Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondu ilə “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının birgə layihəsi olan TÜRK MƏDƏNİYYƏTİNİN ÜNLÜLƏRİ layihəsində bu gün sizlərə çağdaş Türkiyənin ən tanınmış yazarlarından biri, Türkiyə Cumhuriyyəti Prezidentliyi Mədəniyyət və İncəsənət Siyasətləri Şurasının sədri olan İskəndər Pala ilə müsahibəni təqdim edirik.
-İskəndər bəy, əvvəlcə müsahibə təklifimizi qəbul etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirik. Daha əvvəl "Od", "Şah və Sultan", "Babildə Ölüm İstanbulda Eşq", "Karun və Anarşist" romanlarınızı oxumuş biri olaraq, divan ədəbiyyatı üzrə çalışmalarınızın yazıçılığınıza böyük təsir göstərdiyini düşünürəm. Əsərlərinizdə qədim mədəniyyətimizin zənginliyini və müasir dövrün şərtlərini uğurla birləşdirdiyinizi görürük. İskəndər bəy, romanın digər ünsürlərinə keçmədən əvvəl, ədəbiyyatın ən əsas tikinti materialı olan dil barədə sizinlə kiçik bir söhbət etmək istəyirəm. "Eşq Hekayəsi" 1500-cü illərin sonu ilə 1600-cü illərin əvvəllərində Osmanlı coğrafiyasında cərəyan edir. Krım, Qara dəniz və nəhayət, paytaxt İstanbul... Həm dövrün dilini, həm də az öncə adını çəkdiyimiz bölgələrin şivələrini romanda işləyərkən hansı meyarları nəzərə alırsınız? Həm dövrün atmosferini qurmaq, həm də müasir oxucuya xitab edəcək bir əsər yaratmaq sizin üçün çətin olmadımı?
-Tarixə dair bir şey yazacaqsınızsa, qarşınızda bir neçə çətinlik olacaq. Əvvəlcə yazdığınız dövrün dilini, coğrafiyasını, gündəmini, ictimai həyatını, ənənə və adətlərini araşdırmaq lazımdır. Peşəkar təcrübəmi divan ədəbiyyatı üzərində cəmləşdirmiş olmağım bütün bu məsələləri mənim üçün bir qədər asanlaşdırır. Yenə də romanlarıma məkan olaraq seçdiyim şəhər və yaşayış yerlərinin hansı zaman kəsiyində necə bir demoqrafik quruluşa malik olduğunu araşdırmağa laqeyd yanaşmıram. Romanın keçdiyi zaman kəsiyində danışılan türkcənin xüsusiyyətlərini qorumaq da vacibdir. Xüsusilə müraciət cümlələrində, şəxslər haqqında istifadə edilən ləqəblərdə, peşə adlarında, sabit müraciət ifadələrində, ənənəvi və gündəlik həyat ifadələrində dövrün dilini tutmaq lazımdır. Oxucunun özünü bir tarix dəhlizində hiss etməsi buna bağlıdır. Müasir dillə keçmişin dilini müəyyən bir səviyyədə birləşdirmək lazımdır. Qəhrəmanlarınız tamamilə tarixə aid terminologiya və ya danışılan dövrün dili ilə danışarsa, bugünkü oxucu bir şey başa düşməz və kitabı dərhal kənara qoyar. Məncə, tarixi romanın uğuru bu dil və ifadə balansını yaxşı qura bilməkdə düyünlənir. Məkan, ənənə, tarixin axışı, hadisələrin şərhi kimi tarixdən alınan hər bir element dil və ifadəni dəstəkləyən faktorlardan ibarətdir. Nəticədə, bir romançı hansı dövrü danışırsa, özünü həmin dövrə uyğunlaşdırmalı, sanki orada yaşayırmış kimi bir reflekslə romanını yazmalıdır. Bu baxımdan mən də XVII əsrin əvvəllərindəki İstanbul, Krım, Misir kimi yerləri dərindən araşdıraraq işə başladım. Bugünkü Bolqarıstanda qalan Kaliakra – tariximizdəki adı ilə Kalyekara – başda olmaqla bəzi yerlərə səfərlər edib, yerində araşdırmalar apardım, coğrafiyanı incələdim. XVII əsrin əvvəllərinə aid kitablardan da o günkü vəziyyətlərini öyrəndim. Tarixi adların coğrafiya ilə uyğunlaşan xüsusiyyətlərini belə incələdim.
