Yakut poeziyasının anası hesab olan Natalya Xarlampyevanın “Ədəbiyyat və incəsənət” portalına müsahibəsinin ikinci hissəsini diqqətinizə çatdırırıq. Müsahibəni Aida Eyvazlı aparır.
Natalya Xarlampyeva İvanovna 1952-ci ildə Yakutiyanın Manqan aymakında doğulub. Yakutiya Dövlət Universitetinin tarix-filologiya fakultəsini bitirib. 1975-ci ildən yazıları və şerləri dövrü mətbuatda dərc olunur. 15 şer kitabının, 20- dən çox nəsr əsərinin müəllifidir. Ədəbi yaradıcılığına görə Qazaxıstan Respublikasının “Alaş” mükafatına, Rusiya Yazıçılar İttifaqının A.Tvardovskiy adına mükafatına, RF-nin Mədəniyyət nazirliyinin M.Şoloxov adına mükafatına, RF-nin əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adına, 2002-ci ildə Yakutiyanın xalq şairi fəxri adına, Puşkin medalına, 2021-ci ildə Platon Oyunski adına Dövlət Mükafatına layiq görülüb.
-Bakıya ilk gəlişinizdə 1926-cı ildə I Türkoloji Qurultayı keçirilən zalda süzülən göz yaşlarınızı xatırlayıram...
- Bakıya gəldiyində ilk görmək istədiyim yer həmin bina oldu. Siz bilirsiniz ki, biz ruhlara inanırıq. Daşların da ruhu var, yaddaşı var. Mən bizim ədəbiyyatımızı , əlifbamızı yaradan dahilərə minnətdaram. XIX əsrdə Rusiyanın özünün elə alilmləri barmaqla sayaılırdı. Çar Rusiyası elmin bütün sahəlırində inkişaf əldə etmək üçün alimləri Almaniyadan, Avropadan dəvət edirdi. Yakutiyanı zəbt etsinlər deyə, buraya da alimlər, ekspedisiyaçılar göndərilirdi, Buraya göndərilən əksər ziyalılar isə ya inqilabçılar, ya da siyasi baxışlarına görə rejimə etiraz edənlər idi. Hətta onların qarşısında şərt qoylurdu ki, həmin ziyalı insanlar burada yakut və digər yerli xalqların dillərini öyrənməlidirlər. Sürgün olunan insanların içərisində polyak linqvisti Edvard Pekarskiy var idi. Pekarskiy bizim dilimizin yazılışını, transklipsiyasını yaratdı. İlk dördcildlik “Yakut-Rus dili lüğəti”nin müəllifi oldu. Sizə maraqlı gələ bilər ki, o bizim dili bu qədər incəliklərinə qədər necə bilirdi? Çünki, həyat yoldaşı yakut qızı idi. Bizim ədəbiyyatçılarımız və dilçilərimiz də 1926-cı ildə I Türkoloji Qurultaya həmin lüğəti gətirmişdilər. Çünki o böyük kişilər ortaq əlifba yaratmaq istəmişdilər. Böyük Mustafa Kamal Atatürk də ərəb əlifbasından Türk əlifbasına keçid edəndə, Pekarskinin yaratdığı “Yakut-Rus dili lüğətini” istəmişdi. Yakut dili bir çox türk dillərindən fərqli olaraq, öz arxaikliyini qoruyub saxlamşdı. Ötən əsrin 1920-30-cu illərində yaşayan maarifpərvər kişilər ancaq xalq üçün, ümumi dil üçün çalışırdılar. Onlar həmin zaman kəsiyində bilmirdilər ki, 1926-cı ildən az bir müddət keçəndən sonra türklük ideyalarına görə belə təqib olunacaq, tarixdən silinmək təhlükələri yaranacaqdı. İndi filoloq kimi onların nə düşündüklərini daha yaxşı anlayıram, hiss edirəm.
Bizim qardaş türk xalqlarının ədəbiyyatına marağımızın böyüklüyü də bundan irəli gəlir. Bizim ənənlərimiz illərə deyil, əsrlərə söykənir. Biz şimal türkləri özümüzü böyük türk dünyasının ayrılmaz qolu hesab edirik. Bizdə belə bir deyim var: “xaan tardar” “qan dartır- qan çəkir”- bu söz ona görə də bütün türkdilli xalqlarda eynidir.
-Dili necə qorudunuz?
