“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı sizə bir türkmən və bir azərbaycanlı müəllifin birgə ərsəyə gətirdikləri “Qorkut ata” dastanında türkdilli xalqların qarşılıqlı əlaqəsinin əksi” məqaləsini təqdim edir. Tərəflər – Türkmənistandan – Türkmənistan Dövlət Mədəniyyət İnstitutunun tələbəsi Yunus Allanazarov və Azərbaycandan Avrasiya Universiteti Filologiya fakültəsinin tələbəsi Leyla Səfərova.
Öncə mətni azərbaycanca, sonra türkməncə diqqətinizə çatdırırıq.
Adı bütün dünyaya yayılan qədim Oğuz elinin oğulları bu gün dünyanın hər yerindədir. Onlar bu gün böyüyüb öyrənsələr də, həyatın müasir axınına daxil olsalar da, öz mənşəyini unutmurlar. Onları unutdurmayan şeylərdən biri də “Qorkut ata”dır.
“Qorkut Ata” və ya “Kitabi Dədə Qorqud” dastanı bütün türkdilli xalqlar üçün mənəvi-mədəni dəyərdir. Biz o əsəri müəyyən bir millətə aid saymırıq, o kitab vasitəsilə bütün türk toplumlarını vahid bir ailə kimi görürük. Bu bizə tarixi köklərimizi, dilimizi, adətlərimizi, oxşar cəhətlərimizi öyrənməyə və qardaşlığımızı görməyə kömək edir.
“Qorkut Ata” dastanı müxtəlif illərdə bir neçə türk ölkələrində nəşr olunub. Onlardan 12-si indiyədək aşkar edilib. “Boy” sözü əsasən Azərbaycan dilində işlənir və eyni zamanda yaradılmış mədh mahnısı mənasındadır. Eposun ilk əlyazması hazırda Drezden kitabxanasında saxlanılır. Bu model haqqında ilk məlumat 19-cu əsrdə ortaya çıxdı. Drezden əlyazması hər birində 13 sətir mətn olmaqla 154 səhifədən ibarətdir. Sonrakı illərdə bu əsərin ikinci nüsxəsi Vatikanda tapıldı. Həmin nümunə də 1952-ci ildə italyan alimi Ettori Rossi tərəfindən kəşf edilib və onun 6 boyu var. 20-ci əsrin ortalarında türkmən alimi Ata Rəhmanov türkmən bakşlarından nümunələr toplamış və 16 dessan aşkar etmişdir.
Bütün versiyalarda oğuzların igidliyi, xarakteri, yaşantıları, adət-ənənələri bədii dillə təsvir edilmişdir. Əsərdə Qorkut Ata baş qəhrəmandır və o, ağsaqqal, müdrik, şair, uzaqgörən kimi təsvir edilmişdir. Oğuzun Bayat tayfasından idi. Onun “Qorkut” adı əfsanə ilə izah olunur. Rəvayətə görə, Qorkut Ata anadan olana qədər üç gün və üç gecə qaranlıq olub. Millət qorxu içində idi. Məhz buna görə də K.Konibartbayev, S.Kaskabakov və E.Tursunov kimi alimlərin qeyd etdiyi kimi, onun adı “Qaranlıqdan çıxaran”, “Qorxu əsasında” mənasındadır. Əsərdə bütün türk xalqlarının advermək, nişan vermək (qohumluq əlaqələrini açmaq), toy etmək, mərhumun Cənnətə göndərilməsi kimi adət-ənənələrinin əhatəli təsviri verilmişdir.
Bütün boylarda bir qəhrəmanın, padşahın şücaət və mərdliyinin bədii təsviri var. Onların hekayələrində adı çəkilən yerlərə Orta Asiya, Azərbaycan və Türkiyə, Qafqazın və Ön Asiyanın bir neçə yeri (İstanbul, Rum, Qaradərvət, Evnuk qalası, Ərəfat dağları, Şaberan düzləri, Gökcə dənizi) daxildir. Burada qədim oğuz icmalarının tarix boyu köç etdiyi yerləri görmək olar.
