, mənəvi mühit və onun qırğız cəmiyyətində yeridir. Son vaxtlar daha çox uşaq mövzusuna müraciət edirəm. Azyaşlı uşaqlar üçün yazılmış hekayələr və dünya ədəbiyyatı xəzinəsindən qırğız dilinə tərcümə edilmiş nağıllardan ibarət toplu çap olunmaq üzrədir. Mən Orta Asiyanın ən qədim şəhərlərindən biri olan Oşda yaşayıram. Oş Qırğızıstanın ikinci böyük şəhəridir və qeyri-rəsmi olaraq cənub paytaxtı statusuna malikdir. O, Böyük İpək Yolunun dağlarında yerləşir və Baburun dövründə özünəməxsus rəngi və mənzərəsi ilə seçilib.
- Biz sizi Qırğızıstanın tanınmış şair və yazıçısı kimi tanıyırıq. Bəs sizcə ikisindən hansı daha çox sizindir?
- Təbii ki, hər janrın özünəməxsus xüsusiyyətləri və uyğun olaraq həm çətinlikləri, həm də inanılmaz həzzi var. Hər iki janrda yol taparaq, əlimə qələm aldığımdan şeir və nəsr yazıram desəm, yəqin ki, mübaliğə olmaz. Ümumiyyətlə, şeirin çoxlu oxucusu var. Yaxşı şeirlər bir nəfəsdə yazılır, bir nəfəsdə oxunur. Şeir qəlbin səsidir. Ürəyin tərpənməyənə qədər mahnı yaza bilməzsən. Bu, hər hansı bir həyat vəziyyətinə səbəb ola bilər. Mən adətən ürəyim sıxılanda və ya tənha olanda mahnı yazmaq istəyirəm. Belə olan halda mahnı təbi gəlir. Amma mən hekayə yazmağı da sevirəm. Mənim təbiətim nəsrə yaxındır. Mənim daxili aləmimdə ayrı bir bədii dünya yaşayır. Bunu real həyatla birləşdirib başqa bir bədii dünya yaratmaq çox xoşdur. Öz təcrübəmə əsaslanaraq deyərdim ki, şeir ən yaxşı gənc yaşda, duyğuların güclü olanda yazılır, nəsr isə həyatın ağ-qarasını tanıyanda, çoxlu yumruqlar alanda, açılmağa başlayanda inandırıcı çıxır.30 yaşımdan əvvəl yazdığım hekayələri heç bir kolleksiyama daxil etməmişəm.
- Sizi sənət aləminə kim və ya nə aparıb?
- Qələm sənəti bir tərəfdən dədə-babamdan bizə qalan mirasdır, ikincisi, uşaqlıqdan çoxlu kitab oxumuşam, üçüncüsü, məncə, doğulub boya-başa çatdığım yerin fantastik gözəlliyi səbəb olub. Yerin göbəyi Alay dağları arasında köçəri həyat sürən əcdadlarımdan birincisi, ilk hərf öyrənən, kənddə ilk məktəbi açan, 18 yaşında uşaqlara dərs deyən Pasan Koçkorbayev yaradıcılığımın ilk toxumlarını səpib. Gənc yaşlarından atam mahnı bəstələyib, onun mahnıları kənddə ağızdan-ağıza keçib. Körpə yaşlarımdan ətrafıma təxəyyüllə baxa bildiyimi vaxtında fərq edən atam ölənə qədər mənə dəstək olub, imkan daxilində ona şərait yaratmağa çalışıb. Evimizdəki ən qiymətli əşyalar sənət əsərləridir. Televiziyanın nə olduğunu belə bilmədən ucqar dağ kəndində böyüdüyüm üçün dünyagörüşümü kitablar və kənd həyatı formalaşdırıb. Dövrünün qabaqcıl simalarından olan atamı isə işimdə, həyatımda əsas müəllimim hesab edirəm. Təəssüf ki, atamı erkən itirdim. Axı mən onun ilk hekayələrimi oxumağa vaxt tapdığını və sevinc göz yaşları ilə dolduğunu görməkdən məmnunluq duyurdum.
- Yaradıcı inkişaf istedaddan, yoxsa təcrübədən asılıdır?
- Bu suala artıq bir çox dahilər cavab verib. Onlardan birini fransız yazıçısı Emil Zolya belə müəyyənləşdirir: “İstedadsız rəssam heçdir, zəhmətsiz də istedad heçdir”. Yaradıcılıqda belə fitri istedad və zəhmət olmasa inkişaf ola bilməz. Bundan əlavə, Aleksandr Blokun dediyi kimi, “Talesiz şair şair olmaz”, şairin taleyi olmalıdır. Öz klassiklərimizin həyatına nəzər salsaq, düşünürəm ki, Çingiz Aytmatov, Alıkul Osmonov, Kubatbek Jusubəliyev faciəli uşaqlıqları olmasaydı, şedevrlər yaza bilməzdilər. Qəlbdə heç kimlə paylaşılması mümkün olmayan kədər, həsrət, tənhalıq olmalıdır. Siz onu yalnız bir kreativdə paylaşa bilərsiniz. Böyüməyin digər zəruri yolu dünya ədəbiyyatı mühitinə qərq olmaq, qabaqcıl təcrübələri araşdırmaqdır, amma öz üslubunu tapa bilmirsənsə, bəşəriyyətə deyəcək sözün yoxdursa, yazı işləməyəcək.