- Bizim dilimiz anadan övlada, atadan oğula nəğmələrlə, dastanlarla, folklor nümunələriilə danışıq dili kimi ötürülərək qorunub. Bizim əhalinin sayı Sovet quruliuşuna qədər 250 min nəfər idi. Sovet bizim varımızı, dövlətimizi, sərvətimizi alsa da, bizə mədəni həyat da gətirdi, tibb gətirdi, sağlamlığımızı qorumağı öyrətdi, savad, məktəb gətirdi. Bizim insanların öz məişət qanunları, öz həyat tərzləri var idi. Ədəbi Buzlaqlar ölkəsinə hər kəs gəlib çıxa bilmirdi. Ona görə də bizim insanların dünyadan, dünyanın da bizdən xəbəri yox idi. 1941-45-ci il Böyük Vətən Müharibəsi başlayanda isə sayımız artıq 300 min nəfərə çatmışdı. Bu müharibədə ən çox itki verən xalq da biz olduq. 60 min insanımız davaya gedib, qayıtmadı. Onlar qayıtsaydı, sayımız 200 min nəfər də çoxalacaqdı. Nəticədə bizim yakutların nəsli yenə tükənməyə başladı. Müharibədən sonra XX əsrin sonlarında əhalimizin sayı artıb yenə 300 minə çatdı. 1990-cı ildə yeni relsə düşən “Yenidənqurma islahatları”ndan sonra, ölkəmizin ilk prezidenti Nikolay Yefimovun siyasəti nəticəsində, qəbul etdiyi yeni qanunların aliliyi səbəbindən xalqımızın da sayı artmağa başladı. RFSR-in prezidenti Boris Yeltsin deyəndə ki, nə qədər suverenlik istəyirsinizsə, götürün, sizin olsun, bizim ilk prezidentimiz Nikolay Yefimov bu fürsətdən faydalandı. Biz suverenlik qəbul etdik, qanunumuzu, konstitusiyamızı, bayrağımızı, gerbimizi təsis etdik. İki dilli respublika yaratdıq. Qəbul olunan yeni qərar və qaydalar xalqın rifahı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Hazırda sayımız 500 minə yaxındır. 70 mindən çox yakut isə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayır. Beləcə yakut dilində məktəblərin sayını çoxaltdıq, ədəbiyyatımızı yakut dilində buraxdıq. Bu mənada Semyon Danilov və onun ardıcıllarının böyük rolu oldu. Nikolay Yefimovun bizə qazandırdığı suverenlik nəticəsində yerüstü və yeraltı sərvətlərimizin sahibinə çevrildik. Ölkəmizi dirçəltmək üçün ALROS “Almaz fondu”, “Ana və uşaq fondu” yaradıldı. Avstriyadan texniki təchizat materialları gətirildi. Öz həmyerlilərimizi İtaliyaya, İzrailə almaz cilalamağı öyrənməyə göndərdik. Anadilli təhsil müəssisələrimizin sayı artdı. 2004-cü ilə qədər hər şey bizim idi. Sonra isə yenə sərvətimizi əlimizdən alıb federallaşdırdılar. İndi meşələrimiz, çaylarımız, çöllərimiz, neft və qaz yataqlarımız da federal qanunlara görə Rusiyaya tabedir. Təkcə almaz ehtiyatlarının müəyyən faizində respublikamıza fayda qalır. Büdcəmiz ancaq almaz vergisindən yararlanır.
Bizim torpaqlarımızızn altı da, üstü də sərvətlə doludur. Yerin alt qatında almaz, daş kömür, qızıl, neft, qaz, mis, uran... Bunlar sovet vaxtı xammal kimi daşınırdı mərkəzə. Xammalımız yenə daşınır, “Qazprom”, “Transneft”, “Surqutneftqaz”, “Meçel” bütün xammalını bizdən aparır, bizə isə guya buna görə vergi ödəyirlər. Bütün bunlara baxmayaraq, biz ancaq ALROS-dan gəlir vergisi götürürük.
İnkişafa gəldikdə, belə iqtisadiyyatla gələcəyimizə, inkişafımıza ümidim azdır. Çünki təbiəti dayanmadan belə talamaq olmaz. O dibsiz quyu deyil axı. Biz gərək bu təbiəti, bu sərvəti gələcək nəsillərə də saxlayaq. Bizim təbiətimiz soyuq olsa da, çox incədir, zərifdir, çünki burada əbədi buzlaqlar vardır. Biz onu sevirik, oxşayırıq. Ancaq təkcə nəfəslə sevmək azdır, qayğısına da qalmalıyıq.
-Bu yurdların altı da, üstü də sərvətdir. Həm də insanlarınız çox yaradıcıdırlar. Mənə elə gəlir ki, var-dövlətə elə də meyilli deyillər. Diqqətlə müşahidə edəndə görürsən ki, insanlarınız da təbiətinizə bənzəyir.
