İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” portalının Oğuz təmsilçisi
İldə 5-6 dəfə həkim müayinəsi və müxtəlif münasibətlərlə Bakı şəhərində oluram. Hər gəlişim-gedişin isə 4-5 gün çəkir. Son səfərim bir neçə gün artıq çəkdi.
Fürsətdən istifadə edib, bir vaxtlar çox gəzib-dolaşdığım gözəlim küçələri bir daha gəzmək könlümdən keçdi. Gəzib dolandıqca bir daha Bakının çox inkişaf etdiyinin, xeyli gözəlləşdiyinin şahidi oldum. Buna sevindim, qürrələndim.
Əvvəl elə bildim ki, hansısa xarici ölkədəyəm. Amma yanımdan ötüb-keçənlərin şirin-şəkər ana dilimdə danışdıqlarını eşidib ayıldım. Ayıldım və çox dilxor oldum, əsəbiləşdim, qeyzləndim. Sanki mənim Bakım xarici dillərin “işğalına” məruz qalıb.
Şəhərin küçə və meydanlarındakı yazılarda, məkanların adlarında Azərbaycan dilinin küncə sıxılıb tapdanması, Azərbaycan əlifbasının ələ salınması, xalqımın milli qürurunun və milli varlığının nişanəsinin nüfuzdan salınması məni çox narahat etdi. Akademik Teymur Hacıyevin haqlı olaraq, bir vaxtlar yazdığı sözlər yadıma düşdü: “Mən ötəri saymışam. Bakının küçə və meydanlarındakı yazılarda ən azı 12 dildən və elə o qədər də əlifbadan, həm də son dərəcə qarışıq şəkildə istifadə olunur. Çox ölkələr gəzmişəm, amma dünyanın heç bir ölkəsində dilə qarşı bu qədər hörmətsizlik görməmişəm”.
Siz Allah, bəzilərinin adını sadalayım, özünüz də baxın. Bəlkə, mən düz demirəm?Bank adları - ”Bank of Baku", “Bank of Azerbaijan”; şadlıq sarayları: “Niaqara”, “Neolit”, “Siyaqut”; gözəllik salonları: “Jozefina”, “Dolche Vita”, “Miss Scarlett”, “Angels”, “Cinemadonna”; dükan adları: “Magic”, “Accesqorize”, “Arsigle”, “Enjoyment”, “Baldinini”, “Carpets”, “Ambiance”, “Lodro”, “Brigeston”, “Bind”, “İqoloçka”, “Ariston”, “Albatros”, “N&M, A? mart”, “Sladko”, “Meçta xozyayki”; mebel evləri: “Arstil”, “Belux mebel”, “Home Life Mebel”, geyim mağazaları: “BebeTom” (körpə-bəbə Tom), “Eurokids” (avropalı uşaq), “Bandido” (quldur), "Samuray", “Killer” (başkəsən), “Second hand” (nimdaş, köhnə paltar, ölü paltarı) və s. “Hətta iş o yerə çatıb ki, bapbalaca gül dükanını ”FloversHouse", avtoyuma qarajını “Evro yuma” adlandırıblar. (Apardığımız bir neçə sorğu göstərdi ki, obyektlərin işçilərinin özləri belə o adların mənasını bilmirlər.)
Dilimizin təəssübkeşlərindən biri, görkəmli şairirimiz B.Vahabzadə məhz belələrini nəzərdə tutaraq yazırdı:
Bir vaxt rusca idi bütün reklamlar.
İndi ingiliscə dürtülür gözə.
İtin də dilinə hörmətimiz var,
Təkcə öz dilimiz yaramır bizə.
Bu siyahıda göstərilən adlar heç Bakıdakı əndirabadi adların bir faizi də deyil. Belə qəribə adda obyektlər yüzlərlədir. (Artıq regionlarda da belə adların sayı artmaqdadır.) İndi siz deyin: bu, Bakının xarici dillərin “işğalına” məruz qalması deyil, bəs nədir?! Niyə həmin adların altında onların dilimizdəki mənası oxunması mümkün olmayacaq dərəcədə kiçik yazılır? Bu, məlum tamaşada Balaşın öz valideynlərini qonaq qabağına çıxarmaqdan “utanmasını” və bir otağa qapamasını xatırladır mənə.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, “Dil haqqında” Qanunun 17-ci maddəsinə əsasən, hüquqi şəxslərin, onların nümayəndəliklərinin, filiallarının və idarələrinin adları Azərbaycan dilinin normalarına uyğun yazılmalıdır.
“Reklam haqqında” Qanuna görə də reklamda dövlət dili işlənilir və bu, dövlət dilinin normalarına uyğun olaraq tətbiq edilməlidir. Zəruri hallarda reklamda dövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər. Lakin onların tutduğu sahə Azərbaycan dilindəki qarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəki yazıdan sonra gəlməlidir.
Bu qanunların tələbi həm yerli, həm də xarici iş adamları üçün məcburidir. Amma bunlara nə qədər əməl olunur? Demək olar ki, çox pis əməl olunur, həm də bu işlərə zəif nəzarət edilir. Məncə, əsas günahkarlar həmin obyektlərin açılmasına rüsxət verən dövlət qurumları və onların məmurları, bu işlərin monitorinqini aparan qurumlar, həmçinin həmin obyektlərin sahibləridir.
Təəssüf ki, indi də ingilis dili bilməyən sahibkarlar belə öz dükanlarının, ofislərinin və istehsal etdikləri bəzi məhsulların adlarını ingilis dilində yazırlar. Acınacaqlısı odur ki, yuxarıda da dediyimiz kimi, bunların içərisində çoxlu “ziyalı”larda var.