-Söz buraya gəlmişkən, romanda diqqətimi çəkən digər bir mövzu da yer adlarıdır. Bildiyiniz kimi, Rus Çarlığı və daha sonra Sovetlər Birliyi çoxlu Türk şəhərini işğal etdi. Ardınca, işğal etdikləri bölgələrdəki Türk mədəniyyətini ortadan qaldırmaq üçün şəhər və köylərin qədim Türk adlarını dəyişdirdilər. Günümüzdə xüsusən Qırım tatarları, Türk yaşayış yerlərinin Rusca isimlərlə anılmasından çox narahatdırlar. Akmescit yerinə Simferopol, Kefe yerinə Feodosiya kimi... Bəs siz, romana hazırlıq edərkən hekayənin keçdiyi coğrafi bölgələrə dair necə bir araşdırma apardınız?
-Coğrafa üstündəki hakimiyyətlərin dəyişiməsi və idarələrin əldən-ələ keçməsi təəssüf ki, tarixi silmək üzərinə qurulmuş tədbirlərlə irəlilər. Bunun əksinə hərəkət edən millətlərin başında türklər gəlir. Babalarımız fəth etdikləri yerlərin adını dəyişdirmək əvəzinə, çox vaxt bu adları öz dillərindən oxşardıqları sözlərlə anmağı tərcih edirdilər. Xüsusilə yaxın çağdakı işgallar, fəthlər, istilalar təəssüf ki, amansızca tarixə zərər vurmuş, Osmanlının parçalanma prosesində isə bütün işgalçı millətlər öncə adları dəyişdirərək imperialist hakimiyyətlərini qərarlaşdırmağa çalışmışlar. Təəssüf ki, 20-ci əsr daxil olmaqla son iki əsrin imperial anlayışı mübarizəni kimlikləri silməklə başlatmış, yer və şəxs adlarını dərhal dəyişdirmiş, ibadətxanələrin, milli və dini quruluşların təhrif və ya dönüşümünü təşvig etməklə davam etdirmiş, ənənə və mərasimlərin qadağan olunmasıyla son zərbəni vurmuşlar. Mən romanlarımda Osmanlı coğraflarında gəzinərək bu adları tariximizdəki şəkilləriylə istifadə etməyi tərcih edirəm. Bu baxımdan tarixi yer adları sözlükləri daim masamda olur. Bununla birlikdə, oxucunun zehinində sual işarəsi yaradacaq adlar olduqda, ya günümüzdəki qarşılığını da qeyd edərək, ya da bir münasibət tapıb, başqa millətlərin oraya hansı adla müraciət etdiyini roman qəhrəmanlarından birinə dedirdərək hadisələrin keçdiyi yeri izah edirəm.
-Romanda formal olaraq dərhal diqqəti çəkən bir mövzu var. Xarakterlərin özləriylə söhbətlərini, daxili dialoqlarını - ki bunlar çox vaxt bir, iki cümlədən ibarət olur - fərqli bir şəkildə vermişsiniz. Buradakı məqsədiniz aradakı fərqi oxucuya daha açıq bir şəkildə bildirməkmi? Oxucunun idrakına kifayət qədər etibar etmirsinizmi? Daxili danışıqların ötürülməsi üzrə sizin fikrinizcə fərqli metodlar vardırmı?
-Oxucunun idrakına güvənməməkdənsə, roman xarakterinin daxili aləmindəki zənginliklərin oxucu tərəfindən bilinməsi deyək buna. Əlbəttə, daxili səsləri fərqli metodlarla vermək mümkün, amma mən roman axışını pozmadan bir cümlə-i muterize həlində verməyi tərcih edirəm. Bunu öncəki romanımda, Surname'də tətbiq etmiş və oxucunun xoşuna getdiyini təcrübə etmişdim.