- Bir yazıçı kimi əsərlərinizdə hansı problemləri əks etdirmisiniz və gələcəkdə hansı mövzulara diqqət yetirmək fikrindəsiniz?
- Nəsr əsərlərimin əsasını qadın mövzusu təşkil edir. Hekayələrim və hekayələrimdə qadın ruhu, analıq, əxlaqi düşüncələr, ziddiyyətli həyat fəlsəfəsi, təbiətlə iç-içə olan insan həyatının qanun və nizamı, sevgi mövzuları var. “Qərib pəncərədə çiçəklərimi bitir” povestim bütün sosial sistemi dağılmış, zəmanə dəyişmiş müasir qırğız qadınının taleyini, həyatda öz yerini axtarmasını, qadınlıq və analıq uğrunda mübarizəsini təsvir edir. Vəhşi bazar münasibətləri bir çox insanın, xüsusən də adi qadınların həyatını məhv edən kabusa çevrildi. Bu əsrlərin toqquşmasında kim sağ qaldı, kim müqavimət göstərə bilmədi? Həyatın təlatümlərində insanlığını qoruyub saxlamaq ən çətin mübarizədir. Düşünürəm ki, kitabın baş qəhrəmanı olan sadə qadının taleyinin bir çox oxucunun ürəyincə olmasının səbəbi də budur. Çünki hazırda hamımız uçurumdan çıxış yolu tapmalı və öz yolumuzu tutmalıyıq.
Dünya ədəbiyyatında “qadın poeziyası”, “qadın nəsri” ədəbi terminləri ötən əsrin 50-60-ci illərində meydana çıxsa da, qadın yazıçıların yaradıcılığının unikallığını heç kim inkar edə bilməz. Həyata, dünyaya qadın gözü ilə baxan, qadının həyata xüsusi duyğusunu, analıq instinktini, nəsildoğurma xüsusiyyətlərini, sevgiyə, zərif qəlbə ehtiyacı olan qadın obrazları xüsusi təsir bağışlayacaq oxucu üzərində.
“Əmizdirirsən” adlı hekayəm var. Körpəsini döşündən ayıran ana "uşaqlığın ən şirin həzzindən məhrum etdiyini" düşünərək səbir edir. Düşündüm ki, bu əsər ancaq süd verən qadınlar üçün maraqlı olacaq, kişilər oxumayacaq. Əksinə, kişi oxuculardan çoxlu müsbət rəylər eşitdim. Ana südü ilə qidalanan xoşbəxt anlar hər kəsin yaddaşında qalacaq.
Qadın həyatından götürdüyüm “Dörd gün doğum evində” povestim də kişi oxucular tərəfindən bəyənilib. Ona görə də biz kişilər və qadınlar bir-birimizin təbiətini, ruhunu anlamaq istəyirik, bir-birimiz üçün maraqlı və sirliyik, eyni zamanda bir-birimizi tamamlayırıq. “Qadın poeziyası” və “qadın nəsri” buna töhfə verir. Bu mövzu mənim əbədi mövzumdur.
- Yaradıcılıqda mənim müəllimim kimə deyərdiniz? Bundan əlavə, oxuduğunuz türk dünyasının şair-yazıçıları kimlərdir?
- Yazıçılıq ixtisas deyil, Qırğızıstanda onu öyrədən ədəbiyyat institutu yoxdur və hər kəsin Moskvaya oxumağa getməsi üçün əlverişli şərait yoxdur. Amma gənc qələm adamına mentor lazımdır. Yaradıcılıq müəllimlərim bunlar idi: Alykul Osmonov, Çingiz Aytmatov, Murza Qaparov, Colon Mamytov, Suyunba Eraliev, Omor Sultanov. Heç biri ilə şəxsən görüşməsəm də, məsləhətlərini dinləməsəm də, onları əsərləri ilə mənə yazmağı öyrədən müəllimlərim hesab edirəm. Yadımdadır, məktəbdə oxuyanda Alıkul Osmonovun şeirlərini əzbər bilirdim, onun qırğız ədəbiyyatının klassiki olduğunu belə bilmirdim. Şeirlərini oxuyan kimi beynimdə əzbər oldu.
Çingiz Aytmatovun ilk nəşr olunan əsərləri isə ruhumu çaşdıran bir kəşf oldu. Bu günə kimi böyük yazıçının ucalığına çata bilməmişəm.
