Kirpinin Eleştiri İğneleri: Refik Halit Karay
Enver Aykol, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Türkiyə təmsilçisi
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birlikdə Türk Mədəniyyəti Ünlüləri layihəsində bu gün sizlərə Azərbaycan dilində və Türkiyə türkcəsində Türkiyə yazarı Refik Həlit Qaray təqdim ediləcək.
Refik Həlit Qaray (14 Mart 1888 – 18 İyul 1965), yumoru, həcvləri, realist hekayələri və sosial tənqid sahəsində verdiyi əsərlərlə həm dövrünün siyasi atmosferinə işıq tutmuş, həm də Anadolu insanını ədəbiyyata daşıyan pioner şəxslərdən biri olmuşdur. Əsərlərində istifadə etdiyi kəskin müşahidə qabiliyyəti, sadə və axıcı İstanbul Türkcəsi, ictimai dəyişimləri əks etdirməsindəki ironik üslub onu Milli Ədəbiyyat cərəyanının əhəmiyyətli nümayəndələrindən birinə çevirmişdir. Bu mətn, Refik Həlit Qarayın həyatını xronoloji bir çərçivədə təqdim edərkən, əsasən onun ədəbi şəxsiyyətini, əsərlərinin tematik və formal xüsusiyyətlərini, Türk ədəbiyyatındakı yerini və sürgünlərinin sənətinə təsirini araşdıracaqdır.
Refik Həlit Qaray, 14 Mart 1888-ci ildə İstanbulun Beylərbəyi səmtində köklü bir ailənin uşağı olaraq dünyaya gəldi. Atası Mudurnulu Mehmed Həlid Bəy, Osmanlı maliyyə bürokratiyasında mühüm vəzifələrdə çalışmış; anası Nəfisə Ruhsar Xanım isə Qırımdakı Giray sülaləsindən idi. Ailənin mədəni birikimi, onun erkən yaşda ədəbiyyat və dil mövzularında həssaslıq qazanmasına səbəb oldu. İlk təhsilini Vəznəcilərdəki Şəmsülməarif Məktəbi və Göztəpədəki Daşməktəbdə tamamladı. Qalatasaray Məktəb-i Sultaniyyəsinə qeyd olunsa da intizam problemləri səbəbilə məzun ola bilmədən ayrıldı (1906). Hüquq Məktəbinə davam edərkən məmurluğa başladı; lakin II Məşrutiyyətin elanı ilə (1908) jurnalistliyə yönəldi.
Siyasi yazıları və həcvləri səbəbilə İttihad və Tərəqqi hökuməti tərəfindən 1913-cü ildə Sinopa, sonra isə Çorum, Ankara və Bilecikə sürgün edildi. Bu dövr, onun ədəbi yaradıcılığında Anadolu insanını kəşf etdiyi və realist hekayələr yazdığı bir mərhələyə çevrildi. 1918-ci ildə İstanbula qayıtdığında Robert Kollecində Türkcə müəllimliyi etdi; lakin Milli Mübarizəyə qarşı duruşu səbəbilə 1922-ci ildə "Yüzelliliklər" siyahısına daxil edilərək Suriyəyə sürgün edildi. 1938-ci ildə çıxarılan əfv qanunu ilə Türkiyəyə qayıtdı və ölümünə qədər jurnalistlik, roman və hekayə yazıçılığı ilə həyatını qazandı.
Refik Həlit ədəbiyyat aləminə yumor və həcv yazıları ilə addım atdı. Qələm, Cem və Şəhrah kimi jurnallarda "Kirpi" təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi yazılar dövrün siyasi hakimiyyətini tənqid edən kəskin bir üsluba malik idi. Məsələn, İttihad və Tərəqqinin təzyiqçi siyasətlərini istehzalı bir dillə tənqid etdiyi yazıları həm xalq tərəfindən maraqla qarşılandı, həm də onu sürgünlərə sürüklədi. Bu yazılar yalnız siyasi tənqid deyil, eyni zamanda cəmiyyətdəki pozulmuş tipləri (miras yeyənlər, müharibə zənginləri, alafranga təqlidçilər) hədəf alan sosial həcv nümunələri idi.
