“Türk xalqları arasında ümumi dəyərləri bərpa etmək və qorumaq…” - Qazaxıstanın Xalq yazıçısı Əhmətjan Aşiri ilə MÜSAHİBƏ Featured

Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun “Ədəbiyyat və incəsənət” portalı ilə birgə həyata keçirdiyi “Türk dünyasının tanınmış mədəniyyət xadimlərini Azərbaycanda tanıdaq” layihəsində bu dəfə sizləri Qazaxıstanın Xalq Yazıçısı vəQazaxıstanın Əməkdar Xadimi Əhmətjan Aşiri ilə görüş gözləyir.

 

Musahibəni təqdim edir: Erkinbek Serikbay, “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Qazaxıstan təmsilçisi

 

-Müsahibəmiz kökü bir olan türk xalqlarına yayımlanacağı üçün öncə özünüz haqqında qısa məlumat verə bilərsinizmi?

 

-1938-ci ildə Almatı vilayətinin Enbekşiqazax rayonuna bağlı Malıbay kəndində anadan olmuşam. Uşaqlıq illərim kəndin sadə həyatında, təbiətin qoynunda keçib. İlk təhsilimi kənd məktəbində almışam və 1956-cı ildə Panfilov şəhərindəki pedaqoji məktəbi bitirmişəm. Daha sonra S.M. Kirov adına Qazaxıstan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində ali təhsil almışam.Əmək fəaliyyətimə Qazax Radiosunun Uyğur redaksiyasında redaktor kimi başlamışam. Elmə olan marağım məni İ. Altınsaray adına Pedaqoji Elmlər Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına yönəltdi. Sonradan Talqar rayonundakı bir məktəbdə müəllim kimi çalışaraq gənc nəslə təhsil və tərbiyə verməyə töhfə verdim.

1970-ci illərdə "Kommunizm Tuxi" qəzetində işlədim və ədəbiyyat və incəsənət bölməsinə rəhbərlik etdim. 1982-ci ildən etibarən Qazaxıstan Yazıçılar İttifaqında uyğur ədəbiyyatı üzrə məsləhətçi kimi fəaliyyət göstərdim.Yazıçılığa ciddi yanaşaraq bir neçə povest, roman və pyes yazdım. Xüsusilə "İdiqut" romanımı xüsusi qeyd etmək istərdim, çünki bu əsər tariximizin unudulmuş səhifələrini yenidən canlandırmağa həsr olunub. İlk əsərim 1965-ci ildə çap olunmuş "Belə Yaşamaq İstəyirəm" povestidir. Daha sonra "Bunu Unuda Bilmirəm", "Solmayan Çiçəklər", "Nur Ana", "İdiqut", "Tata – Tunqa" kimi əsərlərim oxucularımla görüşdü. Bu əsərlərdə qazax və uyğur xalqlarının dostluğunu və mənəvi əlaqələrini göstərməyə çalışmışam. Dramaturq olaraq "Ölməzlər", "Muqamçı", "Dəryaçi" kimi pyeslərimi yazmışam və onlar respublika Uyğur Musiqili Komediya Teatrında səhnəyə qoyulub. Əsərlərim bir neçə dilə tərcümə olunaraq geniş yayılıb.

Əməklərim qiymətləndirilərək “Əməkdə fərqlənməyə görə” və “Astana” medalları ilə təltif edilmişəm. Həmçinin, “İlham” Beynəlxalq Mükafatının laureatı olmuşam. Lakin mənim üçün ən böyük mükafat – oxucularımın mənə olan diqqəti və əsərlərimə göstərdikləri hörmətdir. Ədəbiyyat vasitəsilə xalqımızın mənəvi zənginliyinin artırılmasına töhfə vermək – mənim həyat məqsədimdir.

 

-Universitetdə oxuduğunuz dövrdə qazax dili və ədəbiyyatı fənninin vəziyyəti haqqında danışa bilərsinizmi?

