Cahangir Namazov, Özbəkistan. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün

Bu dəfə Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Turan Elmlər Akademiyasının akademiki, Turan xalq yazıçısı Baqi MIRZA ilə həmsöhbət olduq.

—Yazıçılıq fəaliyyətini başlamaqda hansı dəyişiklikləri yaşadınız?

—İlk kitabım şe'ri olduğu üçün dəqiq bir müddətə qədər yazmamışdım. 

O, 1992-ci ildə nəşr olundu və 1984-cü ilin fevralında Özbəkistan Yazıçılar birliyinin Gənc İstedadların 3-cü seminarından aldığım təəssüratlarımdan 1991-ci ilədək olan dövrdəki şeirlərimi daxil etmişəm.

Ona əsaslanaraq, respublikamızda ən qaynar ədəbi mühitin formalaşdığı dövrlərdə “Guliston ”, “Yoshlik”, “Yosh kuch” jurnalları və “Özbəkistan ədəbiyyatı və sənəti” qəzetində çap olunan, ustadların təriflərinə layiq görülən şeirlərim toplanmışdır. Şeirləri seçərkən, Özbəkistan xalq şairi ustad Erkin Vahidovun tələbkarlığı və ölçülü baxışı gözümün önündən getmirdi. Hazırlıq prosesində daha zəif şeirləri çıxarmışdım. 

Ustad: “Bunu da kitabınıza daxil etdinizmi?!” desələr, utandığım zamanlar olub, düşünürəm ki, onun tələbkarlığı mənim səviyyəmi artırardı.

Kitaba seminarın tələbi ilə mən oxuduqdan sonra “Bizim küçədə də bayram olarmış!” deyə alqışlara layiq görülən qəzəllərim də daxil edilmişdir. İlk nəsr əsərim “Qaydasən, Çaros”u isə “Söhbətdaş” qəzetinin baş redaktoru Azizbek Abdullayevin təklifi ilə beş ayda yazdım və bu müddət ərzində qəzetdə bir neçə dəfə çap olundu. Oxucuların tələbi ilə kitab şəklində çap etdirildi. Respublika kitab dükanlarında əlli min nüsxə satıldı. Təvazökarlıq etməyəcəyəm: bu əsər mənə uğur və şöhrət gətirdi!

—Kitab oxumaq və yazmaq arasındakı fərqi necə müəyyən edirsiniz?

—Kitab oxumaq - yazmağa hazırlıq, yazmaq isə hazırlıq prosesi zamanı yaranmış bacarığı nümayiş etdirmək deməkdir. Oxumağa ayrılan vaxt qədər yazmağa sərf olunan vaxt az deyil!

—Sizcə ədəbi tənqid hansı rolu oynayır və ona necə yanaşırsınız?

—Yadımda qalır ki, “Tənqid - gələcəyin meyvəsidir!” deyə bir sözə əməl edirəm. Çap olunmuş qırxdan çox: beş cildlik esse, on cildlik romanlar, dörd cildlik hekayə və qıssalar və şeir kitablarımı yazıb bitirdikdən sonra tənqidçilərə oxumağa verib, onların fikirlərini alıram və tənqidi rəyləri ayrıca nəzərə alaraq kitabı yenidən işləyirəm, yeni fikirlərlə zənginləşdirirəm. Çünki əsərə başqalarının, xüsusən də tənqidçilərin gözü ilə baxmaq onun uğurlu çıxmasında böyük təsir göstərir. İndi - yaşı yetmişdən çox olan tanınmış bir yazıçı olmuşamsa da, kitablarımı nəşr etdirmədən əvvəl mütləq alimlərin nəzərindən keçirirəm.

Yazıçı tənqidçini pis görməməli, onu pis və ya boş əsər yazmaqdan qoruyan açıq rəngli dost kimi qəbul etməlidir! Hətta qərəzli tənqiddən də əsərini yüksəltmək üçün istifadə etməlidir.

Təəssüf ki, bu gün gənclərin əksəriyyətinə tənqidi düşüncələr ümumiyyətlə xoş gəlmir. Onlar hələ öz yollarını tapmadan, ciddi uğura çatmadan, istedadlarını müxtəlif sınaqlarla möhkəmləndirmədən daha çox tərif eşitmək istəyirlər.

Bu, ədəbiyyatımızı enişə aparır, yüksəltmir.

Buna görə son dövrlərdə gənclərin şeirində ciddi yüksəlişlər, xalqın ürəyinə daxil olan yeniliklər az görünür.

—Ədəbiyyatın inkişafı və ya onun yüksəlməsi barədə sizi ən çox narahat edən nədir?

—Məni narahat edən şey, yaradıcı şəxslərdə fədakarlığın olmaması, başqalarını oxumamaq, ətrafındakı yaradıcılarla maraqlanmamaq, əməkdaşlığın aşağı səviyyədə olmasıdır.

Bir çox tanınmış və qələm sahibi yaradıcılar da az oxuyur və ya tamamilə oxumurlar. Bu, müəllifin sıxılmasına, yeniliklərə biganə və laqeyd olmasına səbəb olur. Vilayətlərdəki ədəbi mühit məni qane etmir, hətta Tbilisinin böyük şəhərində belə yaradıcıyı qane edəcək qaynar ədəbi mühiti tapmaq çətindir.

Niyə deyə sual yaranır. Yaradıcıların əksəriyyəti sahibkar deyil, yaşayış üçün əlləşir, öz yaradıcılığına az vaxt ayırırlar. Moda dadını yaxşılaşdırmaqda bacarıqsızdırlar... Onları dəstəkləməli olan yüksək təşkilatlar öz problemlərində başqa işi görmürlər.

