Aida Eyvazlı yazır
Mən həmişə demişəm, daşlara inanın, daşların şahidliyi çox güclü olur. Bəlkə də bu sübutlar dünyanın bəzi yerlərində hələ də ölməyən insanlığa lazım olacaq... Bəlkə də hansısa bir ölkədə bu filmin ingilis, fransız, ərəb dilində nümayişindən sonra, faciəmizin ağırlığını, dərdimizi başa düşən olacaq???
***
Bu xəbəri sizlərə çatdırmışdıq. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə, ANS Şirkətlər Qrupu, Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayev adına Fond, Balans Milli Rəqəmsal Bərpa Studiyasının təqdimatında Cinema Plus kinotearında ssenarist və rejissor Vahid Mustafayevin “Qaytarılan Torpaq” sənədli filminin təqdimatı olub.
Filmin süjet xətti erməni artilleriyasının dayanmadan atdığı mərmilərindən qorunmaq üçün Füzuli şəhərini məcburən tərk edən gənc, iki körpə uşaq anası, müəllimə Hürrüyə Hüseynova və Füzulini qorumaq üçünBakıdan əlinə silah alıb gələn bəstəkar-şair Rasim Müzəffərlinin həyat hekayələri üzərində qurulub.
Hər iki hekayənin qəhrəmanı 1993-cü ildə reportyor Vahid Naxışın kamerasına həkk olunmuşdu, aradan 30 ilə yaxın vaxt keçəndən sonra 2021-ci ildə rejissor Vahid Mustafayevin dramaturju xətti ilə onlar “Qaytarılan torpaq” sənədli filmində də eyni kameraya tuş gəldilər.
...Qara ekranda ağ yazılar gedəndən sonra dağıdılmış, viran olmuş yurd yeri gəlir ekrana, sonra o xarabalığa gedən yol, yolun ardınca ancaq 2020-ci ilin sentyabrından sonra gördüyümüz dağılmış, xarabaya çevrilmiş, ya təkcə pəncərə yeri qalan, darvazası olmayan, vəhşi təbiətin şıltaqlığına uyğun kimsəsiz həyətlərində ot-ələf, yabanı ağaclar bitən məhəllələr, uçurulmuş divar kimi qalan xərabət evlər görünür...
Sonra filmin qəhrəmanı Hürriyə Hüseynova danışır:
-Mən Füzulidən çıxanda evimizi abad qoyub çıxmışdım. Ötən 30 ilə yaxın müddətdə xəyalımda ordan çıxdığım Füzuli şəhəri qalıb. Xoşbəxtliyim, orada yaşayan insanların gözəl siması, isti ocağım... Elə bilirdim ki, qapımı açıb, içəriyə keçəcək, həmin xoşbəxtliyimə qovuşacağam. Bu viranəliyi, bu xarabalığı görəndə bir daha əmin oldum ki, mənim keçmişim yoxdur, hər şeyi itirmişəm...
...Yenə o xərabət, Füzuli rayonunun xərabəti gəlir ekrana... Beynimdən ildırım sürəti ilə bir fikir keçir: “Bu xərabətlərin müəllifi İmperialist Rusiyasıdır, Rusiyanın qanlı imperiya maraqları, Azərbaycana müstəqilliyinin bağışlamamasının intiqamı, qisasıdır...”.
Çəkiliş qrupunun avtomobilləri o xaraba qalmış evlərin arası ilə irəliləyir... Və insan gördüyündən dəhşətə gəlir. Bir yurdu da bu qədər qəddarcasına dağıdarlarmı, viranə qoyarlarmı? Bizim kimi qonaqpərvər, sülhsevər bir millətə bu boyda qəsdin səbəbi nədir axı?
Sonra ekranda Rasim Müzəffərin 30 il əvvəl Vahid Naxışın kamerasına yansımış Füzuli rayonundan götürdüyü torpaq səhnəsi görünür. ANS-in çəkiliş qrupu sonuncu dəfə 1993-cü il 24 avqustda Füzulidə olanda Ramiz Müzəffərli oradan torpaq götürmüşdü... O torpağı saxladımı? O torpağın axırı necə oldu....