 

-Həmin dövrdəki sosial-siyasi vəziyyət qazax dili və ədəbiyyatının ali təhsil müəssisələrindəki durumuna ciddi təsir göstərmişdi. Universitetdə oxuduğum vaxt, qazax dili dövlət statusuna malik olmasa da, ədəbiyyat fənninə hörmət böyük idi. Qazax ədəbiyyatının klassik əsərləri tədris proqramlarına daxil edilmişdi, lakin milli xüsusiyyətləri və ya milli-azadlıq ideyalarını əks etdirən əsərlərin dərindən təhlilinə müəyyən məhdudiyyətlər tətbiq olunurdu.Qazax dilində təhsil sahəsinin daralması da müşahidə olunurdu. Xüsusilə şəhər məktəblərində və ali təhsil müəssisələrində rus dilinin təsiri artmışdı və qazax ədəbiyyatını mənimsəmək daha çox kənddən gələn gənclərin öhdəsinə düşürdü. Kənd uşaqları ana dili və mədəniyyətinə xüsusi maraq göstərir və qazax ədəbiyyatını öyrənməyə böyük həvəs nümayiş etdirirdilər. Ədəbiyyat fənnində ideoloji təsiri də inkar etmək olmaz. Sovet ideologiyasına uyğun gəlməyən bəzi müəlliflərin əsərləri proqramdan kənarda qalırdı və ya səthi şəkildə tədris edilirdi. Buna baxmayaraq, Muxtar Auezov, Səken Seyfullin, İlyas Jansıgurov, Beyimbet Maylin kimi nəhənglərin əsərləri gənclərin milli ruhunun oyanmasında mühüm rol oynayırdı. Həmin dövrün çətinliklərinə baxmayaraq, qazax ədəbiyyatı tələbələr üçün mənəvi güc mənbəyi olaraq qalırdı.

 

-Muxtar Auezov ilə görüşləriniz, onun tələbəsi olduğunuz barədə hansı xatirələrinizlə bölüşə bilərsiniz?

 

-Muxtar Omarxan oğlu Auezova tələbə olmağım – mənim həyatımda ən böyük şərəf və qiymətli hədiyyədir. Bu, yalnız məşhur yazıçının təlimini almaq deyil, həmçinin qazax ədəbiyyatı və mədəniyyətinin dərin qaynaqlarından su içmək deməkdir. Auezov’in tələbəsi olmaq – xalqın gələcəyi üçün xidmət etməyi hiss etmək və böyük məsuliyyət götürməyin yeganə yoludur. Əl-Farabi adına Qazax Milli Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyarkən, Muxtar Auezov’un dərslərini dinləmək fürsəti mənə nəsib oldu. O, yalnız ədəbiyyat dərsi verməkdən başqa, xalqımızın mənəvi zənginliyi və mədəniyyətini dərindən anlamağa çağırırdı. Hər bir sözündə həyata, yaradıcıya və xalqın gələcəyinə dair dərin baxış duyulurdu. Auezov’un "Həqiqi yazıçı öz xalqının söz sənətini qoruyub, onu dünyaya tanıtmalıdır" sözləri tələbələrinə möhkəm bir yol göstərdi. Bir dəfə o mənə dedi: "Axmetcan, sən uyğur xalqının söz sənətini unutmamalısan. Elə buna görə də öz xalqını dünyaya tanıdacaqsan." Bu sözlər mənim yaradıcı yolumu müəyyənləşdirərək, xalqıma və mədəniyyətimə olan sevgimi artırdı. Auezov'un "Abay yolu" epopeyası mənim üçün yalnız böyük ədəbi miras deyil, həm də yazıçılığın mənası və məsuliyyətini anlamağa kömək edən bir yolçuluq oldu. Muxtar Auezov tələbələrini yalnız ədəbiyyatçı və ya yazıçı olmaqla deyil, xalqın mənəvi dayanağı olmağa da öyrədirdi. Onun təlimləri həyatımda dərin iz buraxdı. Auezov’un tələbəsi olmaq – yalnız yaradıcı yolunda deyil, həm də xalqın gələcəyi üçün xidmət etmənin böyük məsuliyyətini hiss etmək deməkdir.

 

-Muxtar Auezov’un tələbəsi olaraq yadda qalan xüsusi anlar haqqında nə danışa bilərsiniz?

 

-Muxtar Auezov – qazax ruhiyyatının böyük şəxsiyyətidir. Biz onun əsərlərini oxuyaraq böyüdük. Mənim üçün xüsusi xatirə – "Abay yolu" epopeyası ilə ilk tanışlığım oldu. Kitabın dil zənginliyinə heyran qaldım və bəzi sözlərin mənasını böyüklərdən soruşaraq öyrənirdim. Auezov qazax xalqının tarixini və mədəniyyətini həqiqətən və gözəl bir şəkildə çatdıraraq insanların ruhunu, arzu və məqsədlərini canlandırmağa bənzər bir təsir yaratdı. Atamın Auezov haqqında xatirəsi yadımdadır. O, bir görüşdə Auezov'un danışığını dinləyərək onun sənətə xas olan natiqlik qabiliyyəti və dil zənginliyi ilə heyran qaldığını deyirdi. Bu sözlər məni Auezov’un əsərlərini daha dərindən anlamağa həvəsləndirdi. Auezov’un əsərlərini yenidən oxuduqca qazax xalqının ruhani dərinliyini hiss edirəm. Bu zəngin mirası gələcək nəslə çatdırmaq – bizim borcumuzdur.