Vaxtı ilə “Molla Nəsrəddin”in səhifələrində amansız tənqid olunan bu “obrazovonlulara” ulu öndərin bir öyüdünü xatırlatmaq istərdik: ”Öz dilinizi unutmayın və öz ana dilinizi heç bir başqa dilə dəyişməyin”.
Bizim “obrazovonlular” anlamalıdırlar ki, dil hər bir kəsin özünə məxsus əşya deyil. Ana dili millətimizin namusudur. Namus isə paltar deyil ki, onu havaya və fəslə görə dəyişəsən. Bu dil bizi dünyaya gətirən anamızın dilidir. Atalar demişdir: ”Dilini bilməyən anasını tanımaz”. Böyük Üzeyir bəy ana dilini bilməyənləri “zavallı”, ulu öndərimiz H.Əliyev isə “şikəst adamlar” adlandırırdı. Nə qədər haqlı və sərrast deyilmişdir!
Kimsə deyə bilər ki, belə şeyləri böyütmək lazım deyil, bu bizim sahibkarların fəaliyyətinə mane ola bilər. Səhv düşüncədir. İş adamlarımızın (onların çoxu ziyalılardır) özləri dilimizin təəssübkeşi olmalı, müştəriləri obyektlərin adları ilə deyil, oradaki malların və xidmətlərin qiyməti və keyfiyyəti, xidmətin səviyyəsi ilə cəlb etməlidirlər. Bir də ki, o obyektlərin bir çoxuna, bəlkə də, aylarla əcnəbi müştəri gəlmir, gələnlərin də çoxu baxıb çıxır. Guya əcnəbilər bizdən az bilir, yoxsa pullarının qədrini bilmirlər?
Əlbəttə, xarici dilləri öyrənmək lazımdır. Artıq qloballaşan dünyada çoxdillilik zərurətə çevrilmişdir. Yer üzündə hakim dilə ehtiyac gündən-günə artmaqdadır. Belə bir dil isə ingilis dilidir. İngilis dili indi “lingua franca” statusundadır. Bu dildə, yaxud başqa dillərdə danışmaq yüksək bacarıqdır, aqillikdir. Bir neçə dildə danışan insanlar həm şəxsi, həm də professional həyatda daha geniş ünsiyyət dairəsinə malik olurlar. Çoxdilli insan əmək bazarında üstünlüyə, dünya ölkələrinə sərbəst səyahət imkanlarına, texnologiyanın imkanlarından yüksək səviyyədə istifadə etmək bacarığına malik olur.
Bir daha təkrar edirik ki, çox dil bilmək, bir neçə xarici dildə danışmaq aqillikdir. Ancaq ana dilini bilməmək, ona xor baxmaq əsl nadanlıqdır. Xarici dillər ana dilinin nüfuzuna xələl gətirmədən, onun coğrafiyasını məhdudlaşdırmadan öyrənilməli, ölkə daxilində heç bir sahədə praktiki olaraq ana dilindən üstün tutulmamalıdır. Unutmaq lazım deyil ki, dil yalnız ünsiyyət yaratmır, xalqın tarixini, mədəniyyətini, milli əxlaqını və soykökünü təyin edir.
Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının yaratdığı ən möhtəşəm əsərdir. Xalqımızın ən müqəddəs və ən qiymətli milli sərvətidir. Hər kəlməsi, hər sözü, adicə intonasiya və vurğuları minillik tarixə malikdir.
Görkəmli dövlət xadimi və şair Ş.İ.Xətai demişdir: ”Ərənlərimiz bizə üç əmanət qoyub getmişlər: dilimiz, torpağımız və qeyrətimiz.” Dilimizi yaşatmaq, inkişaf etdirmək və onun saflığını qorumaq hər bir vətən övladının qeyrət və namus borcudur. Torpağımız kimi ana dilimizi də işğaldan qorumalı və gələcək nəsillərə ərməğan etməliyik.
Əgər biz dilimizin həmişə var olmasını istəyiriksə, M.Ə.Rəsulzadənin dediyi kimi, “...onu cameiyyəti - milliyyəmizdə ən mühüm bir ittihad və tərəqqi amili ədd etməliyik (hesab etməliyik)”.
Yazımı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevdən bir əvvəlki yazımda da istifadə etdiyim iqtibasla bitirirəm. Cənab Prezidentimiz 2018-ci ildə Ağdam Muğam Mərkəzinin açılışı zamanı demişdir: “Bizim zəngin dilimiz var və Azərbaycan ədəbiyyatı bunu təsdiqləyir. Ancaq indi dünyada gedən qloballaşma prosesləri, digər proseslər istər-istəməz dilimizə də təsir edir, biz dilimizi xarici təsirlərdən qorumalıyıq. Bizim dilimizə lüzumsüz xarici kəlmələr lazım deyil. Bizim dilimiz o qədər zəngindir ki, istənilən fikri, istənilən məsələni ifadə etmək mümkündür. Ancaq biz görürük ki, bəzi hallarda həm kütləvi informasiya vasitələrində, həm də digər sahələrdə dilimizə yad kəlmələr daxil olur. Bunlar dilimizi zənginləşdirmir, əksinə, bəzən mövcud sözlər yeni sözlərlə əvəzlənir və mən bunun qəti əleyhinəyəm. Bu gün fürsətdən istifadə edərək, bir daha bildirmək istəyirəm ki, hamımız öz dilimizi qorumalıyıq”.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(08.10.2024)