Ən dəhşətlisi də bilirsiniz nədir? Ekranda köhnə kadrlar --30 il bundan əvvəl yollara tökülən insan köçü, düzün ortası, dəmir çarpayı, bir ağacın kölgəsində yığışıb, oynaşan uşaqlar səhnəsi gəlir. Üst-başları çirk-pas içərisində, hiss olunur ki, həm də çox çaşqındırlar... Yolun qırağında tökülüşüb qalıblar. Böyüklü-kiçikli gəlib-gedənin qabağına qaçırlar ki, bəlkə evlərindən bir xəbər ola.... Bəlkə kimsə deyə ki, qayıdın evinizə... Daha bu çöllü-biyabanda yol gözləməyin... Çölün düzündə dünyadan xəbərsiz bir balaca uşaq da nimdərçənin üstündə dərin yuxuya gedib... Qadınlar baş-başa verib ANS-in peportyoru gənc Vahid Mustafayevin kamerasına dərdlərini danışırlar, üsyan edirlər ki: “deyirlər, erməni doluşub Füzuliyə, bizi də dərəyə-düzə səpələyiblər... “.
...Yolun qırağıdır... Köç gedir... Kimin əlinə nə düşübsə traktor lapetinə, zil maşınına doldurub daşıya bildiyini aparır...
Hadisələr 1993-cü ildə baş verir... Hurriyə müəllimə deyir ki, bu nə gündür... zərli-zibalı ev qoyub çıxmışam... riyaziyyatdan yaxşı oxuyur oğlum, bu düzlərdə mən onun üçün hansı günü- güzəranı ağlayacam... haraya gedək, neyləyək... Bizdən heç kimin xəbəri yoxdur...
Bir qadın da üsyan edir ki, uşaqları ilan-çayırdan qoruyuruq... Gündüz isti döyür başımıza, gecə də uşaqları qoruyuruq... Bir kişi də kənarda tapdığı taxta, ağac dirəklərini yerə basdırır ki, sığınacaq qursun burdakılara...
Ekranda kadr dəyişir... İndi isə kadrda yaşlı bir qadın görünür... Danışmağa başlayandan sonra anlaşılır ki, o Əhmədbəylidə 1993-cü ilin kadrlarındakı çöllü-biyabanda üsyan edən müəllimədir...
Bu gün isə Hurriyə Hüseynova viran olmuş evinin qarşısındadır... Qorxudanmı, dəhşətdənmi gözləri bərəlib, donub... Evindən qalan uçuq divara yaxınlaşır... Operator addım-addım izləyir qadını...
Bizim yurdlarda evlərin pəncərələri taclı və qövsvari qurular. Füzulidə də bu milli adətimizi qoruyubmuş evtikənlər. Qadın uçulmuş divara və şüşəsiz pəncərə taxçalarına toxundurur əllərini, daşlara sığal çəkir, olmayan qapının tağından içəri keçir... Nə vaxtsa bu qapıdan içəriyə gəlin kimi keçmişdi... Nə vaxtsa bu həyətdə qonaq-qaranın, uşaqların toylu-düyünlü səs-küyləri var idi...
İndini deyə bilmərəm, o vaxtlar elimizdə-obamızda bir ənənə var idi ki, məhəllədə, kənddə ev tikənə qonşular yardım edərdi... Özü də ki, belə bölgələrdə də yurdun evini çay daşlarından, dağdan ayrılmış sal daş parçalarından tikərdilər... Hürriyəyə də bu evi gəlin otağı kimi tikib hədiyyə etmişdilər. Müəllimə əllərini daşların üzərində gəzdirdikcə, düşünürəm ki, o daşlarda, uçurulub, dağıdılıb ölmüş divarda onu tikən ustaların nəfəsi var, əl izi var... Bəlkə də indi divar öz doğmasını tanımışdı... Hürriyə müəllimə əlini üşüyən və yetim daşlara çəkdikcə, mənim də göz yaşlarıma hakim ola bilmirəm, elə bil ki,gözlərim Füzuli şəhərinin həmin məhəlləsindəki gözü tutulmuş bir bulaq idi, indi açılıb deyə, dayanmadan sel kimi axır göz yaşlarım, boğazımı, sinəmi isladır... Mən o dağılmış evi, həyəti ekranın bu üzündən hiss edirəm...
Mən ömrümüzün 1988-ci ldən sonrasını insanlarımızın yurd, ocaq faciələrini beləcə hiss edib ürəyimə yaza-yaza yaşadım. Mənim ürəyim bəlkə də dünyanın ən böyük dərd, nisgil, həsrət, şəhid qəbristanlığıdır... Ona görə də dağıdılmış yurdlara, yıxılmış qocaman ağaclara, sındırılmış qalalara, tarixi abidələrə ağrısız, həyəcansız baxa bilmirəm. Göz yaşlarımla dərdlərimi soyutmağa çalışıram.
“İnsafı olmayan” operator da kadrları o qədər peşəkarcasına işləyib ki, adamın ürəyini partladır...
