Siyasi elmlər doktoru, professor Cümşüd Nuriyev siyasi elmlər doktoru Adəm İsmayılovun “Haqqın az” saytında rus dilində çap olunmuş "Xalqın böyüklüyü və ağlın gücü" adlı məqaləsini Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Professor məqalənin günümüzlə səsləşdiyini nəzərə alaraq onu dilimizə çevirdiyini bildirib.
Məqaləni Daycest bölümündə oxuculara təqdim edirik.
"Azərbaycan xalqının minillik tarixi yüksək səviyyədə mənəvi mədəniyyətə malik, güclü inkişaf etmiş dövlətçilik nümunələri yaradıb. Bununla belə, milli tariximizin ən dramatik dövrlərindən biri Azərbaycan xalqının iki hissəyə bölünməsi olub. Rusiya İmperiyası ilə İran arasında bağlanmış və XIX əsrin əvvəllərində Rus-Fars müharibələrinə son qoyan 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay sülh müqavilələri nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının bölünməsinə baxmayaraq, xalqımız öz dövlətçiliyini dirçəltmək üçün milli istəklərini heç vaxt itirməyib. Ümuazərbaycan milli-azadlıq hərəkatı həm rus, həm də fars imperiyalarında onun inkişafının müxtəlif formalarında təcəssüm olunub. Çar administrasiyası tərəfindən Rusiya imperiyasının quberniya və qəzalarına parçalanmış Şimali Azərbaycanda güclü fəal ictimai-siyasi fikir yarandı. Siyasi təşkilatların yaradılmasında, xalqın sosial-demokratik, liberal-demokratik fikirlərini ifadə edən qəzetlərin nəşrində maddiləşdi. Bu ideyaları Azərbaycan xalqı arasında yayan Azərbaycanın ziyalı elitası oldu. Şimali Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının inkişafının növbəti mərhələsi Rusiya imperiyasının süqutundan sonra müstəqil dövlətin yaradılması uğrunda mübarizə oldu ki, bu mübarizə respublika dövlət quruluşuna və demokratik rejimə malik, Şərq tarixində ilk demokratik dövlət olan hakimiyyətin - Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsi ilə yekunlaşdı. İqtisadi və müdafiə qüdrətinə, beynəlxalq aləmdə görkəmli nüfuza malik dövlətçiliyinə görə Azərbaycan Respublikasının əsası müasir mərhələdə Azərbaycan xalqının Ulu öndəri, adı dünya tarixinin salnaməsinə qızıl hərflərlə yazılmış, Azərbaycan tarixində tamamilə misilsiz xidməti olan Heydər Əliyev tərəfindən qoyulub".
Məqalədə qeyd olunub ki, Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı 1905-1911-ci illər İran inqilabı zamanı öz inkişafında ən yüksək həddə çatıb: "Həm sosial, həm də milli-azadlıq xarakteri daşıyan, feodallığı ləğv etmək, burjua-demokratik ictimai quruluş yaratmaq vəzifələri ilə yüklənmiş inqilabın 1908-1909-cu illərin məşhur üsyanı zamanı öz cəmlənmiş ifadəsini Güney Azərbaycanın paytaxtı Təbrizdə göstərməsi təsadüfi sayılmamalıdır. Böyük Britaniya və Rusiya İmperiyası tərəfindən fəal dəstəklənən monarxist irtica qüvvələri tərəfindən yatırılan