Nigar Həsənzadə, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Azərbaycanın zəngin dini və memarlıq irsinin ən dəyərli nümunələrindən biri olan Sündü Məscidi Şamaxı rayonunun Sündü kəndində yerləşir. Bu qədim məscid, yalnız ibadət yeri olaraq deyil, həm də tarix və mədəniyyətin, keçmişin canlı şahidi kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Yolumu oradan saldım və sizlər üçün də bu reportajı hazırladım.

Şamaxı – qədim tarixə malik bu yurdun başı çox bəlalar çəkib. Erkən əsrlərdə müxtəlif işğalçı orduların bura yürüşü, dağıdıcı zəlzələlər, ötən əsrdə erməni talanları bu yurdu vuran qoyub, tarixi abidələrini məhv edib. Günümüzə gəlib çıxan çox az artefaktlar var ki, söz açaçağım məscid də onlardan biridir.

Sündü Məscidi erkən İslam dövrünün nadir memarlıq nümunələrindən biri olaraq, Azərbaycan İslam tarixinin ilkin mərhələlərini əks etdirir. Məscidin tarixi, onun inşa tarixi ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr və memarlıq xüsusiyyətləri bu abidənin əhəmiyyətini daha da artırır.

Sündü Məscidinin inşa tarixi ilə bağlı müxtəlif mənbələrdə fərqli məlumatlar yer alır. Bəzi tarixçilər və mənbələr, 920-ci ili Əbu Tahirin dövrünü işarə edərək, məscidin həmin dövrdə inşa edildiyini bildirirlər. Bu dövr, İslamın Azərbaycan ərazisində geniş yayıldığı və dini abidələrin artdığı bir zaman kəsiyinə təsadüf edir. Digər bir nəzəriyyəyə görə, Sündü Məscidi 743-cü ildə, ərəblərin Azərbaycana yürüşü zamanı tikilib. Bu fikir, onun İslamın ilk yayıldığı dövrlərə aid edildiyini göstərir və həmin dövrün dini və mədəni izlərini daşıyan abidələrdən biri olduğunu sübut edir.

Məscidin inşa olunmasında əsas məqsəd, bölgədə İslamın yayılmasını sürətləndirmək və yerli əhalinin dini tələbatını qarşılamaq olub. Həmin dövrdə ərəb xilafətinin ərazisi genişləndikcə, bölgədə yeni məscidlərin və dini mərkəzlərin inşa edilməsi ehtiyacı yaranıb. Sündü Məscidi də bu ehtiyacları ödəmək məqsədilə tikilib və bölgə əhalisinə dini ibadətlərini yerinə yetirmək üçün xidmət edib.

Sündü Məscidi, erkən İslam memarlığının əlamətdar nümunələrindən biri olaraq diqqət çəkir. Məscidin memarlıq xüsusiyyətləri dövrün tikinti üslubunu əks etdirir və həmin dövrün mədəniyyətini təcəssüm etdirir. Məscidin inşasında istifadə olunan materiallar və tikinti üsulları, onun uzunmüddətli və möhkəm qalmasını təmin edib.

Material və Tikinti Üsulu

Məscidin inşasında əsasən yerli təbii daşlardan istifadə olunub. Bu, onun dözümlülüyünü artırıb və əsrlər boyu mövcudluğunu qorumağa kömək edib. Eyni zamanda, təbii daşların istifadəsi, tikilinin harmoniyasını və mühitə uyğunluğunu təmin etmişdir. Mühüm memarlıq xüsusiyyətlərindən biri də, daşların necə incə işlənməsi və mükəmməl birləşdirilməsidir. Bu, o dövrün inşaatçılarının yüksək bacarığını göstərir.

Minarənin Olmaması

Məscidin minarəsinin olmaması onun erkən İslam dövrünə aid olmasının əlamətlərindən biridir. O dövrdəminarələrin olmaması ümumi memarlıq ənənəsi idi və azan adətən məscidin damından və ya yaxınlıqda yerləşən hündür bir yerdən verilirdi. Minarə olmaması, məscidin sadəlik və təvazökarlıq prinsipini əks etdirir.

Qalın Divarlar və Müdafiə 

Funksiyası:

Məscidin qalın divarları onun yalnız ibadət yeri kimi deyil, həm də müəyyən bir müdafiə funksiyasını da yerinə yetirdiyini göstərir. O dövrün müharibəli şəraitində kəndlər və məscidlər tez-tez düşmən hücumlarına məruz qalırdı. Bu səbəbdən, məscidlərin möhkəm və müdafiəyə uyğun inşa edilməsi vacib idi.

İşıqlandırma Sistemi:

Məscidin daxili mühiti, kiçik pəncərələr vasitəsilə işıqlandırılır. Bu pəncərələr, məscidin daxilinə təbii işığın girməsinə imkan verir və ibadətə uyğun rahat bir mühit yaradır. Günəş işığı, məscidin içindəki qapalı məkanlara yayılaraq ibadət edən şəxslər üçün sükunət və tənhalıq atmosferi yaradır.