Bir məsələni daha vurğulamaq istəyirəm. Ədəbiyyatın inkişafı, şair və yazıçıların əməyi və taleyinə hökumətin diqqətsizliyi, faktiki olaraq başqa, dilində başqa siyasət aparılmasına gətirib çıxarır! 

Şair və yazıçılara verilən iki mükafat — Hamza və Nəvvai adına olan dövlət mükafatları ləğv edildi, Özbəkistan Yazıçılar Birliyinin hər il beş nəfər yazara verdiyi mükafat da dayandırıldı. Niyə? Axı mənəvi və ədəbiyyata xidmət edən yazıçılara təşviq lazım deyilmi?! Onlar nə üçün zəhmət çəkirlər? Xüsusən də yazıçılıq çox çətin işdir, öz zamanında qiymətləndirilməsə, yazıçı öz işindən soyuyar.

—Yazıçı olaraq ən böyük məqsədiniz nədir?

—Yazıçı olaraq ən böyük məqsədim, xalqımızın mədəniyyətini, sosial və maarif mədəniyyətini inkişaf etdirməkdir. Bir başqa önəmlisi, son dövrlərdə oxumaqdan uzaqlaşan xalqımı kitab oxumağa qaytarmaq, bədii zövqünü artırmaq, mənəviyyatını yüksəltmək, nitq mədəniyyətini formalaşdırmaqdır.

Bir başqa vacib məqsədim, dünyaya yeni fikir, yeni ideya verməkdir!

Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün daim axtarışlar və oxumaqla məşğulam.

—Müasir ədəbiyyatda daha çox məzmuna deyil, forma diqqət yetirilən əsərlər yazılması halları çoxalır, buna necə baxırsınız?

—Məncə, forma birincil deyil, əsas məsələ dünyada çoxları qorxuya salan, gələcəyə ümidini söndürməyə çalışan müharibə təhrikçiləri, xalqları bir-birinə qarşı qoymaqla silah alveri edərək müharibə alovunu gücləndirməyə çalışanlara qarşı maarif və mənəviyyatla ciddi mübarizə aparmaq lazımdır.

Bunun üçün məzmunca güclü, ümumbəşəri ideyalarla suvarılmış, xalqlar arasında qarşılıqlı sülh və əmin-amanlığı möhkəmləndirən güclü əsər yaratmaq lazımdır.

—Yazıçı və ya şair olaraq həqiqi istedadı necə müəyyən edirsiniz? 

İstedadı tanımaqda cəmiyyətin rolu nədir?

—Məncə, bu çətin deyil. Onun həyatı görmə tərzi özünəməxsusdur, dünyanı başqalarından fərqli, dərin və başqalarının görə bilmədiyi tərəflərini görə bilir.

O, öz sözləri ilə ədəbiyyata daxil olur. Yazdıqları başqalarından kəskin fərqlənir, hissləri və hadisələri ifadə edərkən öz üslubundan imtina etmir.

Yaxşı və böyük əsərlər yaratmaqda çətinliklərdən qorxmaz, başqa sözlə, onun üçün yaradıcılıqdan başqa yol yoxdur və istedadsızlardan xeyli əvvəl bunu anlayır və bütün həyatını işinə həsr edir. Yaradıcılığı hər şeydən üstün tutar.

Həqiqi istedad cəmiyyətin dərdini dərin hiss edirsə, onun dərdini müalicə etməyə çalışır, cəmiyyətlə həmrəy olur və cəmiyyət onu tanıyır. Cəmiyyət bir tərəf, istedad digər tərəf olarsa, o heç vaxt tanınmaz və oxunmaz!

—Dünya ədəbiyyatında hansı yeniliklər sizi heyrətləndirir?

Yazıçılar üçün bu yeniliklər nə kimi dəyişikliklərə səbəb olacaq?

—Özbəkistanın ucqar kəndlərindən birində yaşasam da, dünya ədəbiyyatı ilə daim tanış olmaq imkanım var. İnternet imkanları mənə xeyli kömək edir. İndiki halda dünya ədəbiyyatında keçən əsrdəki şiddətli inkişaf və axtarışlar, oxucunu heyrətləndirəcək dərəcədə yaradıcılıqlar çox azdır.

Avropa və Latın Amerikası ədəbiyyatı bir vaxtlar bizi təlaşa salmış və heyrətləndirmişdi. Əsərlər İngilis dilində nəşr olunduqda, rus dilinə tərcümə edilər, sonra tezliklə özbək dilində oxumaq imkanı əldə edərdik. İndi isə bu imkanlar dünya üzrə azalmışdır, bizim ölkədə də.

Tərcüməçilərin çoxu türk ədəbiyyatına bağlıdır, onlar hətta seçim etmədən, öz maraqlarını düşünərək bəzi əsərləri tərcümə edirlər ki, onlar dünya ədəbiyyatı tələblərinə cavab vermir. Nəşriyyatlar isə keçən əsrdə tərcümə edilmiş və yüz minlərlə nüsxədə çap edilmiş əsərləri təkrar-təkrar nəşr etməklə məşğuldurlar!

Bu yolla ədəbiyyat yeni inkişaf mərhələsinə keçə bilməz. Amma mən yuxarıdakı tənqidi fikirlərimdən asılı olmayaraq, ədəbiyyatın gələcəyinə inanıram. İnsanlar bir gün internetin nə məqsədlə yaradıldığını anlayacaq və oradakı saxta xəbərlərdən bezib, ədəbiyyata qayıdacaqlar, mənəviyyatlarını təmizləyəcək və zənginləşdirəcək olan ƏDƏBİYYAT onların ən yaxın dostu olacaq.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(08.04.2025)