-Romanda Kaligra pirinin Bahşı’ya dediyi “Sən Leyla’ya təlipsən, Mevla’ya yollar, yollar var...” ifadəsi bizə Bahşı’nın daha ilk mərtəbəni keçə bilmədiyini göstərir. Günümüzdə Leyla’nı bilmədən Mevla’ya təlip olan çox insan var. Romanınızı oxuduqdan sonra ağlıma belə bir sual gəldi: Leylasını tapa bilməmiş, sevgini heç dadmamış biri həqiqətən Mevla’ya çata bilərmi? Mevla’ya gedən yollar Leylaların körpüsündənmi keçir?
-Təsbitinizdə tamamilə haqlısınız. Təəssüf ki, günümüzdəki səthi anlayış Leyla’nı ya əhəmiyyətsiz hesab edir, ya da onu ucuz bir əmtəə kimi görür. Sevgi sözünün mənası artıq o qədim əzəməti ilə yaşamır. Mövlana həzrətləri deyir ki, “Sevgi şəfadır, sevgi gücdür, sevgi dəyişimin möhürüdür!” Yerdəki hər şey – çörək otundan günəşə qədər - sevgi ilə yoğrulmuş, sevgi ilə var olmuş, sevgi ilə hərəkət etmişdir. Kainatda hər şey sevgi ilə yaradılmış, sevgi hamuru könüllərə mayalanmışdır. Sevgi unudulanda insanlar əzab çəkməyə başladı, pisliklər və zorakılıqlar baş qaldırdı. Bu gün dünya sevginin şəfasına, gücünə möhtacdır. Şikayət etdiyimiz dünyanın dəyişməsi üçün yeganə resept sevgidir. İşlər sevgi ilə görülərsə, düyünlər sevgi ilə bağlanarsa, insanlar sevgi ilə görər, baxar, eşidər və irəliləyərsə, bəşəriyyət qurtuluşa yönələcəkdir. İnsan içindəki sevgini itirdiyi üçün dünyada körpələr ölür, günahsızlar həyatını itirir, zalımların zülmü artır.
-Romanda köləlik məsələsini dramatik və realist bir üslubla işləyirsiniz. Xüsusilə fırtınaya düşən gəmidəki heyətin kölələrə qarşı münasibəti olduqca təsirlidir. Səmi Paşazadə Səzaidən bu günə qədərki dövrü nəzərə aldığınızda, ədəbiyyatımızda köləlik məsələsinin kifayət qədər işlənildiyini düşünürsünüzmü? Yazıçılarımız köləlik mövzusunu qələmə almaqdan çəkinirmi?
-Köləlik anlayışına müasir həyatın refleksləri ilə baxanda insan şiddət və ya mərhəmətsizlik hiss edir. Osmanlıdakı köləlik sistemi əsla Avropanın zalım köləlik anlayışı ilə eyni deyildi. Xüsusilə Afrikadan edilən imperialist kölə ticarətindəki zülmlər və ya vicdanları incidən davranışlar əsla əcdadımızın seçimi ola bilməzdi. Bütün bunlara baxmayaraq, bir insanın azadlığını itirməsi başlı-başına bir insanlıq faciəsidir. Mən romanımda bu faciəni çatdırmağa çalışdım. Hətta kölələrin azadlığı üçün xüsusi bir xətt qurdum.
-Köləlik mövzusuna toxunmuşkən, başqa bir məqama da toxunmaq istəyirəm. Gunala, aşiq olduğu Bahşı’ya “Azadlıq bəlkə də sevgiliyə kölə olmaqdır, əfəndimiz!” deyir. İnsan özünü sevgiyə təslim etmədən kamilləşə və azadlığa qovuşa bilərmi?
