Şəfa Vəli, “Ədəbiyyat və incəsənət”

“Dostoyevski “cəsur” yazıçıdır”, – deyir həmsöhbətim... Gülümsəyirəm.  Çünki Dostoyevskini oxumağın tələb etdiyi cəsarətin ölçüsünə bələdəm. Oxumaq nədir ey?! Anlamaq daha çox şey tələb edir.  Bəlkə mənim Kəmalə xanım Umudova (Bakı Slavyan Universitetinin dosenti) ilə Dostoyevskidən danışmağım tapdığım ən asan çıxış yoludur:  ədibin yaradıcılıq döngələrinin qaranlıq künclərinə  işıq tutacaq dəyərli Kəmalə xanım, mən də rahatca o döngələrdə nə var-nə yox, öyrənəcəyəm... İşıq yandıran olanda qaranlıqdan niyə qorxum ki?!

-Dostoyevski yaradıcılığının  cazibəsi nədədir?

-Dostoyevski  “cəsur” yazıçıdır. Bu təşbehin  tez-tez istifadə olunan  və  oxucuya heç bir məlumat ötürməyən “möhtəşəm”, “dahi” və s. bu kimi sözlərin sırasında yer almasını istəməzdim. Bunun üçün “Dostoyevski romanında forma və məzmun vəhdəti necə yaranır?” sualına cavab tapmalıyıq. Süjet quruluşuna görə (!) cani haqqında yazılmış “Cinayət və cəza” romanının bu qədər estetik cazibəyə malik olmasının sirrini axtarmalıyıq... Yeri gəlmişkən, çox zaman estetika mücərrəd qavrayış olaraq anlaşılır. Hamı unudur ki, estetika “hissolunan”dır,   “hiss etmək” feilindən gəlir. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat haqqında danışarkən estetikanı daxili bağlılıqdan, cazibədən kənar, mücərrəd qavrayış kimi  görmək doğru deyil.  Dünya ədəbiyyatının böyük müəlliflərinin məqsədi oxucuya dünyanın ilkin gözəlliyini, yəni Tanrıya aid olmasını, sevginin  ilahi mahiyyətini göstərməkdir, təcrübədən yararlanması üçün ona yardım əlini uzatmaq və onu yenilənməyə, fərqliliyə  götürməkdir. “İdiot” romanını nəinki günlərə, saatlara belə, ara vermədən oxuyanlar dünyagörüşlərinin dəyişdiyini, uzun müddət divanə, “səy” kimi dolaşdıqlarını qeyd edirlər. Tanrı ilə bağlılığını itirmiş rus zadəgan cəmiyyətinin ona öyüd vermək əqidəsi ilə şərti uzaqlardan, İsveçrədən, cənnət kimi yerlərdən, qeyb dünyasından gələn Mışkini anlamağa, qəbul etməyə gücü, ruhu yetmədi.  Dostoyevski Mışkin obrazını rus xalqının sevgi yaddaşının, mənəvi mahiyyətinin qoruyucusu, ən çətin tarixi dönəmdə xilaskar  missiyasının daşıyıcısı kimi yaratdı. “Öyüd”süz yetişmiş cəmiyyətdə peyğəmbərlik etmək özünüfədadır,  diri-diri çarmıxa çəkilməkdir, diri-diri dərisi soyulmaqdır – bəlli nümunələrdən danışırıq: İsa Məsihdən, Nəsimidən... Böyük dostoyevskişünas,  filosof Tatyana Kasatkina  on bir yaşında oxuduğu ilk romanın (“İdiot”) onun həyat seçimini, yolunu təyini etdiyini qeyd edir müsahibələrində. On bir yaşlı uşaq qəlbindəki işığın, cənnətin bədii əsərdə əks olunduğunu görür və o görüşün üzərindən  yarım əsrdən artıq vaxt keçdikdən sonra da Dostoyevskini xilas yeri, pənah gətirdiyi yazıçı adlandırır.  Qeyd etməliyəm ki, Qulu Ağsəs poeziyası da başdan-başa ruhun Tanrı ilə bağlılıq təcrübəsini ehtiva  edir: “Şükür o göydəki ismin halına”, “Sevgi bol, dərd də namxuda...”, “Sənsən hər yer”, “Bir də baş qoşan deyiləm”, “Sizə kimdən deyim?”, “Az qalıb” və digər şeirləri teoloji kontekstdən baxılmadıqda anlaşılmayan, çətin mətn olaraq qalır.