Sündü Məscidinin daxili quruluşu sadə, lakin funksionaldır. İbadət edənlər üçün ən əlverişli şəraitin yaradılması, həmçinin səsin düzgün yayılması üçün mükəmməl bir akustika nəzərə alınıb.

Sündü kəndi Azərbaycanın ən qədim yaşayış məntəqələrindən biridir. Kəndin tarixi, təkcə bu gün deyil, həm də arxeoloji tədqiqatlarla ortaya çıxarılan faktlarla təsdiqlənir. Kəndin əsrlər boyu Azərbaycanın dini və mədəni həyatında mühüm yer tutduğunu göstərən bir çox tapıntılar mövcuddur. Sündü Məscidi də bu qədim kəndin bir hissəsi olaraq, həm dini, həm də tarixi cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Şamaxı, həmçinin Azərbaycanın İslam tarixi baxımından mühüm bir şəhər olmuşdur. Burada bir çox məscid və dini abidə inşa olunub. Sündü Məscidi, bu bölgənin dini-mədəni irsinin vacib bir hissəsi olaraq, Şamaxının tarixi əhəmiyyətini daha da artırır.

Sündü Məscidi zaman-zaman müxtəlif tarixi hadisələrin və dəyişikliklərin təsirinə məruz qalıb. Məscidin ilkin görünüşü müxtəlif dövrlərdə təmir və bərpa olunub, hər bir bərpa mərhələsi məscidin orijinal memarlıq xüsusiyyətlərini qorumağa çalışıb.

Şirvanşahlar dövründə:

 Məscidin divarlarında yaranan çatlar və digər zədələr təmir edilib və məscidin ilkin görünüşü qorunub saxlayıb. Bu dövr, Azərbaycan memarlığında klassik dövrün başlandığı bir mərhələdir.

Sovet dövrü:

Sovet hakimiyyəti illərində məscid, digər dini abidələr kimi, uzun müddət fəaliyyətini dayandırıb və baxımsız vəziyyətə düşüb. Bu dövrdə məscid, həm də dini təhsil və ibadət mərkəzi olaraq fəaliyyətini dayandırıb.

Müstəqillik Dövrü:

Azərbaycanın müstəqillik qazandıqdan sonra, məscid əsaslı şəkildə bərpa edilib və ibadət üçün yenidən açılıb. Azərbaycan dövləti, tarixi və mədəni abidələrin qorunmasına böyük diqqət yetirib və Sündü Məscidi bu siyasətin ən gözəl nümunələrindən biridir.

Məscidin bərpa olunmasında məqsəd, yalnız onun fiziki vəziyyətinin yaxşılaşdırılması deyil, həm də yerli əhalinin dini-mədəni irsə sahib çıxmasına, bu irsi qorumağa və gələcək nəsillərə çatdırmağa kömək etməkdir.

Sündü Məscidi, Azərbaycanın İslam mədəniyyəti və memarlığı üçün mühüm bir əhəmiyyət daşıyır. Onun:

-Tarixi abidə kimi qorunması,

-İslamın Azərbaycanda yayılmasında oynadığı rol,

-Memarlıq xüsusiyyətləri baxımından unikal olması,

-Erkən İslam dövrünün tikinti ənənələrini əks etdirməsi - məscidi dəyərli bir tarixi və dini abidəyə çevirir.

Bu məscid, yalnız Azərbaycan xalqının dini irsinin bir hissəsi deyil, həm də onun tarixinin, mədəniyyətinin və memarlığının bir parçasıdır. O, əsrlər boyu Azərbaycanın İslamla təmas dövrünü və həmin dövrün dini həyatını təsvir edir.

Sündü Məscidi, Azərbaycanın ən qədim dini və memarlıq irsinin vacib nümunələrindən biridir. Onun inşa tarixi, memarlıq üslubu və İslam mədəniyyətindəki rolu onu dəyərli bir tarixi abidəyə çevirir. Uzun əsrlər boyu mövcudluğunu qoruyan bu məscid bu gün də fəaliyyətini davam etdirir və ibadət üçün açıqdır.

O Azərbaycanın İslamla ilk təmas dövrlərini və mədəniyyətinin yaranışını əks etdirən mühüm maddi-mədəni irs nümunəsidir. Sündü Məscidi, həm də Azərbaycanın dini və mədəni müxtəlifliyinin simvolu olaraq, xalqımızın zəngin mədəni irsini gələcək nəsillərə ötürməkdə davam edir.

Tarixi əhəmiyyət kəsb edən bütün mədəniyyət abidələrimizi qorumaq hər kəsin müqədddəs borcudur!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(26.03.2025)