“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının şərhçisi Kənan Məmmədli 2022-ci il Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Anni Ernonu trofeyə doğru aparan yollardan danışır.
İsveçin paytaxtı Stokholmda 2022-ci il Nobel həftəsi çərçivəsində ədəbiyyat üzrə mükafatın laureatı açıqlananda çoxları təəccübləndilər. Niyə? Əlbəttə ki, mükafata əsas namizəd fransalı yazıçı və şair –dünyaşöhrətli Mişel Uelbek idi. Laureat kimi də hamı məhz onu görürdü. Bu yandan başqa fransız - Anni Ernonun sanki göydən düşərək trofeyi aparması gözlənilməz oldu.
ANNİ ERNO KİMDİR?
82 yaşı var, ən məşhur əsərləri “Hadisələr”, "Boş şkaflar" və "Xarici həyat"dır. Xatırladaq ki, Nobel Akademiyasının təqdimatında deyilirdı: “ Anni Erno bu mükafatı “xatirələrinin mənşəyini, yadlaşma və kollektiv məhdudiyyətlərini aşkara çıxarmaqda göstərdiyi cəsarət və klinik dəqiqliyə görə” alıb. 1940-cı il təvəllüdlü Erno “Qadın”, “Hadisələr”, “İllər”, “Qızın yaddaşı” və s. əsərlərin müəllifi və bir çox ədəbi mükafatın laureatıdır”.
Beləliklə 10 milyon kron (təqribən 1 milyon dollar) Anni Ernoya qismət oldu.
Əvvəla ondan başlayaq, Anni Erno Azərbaycanda çox məhdud sayda oxuculara tanış olduğu kimi, elə dünyada da az tanınır. Yağlı tikə niyə çox tanınana deyil, az tanınana qismət olsun ki?
FEMİNİZM
Ən sadə məsələ - "Qadın", "İllər", "Adi ehtiras" kimi avtofiksional romanların müəllifinin laureatlığını yüksək bədii dəyərlərdə axtarmaq düzgün olmazdı, onun yaradıcılığının qızıl xətti ən yaxşı halda feminizm sayıla bilər, qadın mövzusuna vicdanlı yanaşma sayıla bilər. Nəzərə alaq ki, Anni Ernonun ən məşhur romanı – rejissor Odri Divan tərəfindən ekranlaşdırılmış “Hadisələr” romanı abortlar barədədir. Amma məsələ, əlbəttə ki, heç bunda da deyil.
ABORT QADAĞASI
Anni Erno ekzistensial, sərt, yaralayan və tamamilə qeyri-müəyyən nəsr yazır. Onun əsas qəhrəmanı - ənənəvi oriyentasiya və baxışları olan, gözəl Avropa qadınıdır, amma bu qadın sosial seçimin girovuna bənzəyir. Onun seçimi dəyişmək hüququ da yoxdur.
Məsələn, "Hadisələr" in əsas personajı Anna tələbədir, hamilədir və tam dalana dirənib: 1963-cü ildir, abortlar qadağan edilib, uşağın dünyaya gəlməsi onu təhsilini tərk etməyə məcbur edəcək, sonra isə çətin ki, təhsilə qayıtmaq mümkün olsun. Uşaqdan imtina üçün kifayət qədər gec müddətdə qız imalə və kanyulinin köməyi ilə gizli abortlar edən həkimin ünvanını ala bilir. Venesiyada sərəyan edən növbəti hadisələr Odri Divanın çəkdiyi filmdə xüsusən qabardılıb: qışqırmaq qadağandır, anesteziya yoxdur, hətta ağızda bir parça əski də yoxdur, sifət ağrdan deformasiyaya uğrayıb, ətrafda çoxlu qan var...
"Ginekoloji triller" janrında ənənəvi qadın romanlarından fərqli olaraq Erno soyuq intonasiyaya tərəfdardır. Anna yaxşı iş əldə etməyə və layiqli sosial statusa iddia etməyə imkan verən təhsil almaq, yaxud sadə qayğıların dövrəsinə məhkum edilmiş yoxsul fərd olmaq arasında seçim etməlidir. Əlbəttə ki, uşaq dünyaya gətirmək onu ikincilər sırasına yuvarladacaq. Seçim qəddardır, amma qız buna məhkumdur.
UELBEK HARA, ERNO HARA
"Qadın" romanının qəhrəmanı olan yazıçı qadınsa müti, səliqəli, zəhmətkeş və dərindən bədbəxtlik duyan evdar qadındır. Oxucu onu Paris ətrafındakı xəstəxananın geriatrik şöbəsində ölüm ayağında tapır. Amma "Hadisələr"ə qayıdaq. Gizli abort Annanı analıq şansından məhrum edəcək, amma təhsil almağın bədəli belə ağır olmalıdır.
Əslində, qismən də Uelbekin mesajlarını xatırladan Ernonun bədii mesajı məhz bundan ibarətdir. Bəli, söhbət Nobelə əsas iddiaçı olan Uelbekdən gedir. Mükafatsa ona deyil, ona oxşamaq istəyən Ernoya verildi. Təəssüf.
Müasir sosiallıq insanı tənhalığa, kökdən ayrılmaya, öz təbiəti və mənəviyyatı ilə qlobal münaqişəyə sürükləyən ağır patriarxal dünya düzəninin arxa tərəfidir. Feminizm - titanlı qabıqdır, ən azı səni yeməsinlər deyə lazımdır.
KÖHNƏ-YENİ TENDENSİYA
Ernonun mükafat alması, çox yəqin ki, Nobel komitəsinin diqqətini cəlb edən tendensiyadan xəbər verir. Dünya nə qədər sərsəm olsa da, ənənəvi burjua Avropası insan faciələrinin əsas səhnəsidir. Fransızlar müvəffəqiyyətli Anqlo-Sakson sxemini yenidən kodlaşdırırlar - onu qladiator arenasında, süngüyə keçirilən talelər və bədənlər şəklində göstərirlər. Mövzunun davamı 2021-ci ildə Kannda "Qızıl palma budağı" ilə taclanmış Cülya Dyukurnonun "Titan" əsəri sayıla bilər, orada cismanilik asta təsir edən bombadır, onu zərərsizləşdirmək də mümkünsüzdür.
SİYAHININ SUÇU
Ernonun qələbəsini proqnozlaşdırmaq çətin idi, təkrarlayırıq. Adı çəkili kateqoriyadan danışsaq, Erno daha çox mediada rəqiblərinin kölgəsində qalırdı. Yenə də Mişel Uelbekə qayıdaq. Qonkur mükafatı laureatı, ümumi vətənləri Fransada bir kult yaradan ədib. Hətta İslam dünyasının qatı düşməni Salman Ruşdi öz baxışlarına görə ciddi zərər çəkmişdisədə belə, Ernodan daha şanslı idi. Həmçinin siyahılarda dəhşət kralı Stiven Kinq və postmodernist-virtuoz Vladimir Sorokin də yer alırdı. Favoritlər arasında kanadalılar Enn Karson və Marqaret Etvudla Mariz Konde də var idilər. Sırada ən sonda 82 yaşlı Anni Erno dayanmışdı.
Deyəsən, münsiflər siyahını tərsinə tutub oxudular.
Şəkildə: Mats Malm - İsveç Nobel Akademiyasının daimi katibi, habelə İsveç Akademiyasının üzvləri - ədəbiyyat Komitəsinin sədri Anders Olsson və ədəbiyyat Komitəsinin üzvü Ellen Matson Stokholmda Borshusete sarayında ədəbiyyat üzrə 2022-ci il Nobel mükafatçısını elan edərkən. Foto: REUTERS