Refik Həlit, Ziya Göyalp və Ömər Seyfəddinin rəhbərlik etdiyi "Yeni Dil" hərəkatını qəbul etdi. Dildə sadələşməni müdafiə edərək, hekayələrində mahalli şivələrə batmadan, İstanbul Türkcəsinin zərifliyini qoruyan bir üslub inkişaf etdirdi. Məmləkət Hekayələri (1919) bu dil anlayışının ən mükəmməl nümunələrindən biri hesab olunur. Ömər Seyfəddin onun hekayələrindəki dilin "axtaranların tapdığı Türkcə" olduğunu qeyd etmişdir.
Sürgün illəri Refik Həlitin ədəbi perspektivini dərin şəkildə təsirləndirdi. Anadolunun qəsəbə və kəndlərində yaşayan insanların gündəlik həyatını, çətinliklərini və mədəni toxumunu ilk dəfə realist bir müşahidə ilə əsərlərinə daşıdı. Məmləkət Hekayələri’ndə Çorumda bir qəsəbə həkiminin çarəsizliyini (Fərman), Sinopda balıqçıların mübarizəsini (Qərib Bir Hədiyyə) təsvir etdi. Bu hekayələr dövrün İstanbul mərkəzli ədəbiyyat anlayışına qarşı Anadolunu mərkəzə alan bir inqilab xarakteri daşıyırdı.
1922-1938-ci illər arasında Suriya və Livan keçən ikinci sürgün dövrü onun ədəbiyyatında "qürbət" mövzusunu dərinləşdirdi. Qürbət Hekayələri (1940), sürgün edilən Türklərin vətən həsrətini, çöl insanlarının həyatını və mədəniyyətlərarası toqquşmaları işlədi. Bu əsərlərdə ekzotik məkanlar, psixoloji təhlillər və trajik məhəbbət hekayələri ön plana çıxdı.
Refik Həlit hekayələrində məkan və personaj təsvirlərində son dərəcə detalcıdır. Məsələn, Məmləkət Hekayələri’ndə Anadolunun kasıb havasını, qəhvəxanaların tozlu guşələrini, kənd qadınlarının geyimlərini sanki bir rəssam diqqəti ilə təsvir edir. Məmləkət Hekayələri Türk ədəbiyyatında realist ifadənin və sosial tənqidin əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. 1909-1919-cu illər arasında yazılan bu hekayələr Anadolu və İstanbulun ictimai quruluşunu əks etdirir. Qaray, Maupassant tərzi hadisə qurğuları ilə adi insanların həyat mübarizəsini, yoxsulluq, bürokratik çürümə, batil inanclar və əxlaqi pozulma kimi mövzular vasitəsilə işləyir. Əsərdə sürgün illərində qazandığı təcrübələrlə formalaşan təsvirlər, qəsəbə və kənd reallığını səmimi bir dillə ötürərkən, ironiya və yumorla zənginləşdirilmiş tənqidi baxış ictimai ədalətsizliyi və insanın ikirəngliyini üzə çıxarır. Şaftalı Bağları kimi hekayələrdə bürokratiyanın tənbəlliyini və dövlət məmurlarının məsuliyyətsizliyini vurğulayarkən; Yatıq Əminə və Sarı Bal kimi personajlar vasitəsilə qadınların cəmiyyətdəki mövqeyini araşdırır.
Qarayın hekayələri məkan və personaj əlaqəsini dərinləşdirərək Anadolunun nəzərdən qaçırılmışlığını və İstanbulun kənar məhəllələrindəki səfaləti gözlər qarşısına sərir. Din xadimlərinin mənafeliliyi, zənginlərin istismarı və yoxsul xalqın çarəsizliyi sosial tənqidin əsas nöqtələrini təşkil edir. Məsələn, Haqqı Sükut’da işçi sinfinin əzilməsi, Boz Eşşək’də kənd-şəhər uçurumu, Böyük Öküz’də hiyləkarlığın cəzasız qalmaması dövrün ictimai dinamiklərini əks etdirən çarpıcı səhnələrlə işlənir. Qaray hadisələri təəccüblü sonlarla bağlayarkən, insanın daxili münaqişələrini ictimai şərtlərlə əlaqələndirir. Bu yanaşma əsəri yalnız ədəbi bir mətindən kənara çıxararaq, Cümhuriyyət əvvəli Türkiyənin sosioloji bir panoramaşına çevirir.
