Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Mən okean görmüşəm. Sakit okeanı. Dənizlə ilk baxışda okeanın heç bir fərqi yoxdur. Nəhayətsiz mavi ümman. Amma okean dənizdən daha vahiməlidir. Suyu da qaramtıl, daha cox boza çalandır. Həm də səsi yüksəkdir. Sakit deyilən okean bir səsli-haraylı idi ki. Bəlkə də bu ən böyük okean okeanların başlarına açılan fəlakətdən danışırdı mənə?
BBC telekanalının bir proqramı çox üzücü və həyəcanlı mövzuya toxunurdu: Alimlər müəyyən ediblər ki, hazırda dünya okeanında 171 trilyon ədəddən çox plastik tullantı üzür. Bu plastiklər balıqların və digər dəniz canlılarının məhv olmasına səbəb olur və nəticədə insan orqanizminə də yol tapır. Həmin tullantıların daha az zərərli olması üçün isə bir neçə yüzilliklər lazımdır.
BBC deyir ki, 2005-ci ildə okeanda plastik tullantıların miqdarı 16 trilyon ədəd olub və həmin vaxtdan bu rəqəm 10 dəfədən də çox artıb. Dünya okeanının plastiklərlə çirklənməsi üzrə yeni qiymətləndirmə 1979-cu ildən bəri mövcud olan məlumatların təhlilinin kombinasiyası və xüsusi torlar vasitəsilə dənizlərdən tullantıların toplanması ilə məşğul olan ekspedisiyaların nəticələri əsasında əldə olunub. Tədqiqatın aparıcı müəllifi, okeanda plastik tullantıları müşahidə edən “5Gyres Institute” ictimai təşkilatının təmsilçisi, doktor Markus Eriksen bildirib ki, təqdim edilən 171 trilyon rəqəmi həm bu yaxınlarda okeana atılan, həm də köhnədən qalan və artıq eroziya nəticəsində çürümüş plastiklərə aiddir. Birdəfəlik istifadə edilən butulkalar, qablar və balıq tutmaq, bəzi əşyalar hazırlamaq üçün nəzərdə tutulan plastiklər zamanla günəş şüalarının təsiri altında və mexaniki proseslər nəticəsində daha kiçik hissələrə parçalanır. Dəniz heyvanları, o cümlədən balinalar, tısbağalar, balıqlar və bəzi dəniz quşları səhvən plastikləri qida kimi qəbul edir və onları mədələrinə doldurduğu zaman sadəcə aclıqdan ölə bilərlər. Mikroplastik içməli suya da düşür və bu baş verdikdə, onun hissəcikləri ağciyərdə, venalarda və insan plasentasında belə aşkar olunur. Alimlər bunun insan orqanizmi üçün nə dərəcədə təhlükəli olduğunu tam müəyyən edə bilməyiblər.
2005-ci ildə toplanmış məlumatlarda plastiklərin azalması və ya artması təmayülü müşahidə edilməyib, lakin doktor Eriksen hesab edir ki, bunun səbəbi faktların az və qeyri-sistematik toplanması ilə əlaqədar ola bilər. Tədqiqatda iştirak etməyən Plimut Universitetinin professoru Riçard Tompson bildirib ki, əldə olunmuş məlumatlar okeanların çirklənməsinə dair faktlara uyğundur. O əlavə edib: “Biz hamımız okeanda çoxlu miqdarda plastik olduğunu bilirik. Bu problemin həlli istiqamətində təxirəsalınmaz tədqiqatlara başlamaq lazımdır”.
Hazırda okeanlarda plastik tullantıların ən böyük miqdarı Atlantik okeanının şimal hissəsində qeydə alınıb. Başqa yerlərdə də, məsələn, Sakit okeanda bəzi nəhəng tullantı “ləkələri” aşkar edilib.
Hesabatın müəllifləri, həmçinin hesab edirlər ki, 2000-ci ilədək dəyişən çirklənmə səviyyəsi okeanların çirklənməsi ilə mübarizə üzrə ayrı-ayrı zamanlarda imzalanmış sazişlərin müxtəlif səmərəlilik dərəcəsi ilə əlaqədardır. 1980-ci illərdə imzalanan və hüquqi cəhətdən yerinə yetirilməsi icbari olan bir neçə beynəlxalq sazişdə balıqçı və hərbi-dəniz gəmilərindən dənizə plastmas atılması qadağan edilirdi. Müəlliflərin sözlərinə görə, sonradan həmin tələblər könüllü razılaşmalar ilə əvəz olunub ki, bu da daha az səmərə verib. Martın 5-də qeyri-rəsmi olaraq “Açıq dəniz haqqında Saziş” imzalanıb və bu sənəd okeanların mühafizəsini nəzərdə tutur. Uzun illər davam edən danışıqlardan sonra 100-dən çox ölkə dünya okeanın qorunmasına dair tarixi sənədə imza atıb. Sazişdə razılaşdırılmış hüquqi bazaya əsasən, dünya okeanının ayrı-ayrı dövlətlərin ərazi sularından kənarda yerləşən 30 faizi (bu, onun üçdə ikisi deməkdir) mühafizə olunan ərazi hesab olunur. Sənəddə, həmçinin dünya okeanının qorunması üçün əlavə vəsaitlərin ayrılması və dənizlərdə təbii ehtiyatların bərpası istiqamətində işlərin aparılması nəzərdə tutulur.
Bununla yanaşı, alimlər iddia edirlər ki, problemin həlli üçün okeanların təmizlənməsi və plastiklərin təkrar emalı deyil, məhz onların istehsalının və istifadəsinin dayandırılması istiqamətində tədbirlər görülməlidir. Yalnız belə olan halda plastik tullantıların artmasının qarşısını almaq mümkündür.
Təhlükənin miqyasına diqqət yetirək, laqeyd qalmayaq gəlin!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(27.07.2023)