 

-Sovet İttifaqı və Müstəqillik illərindəki ədəbiyyat əlaqələri və prosesləri necə qiymətləndirirsiniz?

 

-1982-2018-ci illərdə Qazaxıstan Yazıçılar Birliyində çalışmışam, o cümlədən 1986-1991-ci illərdə İdarə Heyətinin katibi vəzifəsini icra etmişəm. Bu dövr milli ədəbiyyat və mədəniyyətin inkişafına şahid olmaqla yanaşı, həmin proseslərin bir parçası olma imkanı da verdi. Sovet dövründə ədəbiyyat siyasi ideologiya ilə sıx əlaqəli idi. Sosialist realizminə əsaslanan bu dövrdə yazarlar əmək adamının obrazını, xalq birliyini təbliğ edir, milli mədəniyyət və ənənələri əsərlərində yaşatmağa çalışırdılar. Müstəqillik əldə etdikdən sonra ədəbiyyat yaradıcı azadlıq əldə etdi. Milli tarix, dil, din, ruhaniyyət məsələləri geniş müzakirə edilməyə başlandı. Yeni mövzular, fərqli obrazlar və janrlar müstəqillik dövrünün əsas xüsusiyyətlərindən biri oldu. Əvvəlki senzura məhdudiyyətlərindən azad olmaq, tarixi şəxsiyyətlər və hadisələri yenidən canlandırmağa imkan yaratdı. Sovet dövrü ilə müstəqillik dövrünü müqayisə edəndə, hər iki dövrün özünəməxsus xüsusiyyətlərini və təsirini qeyd etmək olar. Sovet dövründə formalaşan ənənələr və təcrübə, müstəqillik dövründəki azadlıq və yenilənmə müasir Qazaxıstan  ədəbiyyatının inkişafına əsas oldu. Bu iki dövr bir-birini tamamlayan iki fərqli ədəbi hadisə kimi çıxış edir.

 

-Siz yalnızca qazax ədəbiyyatının tədqiqatçısı deyil, həm də uyğur ədəbiyyatşünaslığı sahəsində mühüm işlər görmüsünüz. Bu istiqamətdəki fəaliyyətləriniz haqqında danışmağınız mənim üçün maraqlı olardı.

 

-Uyğur ədəbiyyatşünaslığı – zəngin tarixi irsə və milli xüsusiyyətlərə əsaslanan mühüm sahədir. Orta əsrlərdən başlanğıc alan uyğur ədəbiyyatı, Qaraxanlar dövründəki İslam mədəniyyəti ilə əlaqəli ədəbiyyat abidələri ilə seçilir. Müasir uyğur ədəbiyyatşünaslığı bu irsi yeni elmi metodlarla tədqiq edir və çağdaş ehtiyaclara uyğun təhlil ilə məşğuldur. Uyğur ədəbiyyatının kökləri Orxon-Yenisey yazılarından və Yusif Balasagun’un "Qutlu bilik" kimi klassik əsərlərindən başlayır. Ədəbiyyatşünaslar bu əsərləri tarixi-mədəni baxımdan araşdırır və uyğur xalqının ruhani irsini tanıtdırırlar. Uyğur yazılı ədəbiyyatının ilkin mərhələlərində tarixi və fəlsəfi əsərlər, sonra isə epik və dramatik əsərlər geniş yayılmağa başlamışdır. Uyğur ədəbiyyatının poeziya, nəsr, dramaturgiya və esse kimi janrları tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Lirik poeziya və epik poemaların zəngin ənənələri xüsusi diqqət çəkir. XX əsrdə uyğur ədəbiyyatının inkişaf meylləri və müasir əsərlərdəki dəyişikliklər, xüsusilə modernist istiqamətindəki əsərlər tədqiq olunur. Bundan əlavə, uyğur ədəbiyyatı ilə digər türkdilli xalqların ədəbiyyat əlaqələrinin araşdırılması mühüm istiqamətlərdən biridir. Türk dillərindəki ədəbi əsərləri müqayisəli şəkildə təhlil edərək ortaq ədəbi irsi qorumaq və onun mədəniyyətlərə təsirini öyrənmək üzrə işlər aparılır. Ədəbiyyatşünaslar uyğur yazıçılarının sosial və fəlsəfi mövzuları ədəbi əsərlər vasitəsilə necə təqdim etdiklərini araşdırmaqla xalqın mədəni, ruhani və sosial vəziyyətini anlamağa çalışırlar.