“İnsanlar yalnız öz səadətlərini yaxşı hiss etmək üçün başqalarının fəlakətlərini axtarar.” (Məmləkət Hekayələri, s. 126)
Yumoru yalnız güldürmək üçün deyil, ictimai tənqid etmək məqsədilə istifadə edir. Kirpinin Dedikləri’ndə "müharibə zənginləri"nə istehza edərkən, bu tiplərin əxlaqi çöküntüsünü vurğulayır. Sadə, axıcı və danışıq dilinə yaxın bir Türkcə istifadə edir. Mahalli sözləri ölçülü şəkildə mətnə daxil edərək yerli rəng qatarkən, oxucunun anlamasına mane olmur. Cümlələri qısa və təsirlidir; xüsusilə dialoqlarda təbiiyyət ön plandadır. Refik Həlit Anadolunu ədəbiyyata daşıyarak Milli Ədəbiyyatın təməllərini qoyanlardan biridir. Onun realist üslubu Yaqub Qadri Qaraosmanoğlu və Xalidə Ədib Adıvar kimi yazıçıları təsirləndirmişdir.
Refik Həlit Qaray, ömrü boyu siyasi təzyiqlər, sürgünlər və şəxsi faciələrlə mübarizə aparmış; lakin bu çətinliklər onun ədəbi yaradıcılığını qidalandırmışdır. Anadolu insanını realist bir müşahidə ilə ədəbiyyata daşıması, dildəki sadələşmə səyləri və kəskin həcvləri ilə Türk ədəbiyyatının əsas daşlarından biri olmuşdur. Əsərləri həm dövrünün sosiopolitik atmosferini əks etdirən bir sənəd, həm də universal mövzuları işləyən bədii mətnlər kimi öz dəyərini qoruyur.
Biblioqrafiya
M. Orhan Okay, "KARAY, Refik Halit", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/karay-refik-halit [Erişim Tarihi: 22.02.2025].
Abdullah Şengül, “Refik Halit Karay”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/karay-refik-halit [Erişim Tarihi: 22.01.2025].
İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
Şerif Aktaş, Refik Halit Karay Edebiyatımızın Zirvesindekiler, Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
EYNİ MƏTNİ TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏ DƏ TƏQDİM EDİRİK:
Kirpinin Eleştiri İğneleri: Refik Halit Karay
Refik Halit Karay (14 Mart 1888 – 18 Temmuz 1965), mizahı, hicvi, realist hikâyeleri ve sosyal eleştiri alanlarında verdiği eserlerle hem döneminin siyasi atmosferine ışık tutmuş hem de Anadolu insanını edebiyata taşıyan öncü isimlerden biri olmuştur. Eserlerinde kullandığı keskin gözlem yeteneği, sade ve akıcı İstanbul Türkçesi, toplumsal değişimleri ele alışındaki ironik üslup, onu Millî Edebiyat akımının önemli temsilcilerinden biri yapmıştır. Bu metin, Refik Halit Karay'ın hayatını kronolojik bir çerçevede sunarken, ağırlıklı olarak edebî kişiliğini, eserlerinin tematik ve biçimsel özelliklerini, Türk edebiyatındaki yerini ve sürgünlerinin sanatına etkisini inceleyecektir.