-Belə deyə bilərikmi: Dostoyevskinin inancı yaradıcılığının “işıq gələn tərəf”idir?

-Dostoyevski yaradıcılığının "işıq gələn tərəfi" onun İNANCIDIR! Dostoyevski real zaman, tarix, insan münasibətlərini  xristian inancı, İncil motivləri, peyğəmbərliyin, müqəddəsliyin varlığı müstəvisinə gətirərək yeni roman forması yaradır. İncildə yazıldığı kimi: “Çünki elə gizli bir şey yoxdur ki, aşkara çıxmayacaq və elə örtülü bir şey yoxdur ki, bilinib aydın olmayacaq” (Luka 8:17). Fomanın İncilində İsanın dilindən söylənilən bu vəhy yer üzündə baş verənlərin İlahi təcəllə olduğunu ifadə edir, bu dünyadakı təzahürlərdə  Yaradanın Müjdəsini, İlahi mənanı  görmək istəyini, yerdən göyə ucalma məqamını ifadə edir. 

Vəhy  müqəddəs kitablarda  yazılsa da, Yaradanın Həqiqəti hər yerdədir. İnsanın vəzifəsi ona məlum olmayanı axtarmaqdır,  möcüzə ilə, Tanrı Müjdəsi ilə görüşə can atmaqdır. Ruhun qanunlarını araşdıran Dostoyevski “Bednıye lyudi” (bu başlığın dilimizə fərqli tərcümələri barədə bir az sonra danışarıq, mən “Zavallılar” adından istifadə edəcəyəm) əsərində Makar Devuşkin obrazı ilə insanın daxilində peyğəmbər həqiqətinin gizləndiyindən əmin ilahiyyatçı yazar  missiyasını yerinə yetirir. Dostoyevskinin artıq ilk əsərində onun  bütün yetkin romanlarını təyin edən xristian antropologiyasının əsasları qoyulmuşdur.

-Dostoyevskinin “Zavallıları”ı kimlərdir?

- “Zavallılar”da (“Bednıye lyudi”) Dostoyevskinin son dövr romanlarına xas  olduğu  irəli sürülən mövzu ikiləşməsi ilə qarşılaşırıq. Bu ikiləşmə onun əsərinin interpretasiyasında və adının dilimizə fərqli tərcüməsində də özünü göstərir. “Yoxsul insanlar” (Məmməd Qocayev) başlığı oxucuları pulsuz insanların sosial problemlərini önə çəkən yazıçı “humanizm”indən danışmağa sövq edirsə, “Zavallılar” (Etimad Başkeçid)  adı bu konsepti içəridən dağıdır və agah olanlar üçün fərqli dil, semantika yaradır.

Dostoyevski  ilk əsərini “Zavallılar”  adlandırarkən özünü tam şüurlu şəkildə Karamzin ənənəsinin təsir dairəsinə aid edirdi, baxmayaraq ki, onu yanlışlıqla Belinskinin sosial tənqid məktəbinə aid edirdilər. Təsadüfi deyildir ki,  romanın əsasında isməti ləkələnmiş və atılmış  qızın  hekayəsi dayanır. Romanın adının (“Bednıye lyudi”) mahiyyət etibarilə, tavtoloji olduğu qeyd olunur. Çünki Dostoyevskinin  ədəbiyyata geri gətirdiyi sözə verdiyi anlama görə, bütün inanlar zavallıdırlar. Romanda qeyd olunur ki, söhbət yalnız və o qədər də maddi çatışmazlıqdan getmir, baxmayaraq ki,  əsərdə mövzu həm də  budur. Maraqlı odur ki,  bütün insanların zavallı adlandırılması romanda əksini tapan ədəbi süjetlərlə bağlıdır. Makar Devuşkinin təsəvvüründə Puşkin “Stansiya gözətçisi” əsərində hamı üçün ümumi fəlakəti, bəlanı, insanın  öz doğmasını itirməsi ilə bağlı məqamı ifadə edir, başqa sözlə zavallılar -  unudulmuşlar, tərk edilmişlərdir.