inqilab Təbriz üsyanının yatırılmasından sonra daha iki il bütün İranda rezonans doğurdu. İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra müəyyən geosiyasi faktorlar hesabına dirçələn Cənubi Azərbaycanın milli-demokratik hərəkatı 1945-ci ilin noyabrında "müqəddəs üsyan" nəticəsində Azərbaycan Respublikasının yaranması ilə reallaşdı. Həmin dövrdə Şah Rza Pəhləviyə muxtariyyət tələbi ilə çıxış edən Cənubi Azərbaycan Ümumxalq Məclisinə seçkilər keçirildi və 39 nəfərdən ibarət Milli Komitə yaradıldı və Azərbaycan xalqına müraciət qəbul edildi. 1945-ci il noyabrın 26-da Cənubi Azərbaycan Milli Məclisinə seçkilər keçirildi. Həmin il dekabrın 12-də Güney Azərbaycanın siyasi lideri Seyid Cəfər Pişəvəri 12 nəfərdən ibarət hökumət qurdu. 1941-ci ilin sentyabrından İranda olan sovet ordusunun 77-ci diviziyasının hissələri əsasında 1921-ci il Sovet-Fars müqaviləsinin 6-cı maddəsinə əsasən 1946-cı il fevralın 5-də Cənubi Azərbaycan milli ordusu yaradıldı. Milli hökumət bankları nəzarətə götürdü, özünün müvəqqəti əskinaslarını buraxdı və dövlət ticarət sistemini tətbiq etdi. Milli Məclis kəndlilərə keçmiş torpaq mülkiyyətçilərinin və dövlət torpaqlarının paylarını verən aqrar qanunu, zavod və fabriklər üzərində fəhlə nəzarətini təsbit edən “Əmək haqqında” qanunu, Azərbaycan dilini Güneyin rəsmi dövlət dili elan edən “Dil haqqında” qanun qəbul etdi. Bununla yanaşı Təbriz Universiteti yaradıldı. Beləliklə, Güney Azərbaycan tamamilə Tehranın nəzarətində olmayan əraziyə çevrildi".
Qeyd olunub ki, bundan ciddi narahat olan şah rejimi SSRİ səfirliyinə nota göndərərək “separatçıları” sakitləşdirmək üçün hökumət qoşunlarının Cənubi Azərbaycan ərazisinə buraxılmasını tələb etdi: "Sovet tərəfi qəti imtina ilə cavab verdi. Artıq heç kimə sirr deyil ki, SSRİ rəhbərliyi Cənubi Azərbaycanı Azərbaycan SSR-ə birləşdirməklə ölkənin ərazisini genişləndirmək niyyətində idi.
Bu regionda Sovet İttifaqının mövqelərinin güclənməsinə və sərhədlərinin Cənubi Azərbaycan hesabına genişləndirilməsinə mane olmaq istəyən Böyük Britaniya, Sovet qoşunlarının bu ərazidən çıxarılması məsələnin müzakirəsini BMT Təhlükəsizlik Şurasına həvalə etmək üçün uğursuz cəhd etdi. Lakin özü üçün məqbul həllə nail ola bilməyib, İranın cənubuna əlavə hərbi kontingent göndərdi.
İran monarxiyası üçün yaranmış böhranlı vəziyyət onu Cənubi Azərbaycanın məhdud muxtariyyətini tanımağa və Azərbaycan Məclisinə milli enjomen (seçilmiş komitə) statusu verməyə məcbur etdi. Lakin bu, ölkənin baş naziri Əhməd Qəvamın Azərbaycan milli demokratik hərəkatını yatırmaq üçün vaxtı uzatmaq və Sovet İttifaqına məşhur şimal neft konsessiyasını inkişaf etdirmək hüququnun verilməsi üçün açıq sövdələşmə məqsədi ilə həyata keçirdiyi müvəqqəti taktika idi.