Refik Halit Karay, 14 Mart 1888'de İstanbul Beylerbeyi'nde köklü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Mudurnulu Mehmed Halid Bey, Osmanlı maliye bürokrasisinde önemli görevlerde bulunmuş; annesi Nefise Ruhsar Hanım ise Kırım’daki Giray hanedanına mensuptu. Ailesinin kültürel birikimi, onun erken yaşta edebiyat ve dil konusunda hassasiyet kazanmasını sağladı. İlk eğitimini Vezneciler'deki Şemsülmaârif Mektebi ve Göztepe'deki Taşmektep'te tamamladı. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi'ne kaydolsa da disiplin sorunları nedeniyle mezun olamadan ayrıldı (1906). Hukuk Mektebi'ne devam ederken memuriyete başladı; ancak II. Meşrutiyet'in ilanıyla (1908) gazeteciliğe yöneldi.
Siyasi yazıları ve hicivleri nedeniyle İttihat ve Terakki hükümeti tarafından 1913'te Sinop'a, ardından Çorum, Ankara ve Bilecik'e sürgün edildi. Bu dönem, edebî üretiminde Anadolu insanını keşfettiği ve realist hikâyeler yazdığı bir döneme dönüştü. 1918'de İstanbul'a döndüğünde Robert Kolej'de Türkçe öğretmenliği yaptı; ancak Millî Mücadele'ye muhalif duruşu nedeniyle 1922'de "Yüzellilikler" listesine alınarak Suriye'ye sürgün edildi. 1938'de çıkarılan af kanunuyla Türkiye'ye döndü ve ölümüne kadar gazetecilik, roman ve hikâye yazarlığı ile geçimini sağladı.
Refik Halit, edebiyat dünyasına mizah ve hiciv yazılarıyla adım attı. Kalem, Cem ve Şehrah gibi dergilerde "Kirpi" takma adıyla yayımladığı yazılar, dönemin siyasi iktidarını eleştiren keskin bir üsluba sahipti. Örneğin, İttihat ve Terakki'nin baskıcı politikalarını alaycı bir dille eleştirdiği yazıları, hem halk tarafından ilgiyle karşılandı hem de onu sürgünlere sürükledi. Bu yazılar, sadece siyasi eleştiri değil, aynı zamanda toplumdaki yozlaşmış tipleri (mirasyediler, harp zenginleri, alafranga taklitçiler) hedef alan sosyal hiciv örnekleriydi.
Refik Halit, Ziya Gökalp ve Ömer Seyfettin'in öncülüğündeki "Yeni Lisan" hareketini benimsedi. Dilde sadeleşmeyi savunarak, hikâyelerinde mahalli ağızlara saplanmadan, İstanbul Türkçesi'nin zarafetini koruyan bir üslup geliştirdi. Memleket Hikâyeleri (1919), bu dil anlayışının en yetkin örneklerinden biri olarak kabul edilir. Ömer Seyfettin, onun hikâyelerindeki dilin "arayanların bulduğu Türkçe" olduğunu belirtmiştir.
Sürgün yılları, Refik Halit'in edebî perspektifini derinden etkiledi. Anadolu'nun kasaba ve köylerinde yaşayan insanların gündelik hayatını, sıkıntılarını ve kültürel dokusunu ilk kez gerçekçi bir gözlemle eserlerine taşıdı. Memleket Hikâyeleri'nde Çorum'da bir kasaba doktorunun çaresizliğini (Ferman), Sinop'ta balıkçıların mücadelesini (Garip Bir Hediye) anlattı. Bu hikâyeler, dönemin İstanbul merkezli edebiyat anlayışına karşı Anadolu'yu merkeze alan bir devrim niteliğindeydi.
1922-1938 arasında Suriye ve Lübnan'da geçen ikinci sürgün dönemi, onun edebiyatında "gurbet" temasını derinleştirdi. Gurbet Hikâyeleri (1940), sürgün edilen Türklerin vatan hasretini, çöl insanlarının yaşamını ve kültürler arası çatışmaları işledi. Bu eserlerde egzotik mekânlar, psikolojik tahliller ve trajik aşk öyküleri öne çıktı.