-Zavallı olmaq Dosyoyevskinin qəhrəmanlarının taleyidir, yoxsa seçimi?

- Maraqlı sualdır. Bu, “Alçaldılmışlar və təhqir olunmuşlar” romanı haqqında   geniş söhbət üçün ən vacib sual ola bilər. “Bednıye lyudi” romanı üçün də mühümdür. Dostoyevskinin yaradıcılığında “kiçik insan” əşya deyildir. O, Tanrıdan nəsibini almış, birmənalı olaraq Tanrının yer üzündə simasını daşıyan varlıqdır. Makar Devuşkini araşdıranlar çox zaman öz şərhlərində onu mühitdən asılı, sosial haqsızlığın qurbanı kimi  təsvir edirlər. Bu cür  şərhlər Dostoyevskinin bədii prinsiplərinin uyğun dəyərləndirilməsinə və əsərin doğru oxunulmasına imkan vermir və mövzunu başqa yerə götürür. Makarın bənzərsiz bir xarakter olduğunu önə çəksək, onunla bağlı yazıçının əsas məramının anlaşılmasına yol açmış olarıq. Qəhrəmanın yaşadığı yer mətbəx küncüdür, lakin o bundan narazı deyil. Onun könlü dünyaya və Tanrıya açıqdır. Onu narahat edən səbəblər başqadır. Çalışdığı departamentdə, yaşadığı cəmiyyətdə onu alçaldan insanlarla, təhqirlərlə üzləşsə də, böyük bir ümidlə üz tutduğu hədəfindən dönmür.  Dostoyevski romandakı  münasibətləri horizontal xətt üzərindən deyil,  Tanrı ilə bağını təsdiq edən  vertikal boyu dəyərləndirir. Bu, Varvara və Bıkov arasında baş verən eşq romanı deyil. Mühüm olan başqa sevginin arayışıdır. Devuşkin insanların qəlbində yaşayan başqa eşqdən xəbərdardır. Lakin dünyanın bundan xəbəri varmı? Xeyr, yoxdur. Məhz buna görə, Makar uzun-uzun məktublar yazır və əslində, Varvaranın timsalında  dünyanı xəbərdar etmək,  könülləri cahanşümul sevgi üçün oyandırmaq istəyirdi. O, Tanrıya sadiqdir. Bu dünyada da, axirətdə də Tanrıya, peyğəmbərinə inanır. Varvara isə başqa dildə danışır, dünyaya və hadisələrə başqa mövqedən baxır, adı da qədim yunan dilindən tərcümədə “özgə”,”yad”, “dildən anlamayan” mənası daşıyır.   