Bir sıra dünya alimləri “Qorkut Ata” dastanı və onun tarixi ilə bağlı işlər aparıblar. Onların arasında V. Bartold, A. Kononov, Q. Araslı, M. Təhmasib, M. Kosayev, B. Qarryev, O. Şaiq, M. Ergin, Y. Reiske və E.Rossi kimi alimləri qeyd etmək olar. Biz həm də fəxr edirik ki, bu dastan dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunub. V.Bartoldun fikrincə, eposdakı əsas hadisələr Xan Baymdir dövründə Ağ Qoyunluların (XIV-XV əsrlər) hakimiyyəti altına düşür. Əsərdə Qazan Xan, Dirse Xan, Bekil, Beybedcan, Bamsı, Buğra, Doveh, Domrul, Aruz, Basat, Einek, Seqrek, Emran, Karabudag kimi bir neçə türk adına rast gəlmək olar.
Övliya Çələbinin “Səyahətnamə” əsərində dastanın bir neçə qəhrəmanının və Qorkutun özünün məzarlarının Dərbənd şəhərində (Hazırda Dağıstan Respublikasıərazisindədir) olması barədə məlumat var.
“Qorkut Ata” dastanının dili qədim türk dilidir və onda bədii dialektika, gözəl təsvirlər vardır. Əsərdə qəhrəmanlıq, igidlik, namus, bağlılıq və hikmət təbliğ edilir, qorxaqlıq, “ağıl qıtlığı”, zəif iradəsizlik kimi bir sıra keyfiyyətlər pislənir. Dilin sadəliyinə və ümumiliyinə görə bu gün bütün türkdilli xalqların nümayəndələri əsərin orijinal nüsxəsini öz orijinal dilində oxuya bilirlər. O, həm bizi birləşdirən başqa bir varlıq kimi xidmət edir.
Bərü gəlgil, başum baxtı, evüm taxtı,
Evdən çıqub yüriyəndəsəlvi boylum,
Topuğında sarmaşanda qara saçlum,
Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum,
Qoşa badam sığmayan dar ağızlum,
Güz almasına bənzər al yanaqlum,
Qavunum, verəgim, döləgüm,
Görürmisin, nələr oldı?!
Hazırda “Qorkut Ata” dastanının və tarixinin əbədiləşdirmiləsi üçün böyük səylər göstərilib. Bir sıra ölkələrdə Qorkut Ata heykəlləri ucaldılıb, onun adına binalar qoyulub, şəkli pul üzərində yerləşdirilib. 2018-ci il noyabrın 26-dan dekabrın 1-dək Mavrikiy Respublikasında keçirilən YUNESKO-nun 13-cü sessiyasında Qorkut Atanın əlyazmaları və irsinin dünya qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilməsi qərara alınıb. 217 ölkə buna səs verib. Bundan əlavə, TÜRKSOY-un təsis etdiyi və hər il keçirilən beynəlxalq film festivalı Qorkut atanın adını daşıyır. Bu festival 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasında uğurla keçirildi və növbə Türkmənistana çatdı. 2024-cü ildə Türkmənistanda “Korkut Ata” IV Beynəlxalq Film Festivalı keçiriləcək.
Bütün bu fəaliyyətlərin təməlində türk xalqları arasında qardaşlıq əlaqələrinin daha da gücləndirilməsi dayanır. Biz də bütün türk dövlətlərinin hörmətli Dövlət Başçılarına bu böyük işlərə görə təşəkkür edirik.
Ý. Allanazarow, L. Safarowa
“Gorkut ata” eposynda türki dilli milletleriň özara baglanyşygynyň şöhlelendirilişi.