-Mən insaniyyət anlayışını dolduran dəyərləri çox əhəmiyyətli hesab edirəm. Allah insanı bu dəyərlərlə yaratmışdır. Yəni mayamızda yaxşılıq, zəhmətkeşlik, dürüstlük, gülümsəmək, sevmək, dostluq kimi dəyərlər var. İnsanlıq anlayışını dolduran bu dəyərlərdən uzaqlaşdıqca həm özümüz əzab çəkirik, həm də ətrafımıza zərər veririk. Sevgi, bu dəyərlərin hamısını özündə birləşdirən, onlardan bir miqdar alaraq var olan bir hissdir. Aşıqsınızsa, məşuqun hüzurunda pislik edə bilməzsiniz, tənbəllik etməzsiniz, dürüstlükdən ayrılmazsınız, gülümsəməyi bir kənara qoymazsınız, düşmənçilik hissləriniz qabarmaz, hər kəslə barışıqda olarsınız və s. Beləliklə, Mövlananın dediyi kimi, insan yalnız sevgi ilə xilas olar, qurtuluşunu təmin edər. Əgər siz sevgi yolunda Leyla’nın adını silsəniz, Mevla’ya gedəcək yollar çətinləşər, yol itər...
-Romanda Mahmut Dede’nin çoxqatlı bir hekayəylə (hekayə içində hekayə danışaraq) Evrennik İshak və Sülün Mustafa’nın sualına cavab verdiyi bir bölüm var. Bu hissə mənə Mövlananın “Məsnəvi”si ilə Əttarın “Məntiqu’t-Tayr”ını xatırlatdı. Əlbəttə, üstqurmacanın ədəbiyyatımızda artıq tez-tez istifadə edilən bir texnika olduğunu bilirik. Ancaq klassik əsərlərimizin sizin üzərinizdəki təsirini maraq edirəm. Bu barədə bizi məlumatlandıra bilərsinizmi?
-Mən klassik ədəbiyyat müəllimiyəm və təbii ki, materialımı da klassik əsərlərdən seçirəm. Bu baxımdan özümü qədimdən bu günə daşınan bir karvancı kimi hiss edirəm. Əcdadımızın topladıqlarını bu günün oxucusuna çatdırmaq vəzifələrimdən biridir. Akif mərhumun ifadəsiylə əcdadımızın malik olduğu mədəniyyət mirasını “dövrün idrakına söylətmək” mənim borcumdur. Qalib Dədə'nin “Çaldımsa da miri malı çaldım” dediyi nöqtə, yəni.
-Sevgi bu kitabda olduğu kimi bir çox romanınızın da əsas mövzusunu təşkil edir. “Aşk Hikayesi” adlı kitabınızdan sonra hələ də sevgi haqqında söyləyəcək bir sözünüzün, danışacaq yeni bir hekayənizin olduğunu düşünürsünüzmü?
-Bənzər bir sualı redaktorlarımdan biri də verdi və bu kitabdan sonra sevgi haqqında başqa nə yaza biləcəyimi sorğuladı. Məncə sevgi tükənməz bir xəzinədir, bir “hikaye-i la tentehi”... Bu romanı sevgi üçün yazdığım doğrudur. Sevginin əsilzadəliyini, getdikcə yayılan “Aşkım!” xitabındakı səthiliyi, sevginin yalnız cinsəllik olmadığını, sevginin qat-qat kamilliyə doğru irəliləyən bir yol olduğunu oxucuya göstərmək və bu mövzuda həm özünü sorğulamasını təmin etmək, həm də daha yüksək sevgilərə talib olmaq yolunda hərəkətə keçməsinə bələdçilik etməkdir niyyətim. Qırımda Bahçesaraylı iki gəncin hekayəsi olaraq başlayıb İstanbulda digər iki aşiq ilə qarşılaşan, toqquşan və mürəkkəb bir burulğana çevrilən bir həsrət, bir hicran, bir firqət macərasıdır mənim danışdığım. Sultan I. Əhməd dövrünün İstanbulunda sarayla xalq arasındakı keçidlərdə savrulan qəhrəmanlarımızın həsrətlə düyünlənən əzablarında sevginin bütün hallərini əks etdirməyə çalışdım. Qısaca tarixdə nümunəsinə tez-tez rastlanan qara sevdaları anlatdım. Oxucunun sevgi səbəbilə ağlamasını istədim. Ağlayacaq da. Bəlkə sevgisini göz yaşıyla yuyarsa, həqiqətə gedən yolu daha yaxşı görəcək, çirklənən gözlərindən ürəyinin təmizliyinə bir yol tapacaq.