Məktublaşma şəklində yazılsa da, “Bednıye lyudi” iki insanın qarşılıqlı münasibətlərinin inkişafı və onun  nəticəsi  kimi deyil, bir insanın, Makar Devuşkinin sonsuz mənəvi gücünü göstərən bir romandır. Təsadüfi deyildir ki, əsər boyu Makar “fəlsəfədən” danışdığını, “fiosofluq” etdiyini  qeyd edir.  Zavallı Samson Vırin haqqında danışarkən, o,  fikrini bu cür tamamlayır: “Olan işdir, anam, bizim də başımıza gələ bilər. Nevskidə, yaxud sahil küçəsində yaşayan qrafın da başına gələ bilər. Başqa adam kimi görünə  bilər, çünki onlarda hər şey özünəməxsus şəkildə dəbdəbəlidir, lakin o da eyni şeyi yaşayır, hər şey ola bilər. Mənim də başıma eyni şey  gələ bilər” (tərcümə mənə aiddir -U. K. ). Bir məqamı da nəzərdən qaçırmaq olmaz: Dostoyevski “Stansiya gözətçisi” povestinin sonluğunu  “Zavallılar”a köçürür.  “Zavallı Varya”nın hekayəsi onu yoldan çıxarmış  cənab Bıkovla rəsmi nikahla bitir. Qorxduğu Makarın başına gəlir,  gözlədiyi kimi, “bəxtsiz, başıbəlalı” “zavallı Samson Vırin”in vəziyyətinə düşür. Lakin  sözün əsl mənasında hamı tərəfindən tərk edilən, qəlbən bağlandığı insanlardan ayrı düşən yalnız Makar deyil, həm də Varvaradır. Tərk edildikdə, Karamzinin təbirincə, “zavallı”, çarəsiz  vəziyyətə düşdükdə, məhz bu insan  (və digərləri) onun yanında peyda olmuşdular, böyük fədakarlıq göstərmiş,  ona sahib çıxmışdılar.  Qoqolun “Şinel”i  Makarı pərişan edir, qəlbini ağrıdır. Qoqolun  ifadə etdiyi  “zaval” –   yoxsul insanın alçaldılması və alçalması “Zavallılar”da hamının  başına gələ biləcək mənəvi yoxsulluq anlamında  təzahür edir.

Makarın “çəkmələr”lə bağlı  ifadə etdiyi düşüncəsi bu haqdadır.  Pinəçinin ehtiyatsızlıq üzündən altını kəsdiyi çəkmələr onun yuxusuna girir. Cəkmələr kasıbın da, varlının da maddi ehtiyacıdır, hər ikisinin yuxusuna  girə bilər, varlının çəkməsinin “fasonu” fərqli ola bilər, amma nəticə etibarilə eyni istəkdir, eyni yuxudur. “Demək istədiyim odur ki, anam, belə çıxır, biz hamımız, əzizim, bir az çəkməçiyik. Eybi yoxdur, olan işdir, amma məsələnin pis tərəfi odur ki, o varlının yanında elə bir adam yoxdur qulağına pıçıldasın: “Belə şeylər haqqında fikirləşmək, yalnız özünü düşünmək, tək özün üçün yaşamaq olmaz, sən axı çəkməçi deyilsən, uşaqların sapsağlam, arvadın da səndən yemək istəmir; bir dön yan-yörənə bax, başa düşdük, çəkmələrin fikrini eləyirsən, amma bəyəm başqa dərd-sər yoxdur?”. “Şinel” povesti ilə bir çox tellərlə bağlı  bu mülahizədə başlıca məqam insana, onun mənəvi varlığına verilən yüksək dəyərdir. İnsanlar yer üzündəki mövqelərini bir-birinə görə deyil, Tanrı ilə münasibətlərinə görə dərk etməlidirlər: “Sənə xatırladıram, anam, insanın qismətini uca Yaradan verir. Məhz buna görə kimisi general epoletləri taxır, kimi də titulyar müşavir işləyir; kiminin qismətində hökm vermək var, kiminin də alnına dinməz-söyləməz, səbrlə itaət etmək yazılıb. Hər insanın qabiliyyətinə görədir: hərənin əlindən bir iş gəlir, biri bir işi bacarır, digəri də başqa bir işi. Tanrı kimə nə qabilyyət veribsə”.   Makar, söylədiyi kimi, bu dünyada “Tanrı qorxusu daşıyaraq və özünü bilərək”  yaşamaq istəyir.  Yəni, Makar düşünən insandır, öz sözü var, tək olsa da bütün insanlıqa bəs edəcək sevgiyə, səbrə, şükrə malikdir.  Cibində bir qara qəpiyi qalmadıqda belə Makar həyatdan qorxmur, reallığın başqa yerdə olduğunu və başqa məna daşıdığını israr edir.  21 avqust tarixli məktubunda onun məşhur ifadəsi yer alır: “<....> lakin, hər halda mən insanam, qəlbim və düşüncələrimlə mən insanam”. Makar Qoqoldan niyə narazıdır? Qoqolun mövqeyinin ifşası ilə bağlı bir çox tədqiatçılar, hətta ən ciddi məqalələrdə belə,  bir məqamı  nəzərdən qaçırırlar. Əlbəttə,  kiçik məmurun maddi əziyyətləri, ətrafdakıların rəhmsizliyi, sevgisizliyi, yadlığı Makar üçün tanış mənzərədir. Şinelin Başmaçkin üçün əhəmiyyəti nədirsə,  Devuşkin üçün də çəkmələri o dərəcədə önəm daşıyır. Lakin Devuşkin  kasıblığın üzqaralığından danışarkən öz dərdini dilə gətirmir. Onu narahat edən mövzu mənəviyyat, daha doğrusu, mənəviyyatsızlıqla  bağlıdır. Başmaçkinin  şinelə bərabər tutulmasını qəbul etmir, müəllifin  onunla bu cür “amansız” rəftarını anlamır. “Yaza bilərdi ki, o, heç kimə pis şey arzulamırdı, Tanrıya inanırdı və öləndə (əgər mütləq  onun  ölməyini istəyirsə)  dalınca ağlayanları vardı”. Makarın Başmaçkin üçün rəva gördüyü  tale mənzərəsi ölümdən sonra da insanın yaşamasına, ruhun ölümsüzlüyünə  inamı ehtiva edir. 