SSRİ-yə misli görünməmiş İngiltərə-Amerika təzyiqi elə rol oynadı ki, 1946-cı ilin mayında Sovet qoşunları Stalinin şəxsi göstərişi ilə Cənubi Azərbaycan milli ordusu ilə birlikdə Azərbaycan ərazisini tərk etdilər. 21 noyabr 1946-cı ildə İran hökuməti vilayətdə guya “15-ci Məclisə seçki azadlığını təmin etmək üçün” qoşun yeridildiyini elan etdi. 1946-cı il dekabrın 15-də şah ordusunun hissələri “üsyankar” Azərbaycan ərazisinə daxil oldu. Bəzi məlumatlara görə, Güney Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 minə qədər tərəfdarı məhkəməsiz və istintaqsız cəza dəstələri tərəfindən məhv edildi. Azərbaycan xalqına qarşı davamlı milli ayrı-seçkiliyə, İranın mürtəce dairələri tərəfindən onun ictimai-siyasi fəal nümayəndələrinə qarşı həyata keçirilən sonsuz repressiyalara baxmayaraq, otuz milyonluq İran azərbaycanlısının hər birinin qəlbində həqiqi azadlıqlar əldə etmək uğrunda mübarizə alovu alovlanır. Onların gələcək, hərtərəfli inkişafı üçün iqtisadi və sosial-mədəni şəraitin təmin edilməlidir. Çünki qırx milyonluq Azərbaycan xalqının İranda bir milli məktəbi, Azərbaycan dilində bir dənə də olsun mətbu nəşri olmadığını başa düşmək mümkün deyil. İran yüz min erməni üçün 29 təhsil müəssisəsi açmış, erməni dilində 2 qəzet - “Alik” və “Araks” nəşrinə icazə vermişdir".
Müəllif məqaləsində vurğulayıb ki, bu mübarizə istər Rza Pəhləvi monarxiya rejimi dövründə, istərsə də indiki mərhələdə sərt teokratik totalitarizm şəraitində sönməyib: "Səhv hicab geyindiyinə görə əxlaq polisi tərəfindən həbs edilən 22 yaşlı Məhsa Əmininin öldürülməsi siyasi xarakter almış kütləvi etiraz hərəkatına çevrilməsi ilə bağlı son hadisələr bunu əyani şəkildə sübut edir. İrəli sürülən siyasi şüarların amplitudası onun inkişafı prosesində milli azlıqların, o cümlədən azəri türklərinin hüquqlarının genişləndirilməsindən tutmuş, prezident İbrahim Rəisinin istefasına və teokratik totalitar rejimin dünyəvi demokratik rejimlə əvəzlənməsinə qədər uzanırdı. İran tarixində dəfələrlə baş verdiyi kimi, Güney Azərbaycanın paytaxtı Təbriz etiraz hərəkatının mərkəzinə çevrildi. Azərbaycan türklərinin bəzən latent, bəzən də müxtəlif ictimai-siyasi xarakterli açıq etiraz hərəkatlarında reallaşan sarsılmaz milli dirçəliş arzusu, şübhəsiz ki, İranda ümumi daxili siyasi vəziyyəti sabitsizləşdirir, onun hakimiyyətinin həqiqi narahatlığına səbəb olur. Və bu narahatlığın real əsası var. Çünki İranın Təbriz, Qəzvin, Zəncan kimi şəhərlərində nümayişçilərin izdihamı şüarlar səsləndirib: “Yaşasın Azərbaycan! Kim kor olmaq istəməz! Azərbaycan türklərinin etiraz hərəkatı İranda ayrı-seçkiliyə məruz qalan ərəblər, bəluclar, bəxtiyarlar, türkmənlər, gilanlar, mazenderanlar kimi bu etirazlarda fəal iştirak edən etnik azlıqların eyni hərəkətləri ilə başlandı. İlk dəfə ölkədə siyasi sistemin özünə qarşı çıxan etnik iranlılar da daxil olmaqla, demək olar ki, bütün nümayişçilər hakimiyyəti, müxalifləri təqib edən inzibati qurumları və etnik azlıqların hüquqları uğrunda mübarizə aparanları, dini qurumların nümayəndələrini və polis müavinini tənqid edir, onları “vicdansız” adlandırırlar".
