Aygün Bayramlı, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Beyləqan təmsilçisi

Tarixən dini mərasimlər də folklorun əsas qollarından biri olub. Tədqiqatlarımız zamanı gəldiyimiz qənaətə əsasən demək olar ki, Beyləqanda dini mərasimlər özünün bütün dövrlərində insanlar tərəfindən keçirilmişdir. 

Araşdırmaları yerli camaatın dili ilə və əyani müşahidələrimizlə edib, mərasimlər haqqında bilgi sahibi olduq. Adət-ənənə əsasən kənd yerlərində hələ də qalmaqdadır. Yalnız tarixin çox da qədim olmayan qatlarına enib bir qədər keçmişdən başlamaq daha məqsədəuyğundur. Belə ki, əski adətlərdən biri də cümə axşamlarının keçirilməsidir. Bu günü biz yalnız həftənin 4-cü günü olaraq bilsək də, aldığımız məlumatlara əsasən Kəbirli kəndinin camaatı iki gün, yəni 4-cü və 5- ci gün, daha dəqiq desək, 4-cü gün axşam şər qarışana, 5-ci gün isə günorta saatlarına təşkil edərlər. Bu, onların qədim adətləridir. Son vaxtlar isə əhalinin maddi durumu ilə əlaqədar, eyni zamanda dövrümüzün bəlasi yayılan viruslarla əlaqədar olaraq yas yerlərinin nisbətən yığışdırılması ilə bu adət yalnız bir günə keçirilmişdir. Kəbirlilərdə daha bir adət dünyadan köçən yaxınlarının qəbrlərini ziyarət edərkən bütün qəbristanlıqda olan ölənlərin ruhuna fatihə oxuyar, onların da adlarını anarlar. Demək olar ki, bütün kəbirlilər bu surəni əzbər bilər. Eyni zamanda avazla oxuyarlar. 

70 yaşlı, Kəbirli kənd sakini Nəsibə Şəfiyevadan aldığımız məlumata əsasən kəndin ortasında bir ələm ağacı qoyardılar. Kənd əhli də oraya yığışıb mərasimlər keçirərdilər. Bu qədimdə olan adətdir. Sonralar isə həmin kəndin seyidi Seyid Əli Ağanın ocağına toplaşar, bu ənənəni orada davam edərdilər. Kəndli bu ənənənin indi də var olduğunu deyir. 

Digər mərasimlərdən biri də “Şamu qəriban” gecələrinin keçirilməsidir. Bu qaydanı Seyid Əli ağanın özünün qoyduğu deyilir. Kəbirli əhalisi qətl günü axşam yığışaraq Şamu Qəriban gecəsi keçirərmişlər. Məclislərdə ağıçılar gəlməz, hər kəs özü mərsiyə deyib, imamların ruhuna dualar oxuyarlar. İnformatorlar bu adətlərin müəyyən vaxtda unudulduğunu deyir.

Qədim adətlər indi də davam etdirilir. Aşıqlı kəndində də cümə günləri iki gün təşkil olunur. Səhərə qədər dünyasının dəyişən insanın ruhuna şamlar, çıraqlar yandırırlar. Burada da məxsusi ağıçılar deyil, bu günə gələn hər kəs növbə ilə ağı deyər. Məclislərdə qadınlar “segah” üstə ağlayarlar. Segah xalq ruhuna yaxın olan muğam olduğu üçün burada ustad dərsi keçmək lazım gəlmir. İstənilən insan bir ağız segah zümzümə etmək qabiliyyətinə malik olduğu üçün, yas mərasimlərində də yanğılı ifa segah ilə daha təsirli olur. 

Araşdırma zamanı mərasimlərlə bağlı bir neçə sorğu təşkil edib, müqayisəli təhlillər apardıq. Rayon sakini bildirir ki, bizim yaslar “səliqəli” şəkildə keçir. Hər kəs ardıcıl yerdən əyləşər, bir-birinə ötürərək ağı deyərlər. Ancaq Saatlı ərazisində bu belə deyil. Orada ayaqüstə, toplu şəkildə dayanılar, toplu şəkildə mərsiyə deyərlər. 

