Nizami Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
Nemət Mətinin "Məscid yolunda gülləri qoxulamaq" hekayəsi haqqında bir neçə cümlə
Nemət Mətinin yazdığı bu hekayə süjeti sadə qurulmasına baxmayaraq, özündə emosional dərinlik və insanın keçmişə bağlılığını ifadə etmək istəyir. İtki və sevgi kimi ağır mövzular hər zaman oxucunun diqqətini çəkir və müəllifin bu mövzuya toxunması müsbət bir addımdır. Qoca kişinin hər gün şəhərin mərkəzində, saatın altında sevgilisini gözləməsi təsirli və simvolik bir detal kimi çıxış edir. Bu səhnə oxucuya ümidlə ümidsizlik arasındakı incə xətti hiss etdirə bilərdi, amma mətn bunu tam yaşada bilmir. Burada diqqətçəkən fəlsəfi cəhət, insan yaddaşı və sevgisinin zamanla üz-üzə gəlməsidir.
Lakin hekayə bu mövzuya layiq dərinliyi ortaya qoya bilmir. Dialoqlar çox izahlıdır və sanki müəllif hadisəni izah etmək üçün məcburi şəkildə onları qurub. Xarakterlərin danışığında fərdilik yoxdur, hər iki obraz eyni səs tonu ilə danışır. Bu isə oxucunun onları fərqli insanlar kimi qəbul etməsinə mane olur. Hekayənin ritmi yavaşdır və gərginlik yoxdur. Bir məqamdan sonra oxucu hadisənin sonunu asanlıqla təxmin edir və maraq azalır. Bu, hekayənin struktur zəifliyindən xəbər verir. Müəllifdə sual yaranmamağı üçün qeyd:
Hekayənin strukturunun zəif olması müəllifin hekayə texnikasından xəbərsiz olduğunu ifadə etmir, sadəcə müasir hekayə texnikası ilə tanışsızlığından irəli gəlir. Heç olmasa, XX əsrdə yaşamış Rumın, Macar, İspan ədəbiyyatındandakı müəlliflərin hekayələri ilə tanış olsa, kifayət edər. Bir az da müasirləşmək istəsə, Herta Müllerin hekayələrindən bəhrələnmək məsləhətdir.
Mətndə poetik cümlələr var, amma onlar bəzən sadəcə söz oyunu kimi qalır, emosional təsiri güclü etmir. “Gülləri qoxulamaq sənin qışqıra-qışqıra oxuduğun dualardan min qat böyük və saf duadır” ifadəsi maraqlı olsa da, hekayə boyu bu fikri dəstəkləyən səhnələr yoxdur. Yəni müəllif oxucuya göstərmək əvəzinə, sadəcə deyir. Bu isə “göstər, danışdırma” prinsipinin pozulmasıdır. Obrazların daxili aləmi demək olar ki, oxucuya açılmır, yalnız xarici davranışlar təqdim olunur. Oxucu qocanın ağrısını sözlərdən anlayır, amma onu yaşaya bilmir.
Yazının dili yer-yerdə poetikdir, amma çox zaman passiv qalır. Hekayədə təsvirlər azdır və səhnələr oxucunun gözündə canlanmır. Hekayə danışır, amma yaşamır. Bu isə emosional təsiri ciddi şəkildə azaldır. Daha canlı təsvirlər, daha güclü səhnələr və daxili monoloqlar mətni çox yaxşı səviyyəyə qaldıra bilərdi. Mövzu kifayət qədər genişdir və dərin fəlsəfi məna daşıya bilər, amma hazırda bu imkan istifadə olunmayıb.
Süjet sadədir və bunun üstünlüyü ola bilərdi, amma müəllif sadəliyi təsirli etmək üçün dil və üslubu daha incə işləməlidir. Hekayənin sonluğu bir qədər gözlənilən və təsirsiz qalır. Oxucu üçün yadda qalan bir məqam yoxdur, finalda verilən fikir güclü deyil. Bu cür mövzular oxucunun yaddaşında qalmaq üçün daha emosional və orijinal bir nəticəyə ehtiyac duyur.
Ümumiyyətlə, hekayə müəllifin mövzuya emosional münasibətini göstərir, amma yazı texnikası baxımından ciddi boşluqlar var. Dialoqların süni olması, təsvirlərin azlığı və emosional dərinliyin çatışmazlığı mətnin əsas problemləridir. Bu hekayə oxucunu düşündürə bilərdi, amma sadəcə məlumat ötürən bir danışığa çevrilib.
Bütün bunlara baxmayaraq, hekayənin ideyası maraqlıdır. İnsan yaddaşının gücü, sevgidə israr və zamanın məğlubedilməzliyi kimi mövzular çox güclü emosional materialdır. Əgər müəllif bu materialı daha dərindən işləsəydi, nəticə fərqli olardı. Mətndə verilən simvolik detallar – saat, güllər, qəbiristanlıq səhnəsi – əslində yaxşı işlənə biləcək elementlərdir. Sadəcə bu detalların emosional yükü daha güclü göstərilməlidir.
Oxucu qocanın qəbiristanlıqda etdiyi hərəkətləri sadəcə təsvir kimi oxuyur, amma hiss etmir. Halbuki həmin səhnələrdə duyğunun zirvəsi yaşadılmalı idi. Yazıda ritm balanslı deyil, bəzən uzanır, bəzən qəfil bitir. Bu, oxucunun emosional axına daxil olmasını çətinləşdirir. Əgər daha çox təsvir və dinamik səhnələr əlavə edilsəydi, hekayə çox fərqli səslənərdi.
Hekayə mövzu baxımından maraqlıdır, amma təqdimat və yazı texnikası baxımından kifayət qədər güclü deyil. Daha dərin obrazlar, daha canlı təsvirlər və emosional təsir üçün yazı üzərində ciddi işləmək lazımdır. Bu potensialı olan bir mətndir, amma hazırkı formada oxucuda böyük təsir buraxmır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(30.07.2025)