Ady dünýä dolan gadymy Oguz iliniň ogullary bu gün ýer ýüzüniň çar tarapynda. Olar bu günde ösüp-örňeseler-de, durmuşyň häzirki zaman akymyna girseler-de öz aslyny we gelip çykyşyny unutmaýarlar. Ony olara unutdyrmaýan barlyklaryň biri bu – “Gorkut atadyr”.
“Gorkut ata” eposy ýa bolmasa “Kitaby dädem Gorkut” ähli türki dilli halklar üçin ruhy we medeni gymmatlykdyr. Biz ol eseri belli bir millete degişli diýip hasap etmän, eýsem ol kitabyň üsti bilen ähli türki kowumlary bir bitewi maşgala hökmünde görýäris. Bu bolsa bize öz taryhy köklerimizi, dilimizi, adatlarymyzy, meňzeşliklerimizi bile öwrenmäge hem-de öz dogandygymyza göz ýetirmäge ýardam berýär.
“Gorkut ata” eposy bu gün birnäçe türki ýurtlarda dürli ýyllarda çap edildi. Onuň şu wagta çenli 12 boýy ýüze çykaryldy. “Boý” sözi esasan azerbaýjan dilinde ulanylyp, şol wagtyň özünde döredilen öwgi aýdymy diýen manyny berýär. Eposyň elde ýazylan ilkinji nusgasy häzirki wagtda Drezden kitaphanasynda saklanylýar. Ol nusga baradaky ilkinji maglumatlar XIX asyrda peýda bolýar. Drezden golýazmasy 154 sany sahypadan ybarat bolup, onuň her birinde 13 setir nama bardyr. Ondan soňky ýyllaryň dowamynda bolsa, bu eseriň ikinji nusgasy Watikandan tapylýar. Ol nusga hem 1952-nji ýylda italýan alymy Ettori Rossi tarapyndan ýüze çykarylyp, özünde 6 sany boýy jemleýär. XX asyryň ortalaryna türkmen alymy Ata Rahmanow türkmen bagşylarynyň ýerine ýetirýän nusgalaryny ýygnapdyr we 16 sany dessanyň üstüni açypdyr.
Ähli nusgalarda hem oguzlaryň edermenligi, häsiýeti, başdan geçiren wakalary we däp-dessurlary çeper dilde suratlandyrylýar.Eserde Gorkut ata esasy gahryman bolup, ol aksakal, dana, aýdany bolup duran, ozan, öňdengöriji ýaly keşpler bilen görkezilýär. Ol oguzlaryň Baýat taýpasyndan bolupdyr. Onuň adynyň “Gorkut” bolmagy bolsa, rowaýat bilen düşündirilýär. Rowaýata laýyklykda, Gorkut ata dünýä inmezinden ozal üç gije-gündiz tümlük bolupdyr. Il-ulus gorkyda bolupdyr. Şol sebäpli hem, onuň ady K. Konibartbaýew, S. Kaskabakow we E. Tursunow ýaly alymlaryň belläp geçişi ýaly, “Tümlükden çykaran”, “Gorkynyň esasynda” ýaly many aňladýar. Eserde türki milletleriň ählisine degişli bolan at dakmak, gudaçylyk(garyndaşlyk açmak), toý tutmak, we merhumy Bakyýete ugratmak ýaly däp-dessurlar giňişleýin beýan tapýar.
Her boýda haýsy hem bolsa bir batyryň ýa hanyň eden edermenligi, mertligi barada çeper beýan edilýär. Boýlaryň wakalarynda agzalýan ýerler hem oguzlaryň ata mesgeni Merkezi Aziýadan başlap, Azerbaýjan we Türkiýe respublikalarynyň hem-de Kawkaz sebitleriniň birnäçe ýerlerini(Stambul, Rum, Garaderwent, Ewnük galasy, Arafat daglary, Şaberan düzlükleri, Gökje deňzi we ş.m.) öz içine alýar. Bu ýerde bolsa, gadymy oguz kowumlarynyň taryh ýüzünde göç eden ýerlerini görmek bolýar.