Bir kadrda müəllimənin torpağa basdığı ayaq təmasını göstərir... İstəyirəm qışqıram ki, amandır, o torpaq yaralıdır, onun üstündə asta gəz... Göy üzündə Tanrıya hisrlənirəm... Soruşuram ki, harda idin o vaxtlar? Hara getmişdin?
Gəlin getdiyi, beşik yellədiyi evin xərabətində gəzir müəllimə. Deyir ki:
“... mən buranı qoyub gedəndə cavan gəlin idim, indi nənəyəm... Mən buradan çıxanda evimdən heç nə götürmədim. Qapını bağlayıb, açarı götürdüm. Fikirləşirdim ki, 3 gün, 5 gündən sonra qayıdacam... Xoşbəxt ailə həyatımı yaşayacam... Kürəyimdə evimin aırlığını apardım...
İndi qayıtdım, 30 ildən sonra... Faciədir, bədbəxtlik, hər şeyi qoyub getmək faciədir, xoşbəxtliyimi, gəncliyimi qoyub getmişəm... İndi bu xarabalıqda onu haradan tapım... İnsan da öz xoşbəxtliyindən əl çəkərmi? Bundan böyük faciə var?”.
Hürriyə müəllimənin suallarına kim cavab verə bilər? ATƏT-in Minsk qrupu dəfələrlə gəlib , bu yerlərdən keçdi... Görəsən Kaspirşik heç onları burada gəzdirən təcavüzkar ermənidən, rus hərbçisindən soruşdumu ki, buraları kim belə xərabətə döndərdi? Kim talan etdi? Bu yerlərin daşını, divarını haraya daşıdınız?!
ANS TV ermənilərin işğal dövründən operativ TV və xəbərçimiz idi. Cəbhə bölgəsindən həqiqətləri çatdırırdı xalqa... “Qaytarılan torpaq” filimində həmin illərdə Füzuli uğrunda döyüşən oğlanların kadrları, döyüşləri gəlir ekrana... İndi o oğulların ancaq ekrandakı görüntüləri qalıb. Hamısı şəhiddir... Aralarında kəşfiyyatçı komandir Hacı Əsədov da var...
Payızın havası gəzən bu ünvansız həyətdə ot basmış xaraba evin o tək divarına çayırlar, otlar dırmaşıblar, yarpaqların rəngləri də payızın özü kimi qızarıb, kənardan adama elə gəlir ki, divarlar qan ağlayır, uçuq divara qan çilənib.
Müəllimə bayaq demişdi axı, mən çıxanda heç nə götürmədim... Yeni kadrda həmin o paramparça olan daşların xərabətindən bir pul qabı, bir tay qırmızı uşaq ayaqqabısı, qazan qapağı tapır...
Bu evi və ətrafındakı evləri, kəndləri, rayonları, şəhərləri daş-daş, qapı-qapı,darvaza-darvaza, mebel dəstləri ilə talayıb aparan İran farslarının, ermənilərin boş pul qabı və bir uşaq ayaqqabısı nəylərinə lazım idi ki?
Lakin tarixə lazım imiş... İndi vəhşi ermənilərin, onların havadarı olan İran farslarının, rus müharibəsevənlərinin əməllərinin şahidi kimi məhkəmələrdə sübut etməyə lazım imiş. Qalaq-qalaq sındırılmış daş parçaları o ayaqqabı tayını, o gəlinlik pulqabısını, o qazan qapağını düşmənlərdən gizlədib, şahid və dəlil-sübut kimi saxlayıb. Mən həmişə demişəm, daşlara inanın, daşların şahidliyi çox güclü olur. Bəlkə də bu sübutlar dünyanın bəzi yerlərində hələ də ölməyən insanlığa lazım olacaq... Bəlkə də hansısa bir ölkədə bu filmin ingilis, fransız, ərəb dilində nümayişindən sonra, faciəmizin ağırlığını, dərdimizi başa düşən olacaq???
Müəllimə qazanın qapağını əlindəki dəsmalla silir... Axı bu evdə həmişə bər-bəzəyini, səliqəsini qoruyub saxlayardı... İndi adəti üzrə bu həyətdə yuduğu qazanı silib-təmzilədiyi kimi, yenə mexaniki olaraq eyni işi görür... Sonra 8 yaşlı uşağına aldığı qırmızı ayaqqabını tapır, o illərin xatirələrini danışır... Deyir ki: “...mən öz vətənimidə qürbət çəkmişəm... Bunun özü də vətənsizlikdir... mənim balamın , mənim həyatımı bu günə qoyanlar bu kadrlara baxıb utansınlar...”.