-Son olaraq kitabla bir az uzaqlaşaraq bir sual vermək istəyirəm. Müasir yazarlarımızı da nəzərə alaraq günümüzün Türk romanı haqqında nə düşünürsünüz? Bugünkü roman öz səsini tapa bildimi? Yoxsa sabahlara qalacaq olan bir neçə romançının şəxsi sədasıdırmı?
-Bu çox dərin və təhlillər tələb edən bir sualdır, əzizim. Hər dövr öz səsini göy qübbəyə həkk etməkdə mahirdir; amma intensiv, amma səthi... Məni düşündürən əsas şey günümüzdən geriyə qalacaq romanlardan çox, romanın bir forma, bir janr olaraq davam edib-etməyəcəyidir. Yəqin ki, on il sonra romanların içinə QR kod yüklənməyə başlanacaq, rəqəmsal dünyadan vizuallar təklif olunacaq, sözlərin, cümlələrin, paraqrafların yerini ekran hərəkətləri və rənglər tutmağa başlayacaq. Bunu düşünmək məni qorxutmur. Çünki roman bir məzmundur. Məzmuna sahib olub onu təqdim etmək gələcək nəsillərə də xitab etmək deməkdir. Roman olaraq oxumasalar belə, film olaraq izləyib vizuallarıyla vaxt keçirəcəklər, sizinlə tanış olacaqlar. Bu səbəblə mən bütün romanlarımda gələcəkdə də mənalı olacaq məzmunları seçməyə çalışıram. Sözümün tarixdə qalacağına da inanıram. Nə qədər müddət deyə soruşsanız, bax bu, sözümün dəyəriylə bağlıdır. Günümüzün romanının səsini yaradacaq yazarların da bu məsələyə riayət etmələri lazım olduğuna inanıram. Yalnız əyləncə üçün roman yazmaq yerinə bir sancısı, bir ideologiyası olan romanlar yazmaq lazım deyilmi?! Sənət sənət üçündür görüşünə hörmətlə yanaşmaqla birlikdə, dövrümüzdə sənətin cəmiyyət üçün olması daha faydalı deyilmi?
İSKƏNDƏR PALANIN TƏRCÜMEYİ-HALI
İskəndər Pala 1958-ci ildə Uşaqda anadan olub. İstanbul Universiteti Ədəbiyyat Fakültəsini bitirib (1979). Divan ədəbiyyatı sahəsində doktor (1983), dosent (1993) və professor (1998) olub. Divan ədəbiyyatının xalq kütlələri tərəfindən yenidən sevilib başa düşülməsi üçün klassik şeirdən ilham alan məqalələr, esselər, hekayələr və qəzet yazıları yazıb.
Təşkil etdiyi Divan Ədəbiyyatı seminarları və konfransları geniş kütlələr tərəfindən izlənilib və "Divan Şeirini Sevdirən Adam" kimi tanınıb. Bəzi işləri ilə Türkiyə Yazarlar Birliyi Dil Mükafatını (1989), Türk Dil Qurumu Mükafatını (1990), Türkiyə Yazarlar Birliyi Araşdırma Mükafatını (1996) qazanıb. Həmşəhərliləri tərəfindən "Uşaq Xalq Qəhrəmanı" seçilib. Babil’de Ölüm İstanbul’da Aşk, Şah ve Sultan, Od, Efsane, Mihmandar, Karun ve Anarşist adlı romanlarının nəşrləri yüz minlərlə çatıb. Bu romanları bir çox mükafat alıb və xarici dillərə tərcümə edilib. 2013-cü il Prezident Böyük Mükafatına ədəbiyyat sahəsində layiq görülüb. Hal-hazırda T.C. Prezidentliyi Mədəniyyət və İncəsənət Siyasətləri Şurasının sədri vəzifəsini icra edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.01.2025)