-Belə deyə bilərikmi ki, Dostoyevski mətləbi uzaqdan dolandırıb gətirir? Yəni bunu birbaşa da deyə bilər ki, “filankəs zavallıdır”. Amma o, obrazın daxili həyəcanları, davranışı, düşüncələri ilə anladır: Bu, zavallıdır.

- Bəli, Dostoyevskinin demək istədiyi mətləbləri və müqədddəs kitablarda insana buyrulan sevgini bədii dillə ifadə etmək çox çətin, mürəkkəb iş idi. Mışkin imanla bağlı hiss və düşüncələrin yanlış ifadə edəcəyi halda yoxa çıxacağınıdan qorxurdu.  Makar “çəkmələr”lə bağlı  düşüncəsini  “dolayısı ilə”  ifadə edir.  Və  qəhrəman bunu mətndə açıq söyləyir,  “məcaz dilində danışacağam” deyir. İsanın həvarilərinə söylədiyi “Aranızda birinci olmaq istəyən hamıdan axırıncı olmalı və hamıya xidmət etməlidir” (Mark 9: 35) fikri və digər İncil motivləri üzərindən qurulan bədii obraz və mətn, əlbəttə ki, çoxölçülüdür və xüsusi anlama, xüsusi təhlil tələb edir. Peyğəmbərləri öz ölkələrində qəbul etdilərmi müasirləri!? “Doğru söyləyəni yeddi kənddən qovarlar” ifadəsi hamıya bəllidir. Dostoyevski əbədi həyat haqqında həqiqəti birbaşa, ehkamlarla çatdırmır. O, insanın günahlarını görməzdən gəlməkdən uzaqdır, insanın daxilində baş verən bütün ziddiyyətlər, qorxular, şübhələr,  fantastik düşüncələr və hərəkətlər dünyanın doğru mənzərəsini yaratmağa xidmət edir.  Dostoyevski düşündüklərini birbaşa söyləsə, dünya dağılar, qan düşər.  Bir də ki, müəllif müəllim roluna düşər. Biz Tolstoyda nəyin etik, nəyin qeyri-etik olduğunu yazıçının dilindən eşidə bilərik. Məsələn,“Dirilmə” romanının müəllifinə görə, Nexlyudov gənc Katyuşaya qarşı etdiyi hərəkətdən “utanmalı idi”. Dostoyevskidə isə gizli müəllif strategiyası mövcuddur. O, heç zaman heç bir situasiya üçün qısa həll yolu, təcili çıxış göstərmir, çünki gəldiyi və oxucunu gətirmək istədiyi məqam ruhla, Tanrıya qovuşmaqla bağlıdır və qaranlıqda yaşayan işığın təsdiqi təcrübəsidir. Dostoyevski insanın üzərinə böyük yük qoyur – İsanın daşıdığı çarmıx yükünü. Bütün məsələ Tanrı sevgisini görməkdən, İsa kimi sevgiyə bağlılıqdan gedir ki, bu da metafizika hadisəsidir. Bu, ölümdən öncə və sonrakı həyatı görməkdir, qaranlıqda ağı seçməkdir. Özündən öncə başqasını sevə bilməkdir. Tanrının mərtəbəsində olub heyran qalmaqdır (“gözü ayağının altını görməməkdir” – insan  dünyaya dörd gözlə baxsa belə) və ya “sevdiyini biryolluq sevməkdir ən çətin iş”  (Qulu Ağsəs sevgi formulunu belə ifadə edir). Allaha dost olmağın nəşəsidir, büsatıdır. İnam, iman – bunlar azad seçimidir insanın. Birbaşa deyilə bilməyən, sadəcə qəbul olunan və yaşanılan Həqiqətdir. O,  ən əlçatmaz görünə bilər, amma insanı Özünə və özünə ən etibarlı, sədaqətli dost edən də Odur. 