- Hər yerin insanında öz nəfsinə tabe olmayanı vardır. Bəli biz çox varlıyıq. Təkcə Şimal Buzlu Okeanına 9 çayımız axır. Oktyabrın 14-də ilk qar yağmağa başlayır. Dekabrın 10-da isə çaylarımız tam donur. O zaman biz yay ərzində bizim üçün bağlı olan yollardan Maqadana, Şimal Buzlu Okeanına, Vladivostoka, Xabarovska qədər çox rahat gedib-gələ bilirk. Buzlaşmış çayların üzərində magistral yollar işləməyə başlayır. May ayının 18-dən sonra isə buzlar əridimi, çaylar daşır, sellər-sullar ətrafdakı kəndləri-bərələri yuyub aparır. Bizim çaylarımız dəli çaylardır. Bilmirsən ki, hansı vaxt özünü necə göstərəcək... Semyon Danilovun yazdığı kimi, “Biz Şimal adamı, qar adamıyıq...”. Bizi nə sellər, nə daşqınlar, nə də soyuqlar qorxudur. Sel-su evlərimizi, kəndlərimizi yuyub aparır, lakin biz yenisini tikirik. Təbiətə asi olmuruq. Əgər bu hadisə baş veribsə, Tanrının qədərdir... İnsanlarımız da təbiətimiz kimi yaratmağa meyillidir. Hər bir ailədə ya istedadlı ovçu, ya şair, ya dəmirçi, ya zərgər, ya rəssam, şeir yazan, ədəbiyyat varisi mütləq yetişir... Ovçuluq və balıqçılıq isə bizim kişilərin ənənəvi məşğuliyyətidir. İndi hər bir yakutun təbiətin qoynunda icazə verilmiş ərazilərdə ov etmək üçün arayışı vardır. Bizim əsilli-köklü adamlar çox varlananı sevməzlər. Biz məclisin başına varlını deyil, ədəblini keçiririk. Varlı-dövlətli şirkət sahibləri də var ki, qazandığını xalqına da bölüşməyi bacarır. Yəni bir çox ədəbi-mədəni tədbirlərin keçirilməsində, xeyiriyyəçilik tədbirlərində iştirak edir. Tanrı da belə adamların varına-dövlətinə xələl gətirmir. Elimizdə belə bir məsəl var: “O qədər varlandı ki, iyləndi”. Bu sözü var- dövlət görəndən sonra adamlıqdan çıxanlar haqqında deyirik. Unutmaq olmaz ki, Tanrının verdiyi paydan artıq yeyənləri Tanrı özü cəzalandırır. Yakutca belə adamlar haqqında deyirlər ki: “Uhette tomut”. Məsələn, kiminsə 10 uşağı var, qonşusunun isə heç bir övladı belə yoxdur. Uşağı çox olan adam uşaq həsrətində olan bəndənin yanında övladlarını öyərsə, Tanrı belə adamı da cəzalandırar. Və yaxud da ki, biri çox məşhur yazıçıdır. Varlanıb, pullanıb, indi ətrafında kimsəni tanımaq istəmir, gözü ayağının altını görmür... Şöhrət başını gicələndirib. Belə adamlar üçün də deyirlər ki : “Uhette tomut”. Heç kim öz evi ilə, qazandığı ilə, rəvan gedən işi ilə öyünməməlidir. Yoxsa ki, bu hərəkəti ilə ruhları incik salır. İnsan unutmamalıdır ki, bu gün sahib olduğu nə varsa, bu onun əcdadının -- nənə-babasının, ata-anasının, 7 arxadönəninin etdiyi əməllərin mükafatıdır. Onun öz əməlinə görə isə, övladları və yaxınları gələcəkdə mükafatlanacaq. Mükafat həm xeyirli, həm də zərərli ola bilir. Bu çox çətin fəlsəfədir. Lakin kim bunu vaxtında anlayırsa, o günah işlətmədən Tanrının və ruhların istədiyi kimi yaşayır.
-Mən bu yaxınlarda bilmişəm ki, Saxa Yakutiyada qadın şair barmaqla sayılacaq dərəcədə az olub. Təbiətdə oxuyan ancaq dişi quşlardır, erkək quşlar isə oxumurlar, cəh-cəh vurmurlar. Həqiqətən də qadın imzası olmayan poeziya çox cansıxıcı görünmürdü ki? Təbiətin bu qanunu yakut poeziyasında Natalya Xarlampyeva necə düzənlədi?