Məqalədə qeyd olunub ki, Güney Azərbaycan xalqının etiraz hərəkatının barışmaz mahiyyəti və miqyası təkcə milli bərabərlik və istiqlaliyyət uğrunda mübarizə maraqlarına aludə olması ilə deyil, həm də İranın Azərbaycana qarşı mahiyyətcə düşmən xarici siyasəti ilə müəyyən edilir: "Baxmayaraq ki, bu düşmənçiliyə nazik diplomatik don geyindirilir. Bununla belə, faktlar öz sözünü deyir. İranın təcavüzkar dairələrinin bu düşmənçilik üçün ideoloji və hüquqi əsas yaratmaq istəyi var. Belə ki, 2013-cü ildə İran parlamentinin bir qrup deputatı Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinə xitam verilməsi ilə bağlı İran hökumətinin açıqlamasını özündə əks etdirən qanun layihəsi hazırlayıb. Bu qanun layihəsinin müəlliflərinin fikrincə, tarixi Azərbaycanın Rusiya ilə Fars arasında iki yerə - İranın Cənub hissəsi və Rusiya imperiyasının şimal hissəsinə bölünməsi qüvvədən düşmüş hesab edilməlidir. Bundan İranın ölkələrin ərazi bütövlüyünə və sərhədlərinin toxunulmazlığına hörmətlə bağlı mövcud beynəlxalq imperativlərə baxmayaraq, indiki müstəqil Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisini ilhaq etmək “haqqı” gəlir. Və bu şovinist motiv heç bir halda orijinal və ya yenilikçi deyil. İranda indiki Azərbaycan ərazisinin Aran adlanması, 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yalnız Aran və Şirvanı əhatə etməsi ilə bağlı maraqlı tarixi dosyeni xatırladaraq, Tehran bundan sonra Zaqafqaziyada yeni dövlətin yaradılmasına fəal etirazını bildirib. Vaxtilə Monmut Universitetinin tarix üzrə fəxri professoru Tadeuş Sventochovski “Rusiya hökmranlığı, müasirləşən elita və xalqın formalaşması” əsərində “Azərbaycanda milli kimlik” haqqında belə yazmışdır: “İran 1919-cu ilə qədər rəsmi şəkildə Şimali Azərbaycana iddialarını irəli sürdü və 1919-cu ildə daha real mövqelərə keçərək müstəqil respublika ilə konfederasiya danışıqları apardı. Yalnız 1920-ci illərdə Tehran Azərbaycanın iki bölgəsi arasındakı əlaqələrə özünün milli homojen fars dövləti ilə bağlı yeni layihəsinə təhlükə kimi baxmağa başladı”. Bununla belə, Tehran Azərbaycanın iki hissəsi arasında əlaqələrin möhkəmlənməsinə milli homojen fars dövlətinin mövcudluğuna təhlükə kimi baxmaqda davam edir. Eyni zamanda, İran isteblişmenti arasında İranın devrilmiş şahı Rza Pəhləvinin formalaşdırdığı “Güney Azərbaycansız İran başsız dövlətdir” ifadəsi indi üstünlük təşkil edir ki, bu da Güney Azərbaycanın İranın dövlət gerbi olan aslanın başı olduğunu ifadə edir.
Güney Azərbaycan xalqının problemlərinin həllinə bu cür şovinist yanaşma və doğrudan da Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlər onsuz da dolaşıq olan ənənəvi toqquşma və ziddiyyətlərin dolaşıqlığını daha da dərinləşdirir. Bu, İranın Azərbaycan Respublikası ilə xarici siyasət əlaqələrində əks olunur.