Refik Halit, hikâyelerinde mekân ve karakter betimlemelerinde son derece detaycıdır. Örneğin, Memleket Hikâyeleri'nde Anadolu'nun kasvetli havasını, kahvehanelerin tozlu köşelerini, köy kadınlarının giysilerini adeta bir ressam titizliğiyle tasvir eder. Memleket Hikâyeleri, Türk edebiyatında gerçekçi anlatımın ve sosyal eleştirinin önemli örneklerinden biridir. 1909-1919 yılları arasında kaleme alınan bu hikâyeler, Anadolu ve İstanbul’un toplumsal yapısını yansıtır. Karay, Maupassant tarzı olay örgütleriyle sıradan insanların yaşam mücadelelerini, yoksulluk, bürokratik çürüme, batıl inançlar ve ahlaki yozlaşma gibi temalar üzerinden ele alır. Eserde, sürgün yıllarında edindiği deneyimlerle şekillenen tasvirler, kasaba ve köy gerçekliğini samimi bir dille aktarırken, ironi ve mizahla beslenen eleştirel bakış, toplumsal adaletsizliği ve insanın ikiyüzlülüğünü ortaya koyar. Şeftali Bahçeleri gibi hikâyelerde, bürokrasinin tembelliğini ve devlet memurlarının sorumsuzluğunu vurgularken; Yatık Emine ve Sarı Bal gibi karakterler üzerinden kadınların toplumdaki konumunu irdeler.
Karay’ın hikâyeleri, mekân ve karakter ilişkisini derinlemesine işleyerek Anadolu’nun ihmal edilmişliğini ve İstanbul’un kenar mahallelerindeki sefaleti gözler önüne serer. Din adamlarının çıkarcılığı, zenginlerin sömürüsü ve yoksul halkın çaresizliği, sosyal eleştirinin odak noktalarını oluşturur. Örneğin, Hakkı Sükût’ta işçi sınıfının ezilişi, Boz Eşek’te köy-kent kopukluğu, Koca Öküz’de hilekârlığın cezasız kalmayışı, dönemin toplumsal dinamiklerini yansıtan çarpıcı sahnelerle işlenir. Karay, olayları şaşırtıcı sonlarla bağlarken, insanın iç çatışmalarını toplumsal koşullarla ilişkilendirir. Bu yaklaşım, eseri yalnızca bir edebi metin olmanın ötesine taşıyarak, Cumhuriyet öncesi Türkiye’nin sosyolojik bir panoraması haline getirir.
Mizahı yalnızca güldürmek için değil, toplumsal eleştiri yapmak amacıyla kullanır. Kirpinin Dedikleri'nde "harp zenginleri"ni alaya alırken, bu tiplerin ahlaki çöküntüsünü vurgular. Sade, akıcı ve konuşma diline yakın bir Türkçe kullanır. Mahalli kelimeleri ölçülü şekilde metne dahil ederek yerel renk katarken, okurun anlamasını engellemez. Cümleleri kısa ve vurucudur; özellikle diyaloglarda doğallık ön plandadır. Refik Halit, Anadolu'yu edebiyata taşıyarak Millî Edebiyat'ın temellerini atan isimlerden biridir. Onun gerçekçi üslubu, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Halide Edip Adıvar gibi yazarları etkilemiştir.
Refik Halit Karay, yaşamı boyunca siyasi baskılar, sürgünler ve kişisel trajedilerle mücadele etmiş; ancak bu zorluklar onun edebî üretimini beslemiştir. Anadolu insanını gerçekçi bir gözlemle edebiyata taşıması, dildeki sadeleşme çabaları ve keskin hicivleriyle Türk edebiyatının kilometre taşlarından biri olmuştur. Eserleri, hem döneminin sosyopolitik atmosferini yansıtan bir belge hem de evrensel temaları işleyen sanatsal metinler olarak değerini korumaktadır.
Seçilmiş Kaynakça
M. Orhan Okay, "KARAY, Refik Halit", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/karay-refik-halit [Erişim Tarihi: 22.02.2025].
Abdullah Şengül, “Refik Halit Karay”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/karay-refik-halit [Erişim Tarihi: 22.01.2025].
İnci Enginün, Tanzimat'tan Cumhuriyete 1839-1923 Yeni Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
Şerif Aktaş, Refik Halit Karay Edebiyatımızın Zirvesindekiler, Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.02.2027)