 

-Söhbətimizi yekunlaşdırarkən, gənc Auezov və Abay tədqiqatçılarına ağsaqqallıq, ata kimi məsləhət və tövsiyələriniz olsa, buyurun.

 

-Gənc tədqiqatçılar üçün Abay və Auezovun yaradıcı irsi – təkcə qazax ədəbiyyatının deyil, bütün türk dünyasının ümumi mənəvi sərvətidir. Bu böyük şəxsiyyətlərin ideyaları və baxışları türk xalqlarının birliyi və mədəniyyətinin qorunub saxlanması yolunda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onların əsərlərində xalqlar arasında dostluq, qarşılıqlı anlaşma və birlik məsələləri dərin şəkildə təhlil olunub, bu da müasir tədqiqatçılar üçün xüsusi araşdırma mövzusu olmalıdır. Abayın əsərlərində türk xalqlarına məxsus dünya görüşünün əsasları açıq şəkildə görünür. Onun hikmətli fikirləri və tövsiyələri yalnız qazax xalqı üçün deyil, bütün türk dünyası üçün aktualdır. Abayın "Tam insan" konsepsiyası və insanlıq prinsipləri türk mədəniyyətinin mənəvi təməlləri ilə üzvi şəkildə bağlıdır. Onun şeirləri və mühazirələrində təhsilin, elmin və dilin əhəmiyyətini xüsusilə vurğuladığı yerlər vardır, bu da bütün türk xalqlarının gələcəyi üçün mühüm bir bələdçidir.

Müxtar Auezovun yaradıcı irsi də türk dünyası üçün qiymətsiz bir xəzinədir. O, Abayın ideyalarını davam etdirməklə yanaşı, türk xalqlarının ümumi tarixi və mədəniyyətini öz əsərlərində bədii şəkildə təsvir etmişdir. Auezovun "Abay yolu" epopeyası – yalnız qazax xalqının həyatını və tarixini tanıdan bir əsər deyil, həm də türk xalqlarının birgə mədəni mühitini müəyyən edən bir əsərdir. Auezovun türk xalqlarının mənəvi birliyinə və onların mədəni əlaqələrini gücləndirməyə yönələn istəyi onun ədəbiyyatşünaslıq işlərində də açıq şəkildə görünür. Türk dünyasına dərindən nüfuz etmək üçün gənc tədqiqatçılar ədəbiyyatın güclü əsərlərini oxuyub, türk xalqlarının mənəvi irsini araşdırmalıdırlar. Abay və Auezovun əsərləri türk xalqlarının ümumi mədəni əsaslarını qorumaqla yanaşı, onları yeni dövrün tələblərinə uyğun şəkildə yenidən canlandırmağa yol açır. Bu şəxsiyyətlərin əsərlərində qaldırılan ideyalar türk xalqlarının birliyinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır. Həmçinin, gənc tədqiqatçılar yalnız ədəbiyyatla deyil, türk dünyasının tarixi və mədəni bütövlüyünü araşdırmağa da diqqət yetirməlidirlər. Abay və Auezovun əsərlərindəki ideyalar vasitəsilə onlar türk xalqlarının zəngin irsini dünya mədəniyyətinə tanıda bilərlər. Bu istiqamətdə tədqiqatçılar dostluq və əməkdaşlığı, mənəvi dəyərləri təbliğ etməklə Azərbaycanın "Əbədi Dövlət" yolundakı payını gücləndirə bilərlər. Abay və Auezov həm də türk dünyasını anlamış və onu öz yaradıcılıqlarında əks etdirmişlər. Onların əsərləri – türk xalqları arasında ümumi dəyərləri bərpa etmək və qorumağın nümunəsidir. Bu irsləri araşdıraraq gənc tədqiqatçılar böyük düzən mədəniyyətinin türk dünyası ilə əlaqəsini daha dərindən anlamaq imkanı əldə edəcəklər.

 

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(24.01.2025)

 

Sayt Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2024-cü ildə “Qeyri-hökumət təşkilatları üçün qrant müsabiqəsi” çərçivəsində Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun həyata keçirdiyi “Yeniyetmə və gənclərdə mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması” layihəsinin tərəfdaşı olaraq yenilənmiş, yeni bölmələr əlavə ediımiş, layihənin təbliği üzrə funksional fəaliyyət aparılmışdır.