Aşkar məntiqin əksinə olaraq, Azərbaycanla vahid şiə konfessiyasının telləri ilə bağlanan İran respublikamızın əhalisinin əksəriyyəti İslamın bu xüsusi qoluna etiqad etdiyi üçün ortaq tarixə və qan qohumluğuna malikdir. İran əhalisi azərbaycanlılardır, faktiki olaraq 30 ildən artıqdır ki, Azərbaycanla radikal şəkildə qarşıdurma vəziyyətində olan Ermənistanı dəstəkləyir. Eyni zamanda, Azərbaycana qarşı xarici siyasəti onun sərhədləri yaxınlığında vaxtaşırı qılınc zərbələri endirilməsi, respublikanın daxili işlərinə birbaşa müdaxiləyə bərabər olan separatçıların ayrılmasına birbaşa yardım, anti-dövlət dini ünsürlərə maliyyə və digər dəstək kimi səciyyələnir. Məhz bu perspektivdə 2021-ci ilin payızında Dağlıq Qarabağa İran yanacağının tədarükü baş verdi ki, bu da iki dövlət arasında daha ciddi və hətta təhlükəli qarşıdurma formasına çevrildi. Prezident İlham Əliyevin “Qarabağda 25 min insan naminə” Tehranın Bakı ilə münasibətlərini korlamaması ilə bağlı xəbərdarlığına baxmayaraq, 2021-ci il oktyabrın 1-də İranın şimal-qərbində - Cənubi Azərbaycan ərazisində böyük -Müxtəlif mənbələrə görə 30-40 min əsgər, tanklar, iriçaplı artilleriya, hava hücumundan müdafiə sistemləri və s. iştirakı ilə “Xeybər fatehləri” adlı miqyaslı təlimlər. Bir il sonra, 2022-ci il oktyabrın 17-də İran İranın Şərqi Azərbaycan əyalətinin Ermənistan və Azərbaycan Respublikası ilə sərhədləri yaxınlığında yerləşən Aras bölgəsində hakimiyyət orqanları “Ektedar” kod adlı manevrlər keçirib, təlimlər zamanı “Fəth-360” və “Fəcr-” peyk idarə olunan raketləri sınaqdan keçirib. Erməni dəstələri Xocalıda 613 dinc sakini qətlə yetirərkən İran niyə Ermənistan sərhədləri yaxınlığında belə hərbi şou təşkil etməyib, əksinə, onu hər cür himayə edir?
İranın Ermənistana qarşı təqvası üzdə! İranda mürtəce dairələrin özünə inamı misilsizdir! Lakin istənilən antiazərbaycan aksiyada kifayət qədər adekvat münasibət olub və olacaq. Həmin 2021-ci ildə, artıq oktyabrın 2-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələrini döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirdi, oktyabrın 5-8-də isə Türkiyə ilə birgə Naxçıvanda Ermənistan və İran sərhədləri yaxınlığında “Sarsılmaz Qardaşlıq-2021” adlı hərbi manevrlər keçirdi. Noyabrın 25-də “Orta dəhliz boyu: geosiyasət, təhlükəsizlik və iqtisadiyyat” beynəlxalq konfransında çıxış edən Prezident İlham Əliyev İranın hərbi təlimlərinə münasibət bildirərkən birmənalı şəkildə yekunlaşdırıb: “Biz hər zaman Azərbaycana qarşı yönəlmiş istənilən addıma cavab vermişik və bundan sonra da cavab verəcəyik. Bu addımlar, istər bəyanatlar olsun, istərsə də hərəkətlər. Onlardan qorxmadığımızı nümayiş etdirmək üçün İranla sərhəddə hərbi təlimlərə başlamalı olduq. Biz öz həyat tərzimizi, Azərbaycanın və azərbaycanlıların, o cümlədən İranda yaşayan azərbaycanlıların dünyəvi inkişaf vektorunu qorumaq üçün əlimizdən gələni edəcəyik. Onlar bizim millətin bir parçasıdırlar”. Güney Azərbaycan xalqının hətta İran daxilində də həyati azadlıqlar əldə etməsinə mane olmaq üçün onun hakimiyyətləri yalnız fars əhalisinin mənafeyini təmin edərək, öz dövlətlərinin digər ən böyük demoqrafik hissəsini farslardan sonra görməzlikdən gələrək Azərbaycan Respublikasının düşmənləri və əsasən Ermənistanla açıq ittifaqa girir.
Güney Azərbaycanın milli-demokratik hərəkatının yeni yüksəlişindən ehtiyatlanan İran İkinci Qarabağ Vətən Müharibəsi zamanı Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycanı məğlub etməsindən və Azərbaycan ərazisinin 20%-nin işğalına son qoymasından məyus olduğunu gizlətmir. Belə ki, İran bu hərəkatın ilham mənbəyi olan Azərbaycanla deyil, Ermənistanla sərhədlərinin daha uzun olmasında maraqlı olduğunu gizlətmir, çünki bu, Güney Azərbaycan xalqının vəziyyətini yaxşılaşdırmaq fikrində deyil".