Operatorun 1993-cü ildə hospitalda çəkilmiş kadrları gəlir ekrana... Yaralı əsgər deyir ki, sağalandan sonra, davaya qayıtmaq istəyirəm, komandiri də deyir ki, torpağı azad edəcəyik...
Gördünüzmü... Bizim ruhumuzu bu 30 ildə heç kim dəyişə, qıra bilmədi. O gündən bu günə qədər baş verən bütün döyüşlərdən yaralı çıxan əsgərlərimiz, vətəndaşlarımız, qəhrəmanlarımız belə deyirdilər...
Ekranda saçları ağappaq olmuş bəstəkar şair Rasim Müzəfərli görünür. O 30 il əvvəl 1993-cü ildə Vahid Mustafayevlə sonuncu dəfə Füzuli boşaldılan ərəfədə həmin yerlərdə olmuşdu. Onlar Füzilidə sonuncu dəfə olanda şəhər boş imiş. Vətənin içərisində olan xainlər isə yollara tökdükləri köçkünlərə deyirlərmiş ki, ermənilər şəhəri qəsb edib... ANS çəkiliş qrupu buraya gələndə şəhərdə nə erməni, nə də azərbaycanlı hərbi birləşmələrinə rast gəlmirlər.
Yeni çəkilən kadrlarda Rasim Müzəffərli param-parça, tikə-tikə olmuş xərabətə çevrilmiş daşların üzərində oturub... O günlərdən, o xatirələrdən danışır... Ekranda Rasim Müzəffərlinin 30 il bundan əvvəl çəkilən kadrları görünür... Əyilib torpağı qazır, bir kağızın içərisinə yığır... Sonra həmin illərdən danışır:
-O torpağı götürəndə elə bil ürəyimə dammışdı ki, hələ buralara qayıda bilməyəcəyik... Bakıda harasa səpmək üçün götürmüşdüm... Zaman aman vermədi... İndi isə götürdüyüm yerə qaytardım torpağı...
...və Ramiz Müzəffərli 30 il əvvəl götürdüyü torpağı yenə də həmin yerə səpir...
Mənim isə könlümdə təlatümlər, yanağımdan süzülən göz yaşlarım... düşünürəm ki, buradan gedən kimi oturub Putinə, Makrona, Rəisiyə məktub yazacağam ki, törətdiyiniz bu cinayətdən, tökdüyünüz qanlardan, atdığınız bombalardan utanırsınızmı? Niyə gəlib bir dəfə də olsun azad etdiyimiz yurdlara baxmırsınız? Niyə? Gəlin yaratdığınız “Xərabət” tablosuna baxın... Azərbaycanın viran olmuş torpaqlarında, yurdlarında yaranan xərabətlər sizin əsərinizdir...
“Qaytarılan torpaq” sənədli filminin sonunda titrlərdə yazılar görünür:
“...24 avqust 1993-cü il. Füzulidən sonuncu başda Vahid Mustafayev olmaqla, ANS TV-nin çəkiliş qrupu və Hacı Əsədovun rəhbərlik etdiyi kəşfiyyat dəstəsi abidəyə aparan “Daş körpü” vasitəsilə çıxdı...
17 oktyabr 2020-ci il...
44 günlük müharibə zamanı müzəffər Azərbaycan Ordusu Füzuli torpaqlarını azad edəndən sonra,
24 dekabr 2020-ci ildə Həmin abidənin yanından keçərək Füzuliyə daxil oldular... amma əsrlərə dayanmış Daş körpü ilə yox, bu tarixi abidə bütün Füzuli şəhəri kimi təcavüzkarlar tərəfindən ifrat vandallıqla tam dağıdılmışdı...
Bir də ki... bu dəfə ANS çəkiliş qrupunun yanında komandir Hacı Əsədov yox idi....”.
Anşlaqla bitən filmdən sonra mən Vahid Mustafayevə yaxınlaşıb, gözlərimin yaşını silib, onun alnından öpürəm...
Cinema Plus-un dəhlizində köhnə döyüşçülər və qazilərlə tanış oluram. Onlar deyirlər ki, Füzuli uğrunda 1993-cü ildə döyüşənlərdir. Və onu da deyirlər ki, biz Füzulidən sonuncu dəfə yaralı çıxmışdıq... Lakin o zaman belə xarabalıqlar yox idi. Bütün evlər, küçələr, məhəllələr öz yerində qalmışdı.. İndi bu filmə baxanda keçdiyimiz yerləri tapa bilmirdik... vandallar, talançılar qoyub gəldiyimiz yurdları necə də viran ediblər...
Amma biz torpaqlarımızı qaytardıq, əvvəlki gözəlliyi də bərpa edəcəyik.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.12.2022)