Həm də 70-ci illərdə Qırğızıstanın yeganə universiteti olan Qırğızıstan Dövlət Universitetinin qırğız filologiyası fakültəsində təhsil almağa başlayanda dünya ədəbiyyatı mühitinə yol tapdım. Xarici klassiklərdən: L.Tolstoy, İ.Bunin, T.Drayzer, O.Henri, Heminquey, Q.Markes, Y.Kavabata, R.Akutaqava, C.Coys, Nazim Hikmət, Əziz Nesin, Nizami, Musa Cəlil, F.Kafka mənim üçün hələ də çox önəmlidir. Türk dünyasının şair və yazıçılarının da əsərlərini tez-tez oxuyuram: Orxan Pamuk, Elif Şafak, Oljas Süleymanov, Səməd Vurğunun.
- Əsərlərinizdə şəxsi həyatınızla bağlı hekayələrdən istifadə edirsiniz?
- Şübhəsiz ki, yazıçı həyatında baş verən hadisələri, düşüncələri, enerjini qəlbinin ələyindən keçirib qələmi ilə yaradıcılığına verməkdə xüsusi qabiliyyətə malikdir. Ancaq təkcə ədəbi prosesdə yazmaqla şair-yazıçı ola biləcəyini düşünmək doğru deyil. Yaradıcı insanın səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, o, həyatın adi gözlə müşahidə olunmayan tərəflərini hiss etməyi, onları məharətlə, bədii şəkildə təsvir etməyi bacarır.
Dünyaşöhrətli şair-yazıçı, publisist Rəsul Həmzətov demişkən: "İnsanın ruhu bədənindən on qat ağırdır. Kiminləsə paylaşmasan, təkbaşına dözmək çətindir". Ancaq gördüklərini, yaşadıqlarını, eşitdiklərini sadəcə qələmə almaqla yaxşı əsər yarada bilməzsən. Bəzən mövzu yazmaq 3-4 il çəkir, hansısa süjet ömür boyu səninlə qalacaq. Bu müddət ərzində o, sintez olunur, əlavə olunur, çeşidlənir. Sonda saman çıxarılır və qırmızı taxıl qalır. Yalnız bundan sonra yazmağa başlaya bilərsiniz.
- Bir yazıçı kimi həyatınızın hansı məqamları sizə xüsusi xoşbəxtlik bəxş edir?
- Təbii ki, hər əsəri zəhmətlə yazırsınız. Əsər yaratmağın acısı ilə yanaşı, həzzi də var. Yalnız bu xoşbəxtlik verir. Bir də ki, insanlar o “ucuz”u bəyənirsə və bir xahişləri varsa, isti rəy eşidirsinizsə, bu da xoşbəxtlikdir. Belə dəqiqələr çox idi. Həyatımdakı bütün yaxşı şeylər yaradıcılığımla bağlıdır. Ona görə də bir yazıçı kimi taleyimlə kifayətlənməməyə haqqım yoxdur.
- Qloballaşma prosesi bədii ədəbiyyata təsir edirmi?
- Qloballaşma prosesi insan həyatının demək olar ki, bütün sahələrinə, o cümlədən mədəniyyətə, ədəbiyyata çoxlu tələblər qoyur. Müasir dövrün qloballaşma şəraiti milli ədəbiyyatlar arasında sərhədi aradan qaldırmaq, yeni multikultural ədəbi hadisələr yaratmaq təhlükəsi yaradır. Ancaq inanıram ki, bu “nailiyyət” dünya ədəbiyyatına da yaxşılıq gətirməyəcək. Çünki dünya mədəniyyəti yalnız milli mədəniyyətlər hesabına zənginləşə bilər. Milli kökü olmayan istənilən ədəbiyyatın itirilməsi ehtimalı var. Eyni zamanda, hər bir xalqın ədəbiyyatı öz rəngini və dəyərini qoruyub saxlamaqla ümumbəşəri dəyərləri təbii yolla mənimsəməklə inkişaf edə bilər.
- Sizcə, bugünkü şair-yazıçıların məqsədi nədir?
- Çağdaş ədəbiyyatın yükü, məsuliyyəti ağırdır. Axı biz yeni dövrün davranışını yazmalıyıq. Biz xalqın həyatında, şüurunda, psixologiyasında baş verən dəyişiklikləri, keçmişin eniş-yoxuşlarını, bu günün dramını, 90-cı illərin böyük tarixi dönüşlərinin necə dəyişdiyini qələmə almalıyıq. Bunların hamısını öz başımızdan, hisslərimizdən yaşamış, anlayan yazarlar olaraq bu mövzuda yazmağa borcluyuq. Dövrümüzün insanlarının obrazını yaratmağı öz yaradıcılıq məqsədim hesab edirəm.
- Müsahibə üçün çox sağ olun.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(31.01.2025)