Öz azərbaycanlı əhalisi ilə, türk dünyasının bütün nümayəndələri ilə antaqonizm bütün məsələlərdə, o cümlədən 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Sazişin 9-cu maddəsinin Ermənistan tərəfindən insanların, malların Zəngəzur dəhlizindən sərbəst keçidinin təmin edilməsinin yerinə yetirilməməsi məsələsində İranı Ermənistanın ən sabit müttəfiqinə çevirir. İran dövlətlərarası öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məsələsində bu demarşda Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləyir.
Odur ki, İran Zəngəzur dəhlizinin yekun olaraq yaradılacağı təqdirdə Azərbaycanın güclənməsinə, onu özünün eksklavı - Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə, eləcə də ən yaxın müttəfiqi Türkiyə ilə birləşdirməsinin əleyhinədir. Bu, İran İslam Respublikasının özünün maraqlarına nə dərəcədə cavab verir, xüsusən İlham Əliyev “Ermənistan istəsə də, istəməsə də” layihənin həyata keçirilməli olduğunu iddia etdiyinə görə?! Həqiqətən də, İran Azərbaycanla qarşıdurmanı gərginləşdirməklə öz maraqlarına etinasız yanaşır, çünki dəhliz Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat marşrutlarında mühüm halqaya çevrilmək potensialına malikdir və dövlətimizin nəqliyyat qovşağı kimi əhəmiyyətini xeyli artıracaq. Türkiyə öz mallarını Orta Asiyaya daha qısa marşrutla daşıya biləcək; Ermənistan Rusiya ilə 30 ildən çox əvvəl Rusiya və İranla kəsilən dəmir yolu əlaqəsini alacaq. Bu, doğrudan da, Aİİ-nin İranla həmsərhəd olan yeganə ölkəsi olan, Avrasiya İttifaqı ilə azad ticarət zonasına malik olan Ermənistandan İran İslam Respublikasını müəyyən qədər təcrid edir və Türkiyənin təsir gücünün artmasına töhfə verir. Azərbaycan xalqının Vətən Müharibəsindən sonra İranın Xarici İşlər Naziri Məhəmməd Cavad Zərifə vasitəsilə Azərbaycan Respublikasını təbrik etməsi qələbə ilə 3+3 əməkdaşlıq platforması çərçivəsində regional əməkdaşlığın qurulması üçün şərait formalaşdırılıb. Eyni zamanda, dünya miqyasında məskunlaşmış, böyük əksəriyyətini İran İslam Respublikasının tərkibində olan Güney Azərbaycanın əhalisi olan azərbaycanlıların milli hüquqlarının müdafiəsi məsələsində Azərbaycan dövləti barışmaz mövqe tutur. Səmərqənddə 2022-ci ilin noyabrında Türk Dövlətləri Təşkilatının (OTG) üzv ölkələrin liderlərinin Zirvə görüşündə çıxış edən Prezident İlham Əliyev deyib: “Biz bundan sonra da öz dilimizi, adət-ənənələrimizi, mədəniyyətimizi qoruyub saxlamaq, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olmaq, onların tarixi vətənləri ilə əlaqələri heç vaxt pozmamaq üçün səy göstərəcəyik”.
Böyük fransız yazıçısı Viktor Hüqonun belə bir fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil:
“Xalqın böyüklüyü onun sayı ilə ölçülmür... yeganə ölçü onun əqli inkişafı və mənəvi səviyyəsidir”. Arazın hər iki tərəfində parçalanmış Azərbaycan xalqının əqli inkişafı, mənəvi səviyyəsi isə hərtərəfli inkişafının bütün istiqamətləri ilə ən orijinal və ən rəngarəng formada bütün dünyaya nümayiş etdirilir!".
Şəkillərdə: Yarım əsrdən sonra azərbaycanlılar yenidən ayağa qalxdılar (qapaq fotosu); Dumanlı Təbriz, azərbaycanlılar 2-ci dünya müharibəsi dövründə üsyan qaldırıblar; İran Azərbaycanla sərhəddə qoşun toplayır.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(03.02.2023)