Araşdırmalarımıza əsasən bu nəticəyə gəlirik ki, Beyləqanın bütün kəndlərində yas mərasimləri eynilik təşkil edir. Beyləqan şəhər Eyvazallar kənd sakinindən aldığımız müsahibəyə əsasən burada yas mərasimlərinin ağır keçdiyi qənaətinə gəlir. 72 yaşlı Rəna xanım bunu daha çox Peyğəmbər torpağı olması ilə əlaqələndirir. İnformator mərsiyələrlə bərabər lohələrin deyilməsini də vurğuladı. Bu ifadənin etimoloji açıqlamasını axtarsaq da, düzgün tələffüz edilmədiyi qənaətinə gəlirik. Düşünürük ki, bu lohə deyil, növhədir. Məzmunca mərsiyəyə yaxın olan bu termin matəm nəğməsidir, ölüyə oxunan hüznlü nəğmədir. Rəna xanımdan bayatı və növhənin fərqini soruşanda isə belə cavab verdi: “Bayatı eldən gəlir, lohə dildən”. Növhələr əsasən Qasım bəy Zakirin sözlərindən istifadə olunaraq oxunur. Sonda isə şairin ruhuna fatihə verilərək mərasim tamamlanır. (İnformator Eyvazallar kənd sakini Rəna Abbas qızı Cəfərzadə 72 yaş)

Beyləqanda Qətl günü də hər il keçirilər. Həm də bu, qədim adətlərdən hesab olunur. Ziyarətgahımız olan Cərcis Peyğəmbər məqbərəsinə hər il saysız hesabsız insan toplanar. İnsanlar təkcə yerlilər deyil, buraya əsasən cənub bölgəsindən də gələrlər. Bildiyimiz kimi Masallı, Cəlilabad, Lənkəran ərazisinin insanları daha çox dindar olduqları üçün bu mərasimləri onlar daim keçirər və ziyarətgahlara gedərlər. Qətl günü imamların ruhuna dualar oxunar, mərsiyələr deyilər, ehsanlar paylanar. Bu mərasim ənənəvi olaraq hər il keçirilər və indi də bu ənənə qalmaqdadır.

Müsəlmanların müqəddəs bayramlarından biri də Qurban bayramıdır. Qədim beyləqanlılar bu bayramı hər il qeyd edərlər. Niyyət edərlər, eləcə də Allah yolunda qurbanlar kəsərlər. Qurban kəsiləcək bıçağa dua oxumaq qədim adətlərdəndir. İndi o adətlər çox qalmadığı üçün “Bismillah” deyilib kəsilər. Yalnız Qurban duası var ki, indi oxunmur. Qurbanlıqda bıçaqla bərabər duza da quran oxuyarlar. Pay veriləcək duz da qurban əti ilə birgə ayrılar, hər ikisinə dua oxunub sonra paylanar. Qurban əti bişərkən əlavə duz deyil, dua oxunan duz əlavə olunar. Bu, Dünyamallılar kəndində olan qədim adətlərdən biridir. 

Bütün bu deylənlərdən bu qənaətə gəlirik ki, illər keçməsinə baxmayaraq, dini mərasimlər, insanların inancları hələ də var. Bütün bu mərasimlərin davamlı olaraq, yüksək şəkildə təşkil olunması beyləqanlıların etiqadlarına olan dərin ehtiramının göstəricisidir. Yas mərasimlərində ağıların segah üzərində deyilməsi heç də təsadüfi deyildir. Bu, qədim diyarın insanlarının zəngin mənəviyyatından, eyni zamanda ilahidən gələn istedadından xəbər verir. Qadınlar ürək yanğısını belə mərasimlərdə ifası ilə göstərir, bayatılar deyərlər. Bilirik ki, ədəbiyyatşünaslıqda  hadisə haqqında danışmaq, onu nağıl etmək təhkiyə ifadəsi ilə işlənir. Əgər yas mərasimlərində diqqət etsək insanlar təhkiyədən istifadə edirlər. Həm də bunları musiqili şəkildə, avazla edirlər. Əlbəttə ki, insanlar bunu elmi yanaşma ilə deyil, bədahətən, kortəbii yolla ifa edirlər. Sadəcə təhlillər özü gətirib bu qənaətə çıxarır ki, folklor şifahi ənənəli olduğu üçün dildən-dilə keçərək yaşayır. Bu gün folklorun izlərini Beyləqanda aydın şəkildə görmək olur. İnsanlar adət-ənənələrinin itməsinə icazə vermirlər.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(06.11.2024)