Birnäçe dünýä alymlary “Gorkut ata” eposy we onuň taryhy bilen bagly işleri geçirdiler. Olardan W. Bartold, A. Kononow, G. Arasly, M. Tahmasib, M. Kösäýew, B. Garryýew, O. Şaig, M. Ergin, Ý. Reýske, E. Rossi ýaly birnäçe alymlary bellemek bolar. Bu eposyň dürli dünýä dillerine terjime edilendigi hem bizi buýsandyrýar. W. Bartoldyň bellemegine görä, eposdaky esasy wakalar Ak goýunlylaryň dolandyran ýyllary(XIV-XV asyrlar) Baýandyr hanyň hanlyk eden döwürlerine düşýär. Eserde Gazan han, Dirse han, Bekil, Beýbedjan, Bamsy, Bugra, Döwhe, Domrul, Aruz, Basat, Eýnek, Segrek, Emran, Karabudag ýaly birnäçe türki atlara duş gelmek bolýar. Ewliýa Çelebiniň “Syýahatnama” eserinde bolsa, eposyň birnäçe gahrymanlarynyň we Gorkut atanyň özüniň hem guburlary Derbent şäherinde(Dagystan respublikasy) ýerleşýär diýen maglumatlar bar.
“Gorkut ata” eposynyň dili gadymy türki dil bolmak bilen, özünde çeper dialektikany we ajaýyp suratlandyrmalary jemleýär. Eserde gahrymançylyk, mertlik, namysjaňlyk, ygrarlylyk we ugurtapyjylyk belende göterilip, gysgançlyk, “akly keltelik”, ejize ganymlyk ýaly birnäçe häsiýetler ýazgarylýar. Diliniň sadalygy, umumylygy sebäpli häzirki wagtda ähli türki dilli milletleriň wekilleri eseriň asyl nusgasyny asyl dilinde okap bilýärler. Bu hem bizi baglanyşdyrýan ýene bir barlyk bolup hyzmat edýär.
Bärü gelgil başym bahty, ewim tahty,
Ewden çykub ýöreýende selwi boýlum,
Topugynda sarmaşanda gara saçlum,
Gurulu ýaýa beňzär çatma gaşlum,
Goşa badam sygmaýan tar aguzlum,
Güz almasyna beňzär al ýaňaklum,
Gawunum, wiregim, düwlegüm,
Görermisin, näler oldu?!
Häzirki wagtda “Gorkut ata” eposyny we taryhyny edebideşdirmek ugrunda uly işler edildi. Birnäçe ýurtlarda Gorkut atanyň heýkelleri dikildi, binalara ady dakyldy, pul birliklerinde şekili ýerleşdirildi. 2018-nji ýylyň 26-njy noýabry we 1-nji dekabry aralygynda Mawrikiý respublikasynda geçirilen ÝUNESKO-nyň 13-nji sessiýasynda Gorkut ata golýazmalaryny we mirasyny bütindünýä maddy däl medeni mirasyň sanawyna girizmek hakynda karara gelindi. Oňa 217 sany döwlet ses berdi. Bulardan başga-da, TÜRKSOÝ tarapyndan esaslandyrylan we her ýylda geçirilýän halkara kinofestiwalaGorkut atanyň ady dakyldy. 2023-nji ýylda ol Azerbaýjan respublikasynda üstünlikli geçirilip, Türkmenistana nobat berildi. 2024-nji ýylda bolsa, Türkmenistanda “Gorkut ata” atly IVhalkara kinofestiwaly geçiriler. Bu işleriň ählisiniň özeninde türki milletleriň arasyndaky doganlyk gatnaşyklary has-da berkitmek göz öňünde tutulýar. Biz hem şol beýik işler üçin ähli türki döwletleriň hormatly Döwlet Baştutanlaryna sagbolsunlarymyzy aýdýarys.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.04.2024)