-Ümid edirəm, “Zavallılar”ı oxumaq istəyənlər üçün bu söhbətimiz əsl səmt ağacı olacaq...

-“Zavallılar” (“Bednıye lyudi”)   yalnız, o qədər də  və  ya heç də  maddi imkansızlıq, kasıblıq haqqında  roman deyil. “Pinəçinin zarıldayan uşaqları və ac arvadından danışmazdım”  deyir Makar (“Bu, boş şeydir və bu haqda heç yazmağa dəyməzdi də, lakin burda belə bir məsələ var, anam <...>”)  və  daha sonra maddi yoxsulluq mövzusunu dilə gətirməkdə məqsədini izah edir. İzah mətndə açıq şəkildə görünür. Maddi ehtiyac insanın və insanlığın  miqyasını təyin etmir. Meyar başqadır, kim olmasından asılı olmayaraq, insan dünya malına bağlı qala bilməməlidir, faniliyə uymamalıdır. Bu mənəvi yoxsulluq mənimsənilən malın, mülkün, əşyanın üzərində bərqərar olan “sevgi”dir,  eqoizmdir. Bu mənada “zavallı” və  “zalım”  sözləri bir-biri ilə qarşılaşdırıla bilər. İnsanlar bir-birini  tərk etməklə  və unutmaqla  özlərini  bədbəxt edirlər. “Bednıye lyudi”  ona görə tavtologiyadır ki, Tanrıya, Yaradana qarşı nankorluq edən, Ondan üz döndərən və  tez bir zamanda özlərini atılmış, Tanrı tərəfindən tərk edilmiş hiss edən  bütün insanlar “zavallıdır”lar. Makarı tərk edib Bıkovla  gedən Varvara xoşbəxt olacaqmı? Qoşulub getdiyi insanda “Tanrının nurunu”, “həyatın özünü”    tapmayacaqsa, necə zavallı olmaya bilər? Makar Varvaraya yazdığı son məktubunda  insanın ontoloji tənhalığının faciəsini dolayısı ilə dilə gətirir.  Varvara  Makarın son məktubunu oxumayacaq, o, artıq uzaqlardadır.  Bəlli bir ünvana yazılan məktub, əslində, bütün insanlara, hər kəsə ünvanlanmış  olur. Mən o məktubu hər zaman eyni həyəcanla oxuyuram, böyük bir ağı mətni kimi... Kiçik bir  monotamaşa üçün gözəl materialdır.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(16.04.2025)