- Bizim ədəbiyyatımızda uzun zaman qadın şair olmayıb. Analarımız, nənələrimiz beşik başında layla çalıblar, oxuyublar. Yəqin ki, onların oxuduqları elə xalq yaradıcılığı kimi məişətdə qalıb, ağızdan-ağıza, yaddaşdan-yaddaşa ötürülüb, heç yerə köçürülməyib. Ötən əsrin 70-ci illərində Varvara Potapova özünün ilk şerləri ilə Yakutiya ədəbiyyatını təəccübləndirdi. O bütün olmazları, aradan götürüb, yakut poeziyasına qadın nəfəsi gətirdi. Mən ilk dəfə öz şeirlərimi ona oxumağa verəndə, sevinclə dedi ki, “Bizim gözəl bir qızımız gəldi dünyaya”- “Bihiqi buqun kııstannıbıt”. İndi illər ötəndən sonra, mən bir daha əmin oluram ki, həmin vaxtlar poeziyamızda qadın nəfəsinə ehtiyac var imiş. Bu gün isə qadın nəfəsi ilə Sardananın ətrini verir poeziyamız.
(Sardana səhləb çiçəyikimilər fəsiləsinə aid olan güldür -Red. )
-Poeziya aləminə necə gəldiyiniz haqqında bir də öz dilinizdən eşidək.
-Artıq siz Saxa ənənələri ilə tanışsınız. Bilirsiniz ki, bizim torpaq istedadlar yetişdirir. Mənim babam olonxosut olub. Dastan danışıb, söz bağlayıb. Görünür mənim vergim onlardandır. Mən babamı görməmişəm. Anam onun haqqında danışıb. Anamın çox rəngarəng söz boxçası var idi. El nəğmələri, atalar sözləri, zərb məsəlləri onun danışığını müşayiət edirdi. Elə bil ki, sözü özünə tabe etdirmişdi, sahibi idi. Danışıdığı hər bir söhbətin tərbiyəvi əhəmiyyəti var idi. Onu dinləyəndə uşaq da, böyük də dediklərindən nəticə çıxarardılar. Anamın maraqlı sözlərinə, söhbətlərinə qulaq verdikcə suallarım çoxalırdı. O da mənə müəllim kimi hər şeyi başa salırdı. Ağacların, çiçəklərin dilində danışırdı.
- Saxa (Yakutiya) Respublikasının xalq şairi , Yazıçılar İttifaqının sədri , Dövlət rəhbərinin müşaviri olmaq çətin deyildi ki?
-- Yazıçıların rəhbəri olmaq çox çətindir. Çünki onları idarə etmək mümkün deyil axı. Biz çalışırıq ki, istər yaşlı, istərsə də gənc nəsillər üçün yaradıcı mühiti yaradaq. Mən ölkəmizdə ilk qadınam ki, “xalq şairi” adına layiq görülmüşəm. Bu da mənim boynuma böyük məsuliyyət qoyur. Yaradıcı kollektivdə hər kəsin dilini bilmək lazımdır. Yazıçılar, şairlər dəymə-düşər olurlar. Belə hesab edirəm ki, demokratik rəhbərəm. Əməkdaşı heç vaxt əskiltmək, alçaltmaq olmaz. Onu tənbeh edəcəksənsə, bu təklikdə olmalıdır. Səhvini kollektivin içərisində qabartmaq olmaz. Qəbul edilən qərarlar da kollektiv düşüncənin məhsulu olmalıdır. Bizim böyüklər və ağsaqqallar həmişə xalqın maraqlarına xidmət ediblər, onların dediyi yolla gediblər. Xalqın önündə olublar. Bizim bir xoşbəxtliyimiz də onaddır ki, xalqımız çox oxuyan xalqdır. Öz dilimizi bütün məktəblərdə təbliğ edirik, dərsliklər yazırıq, tariximizi öyrədirik. Klassiklərimizi unudulmağa qoymuruq.
Şairlik alın yazısıdır, missiyadır. Bir də ki, Tanrının verdiyi paydır... Sözü deyən adamın şəxsiyyəti ilə sözü ən azı özü boyda olmalıdır ki, onun sözünə inansınlar, dəyər verib, sözünün ardınca getsinlər. Mənə gətirilən şeirləri böyük sevgi ilə oxuyuram. İçərisində işıq gördüyüm gənclərə bu yolu davam etdirməyi məsləhət görürəm, yol göstərirəm. Axı mənim özümə də belə yol göstəriblər. Həmin istini, sevgini bu gün mən də bölüşməliyəm. Əgər Semyon Danilovun sevgisi, məsləhəti olmasaydı, mən şair olmazdım. Zaman hər şeyi öz yerinə qoyur. Sadəcə, işin əvvəlindən xoş niyyət, diqqət və xoş söz lazımdır..
-Əbədi Buzlaqlar ölkəsində isti söz sahibi olmaq...
- Bir neçə dilə tərcümə olunub şerlərim. 15-dən artıq şeir kitabının müəllifiyəm. Ən sevdiyim fəsil payızdır. Mən payızda doğulmuşam. Bu fəsildə rahat nəfəs alıram, yaradıram. 2012-ci ildə ustadlarımdan mənə varis olaraq verilmiş bu missiyanı daha da genişləndirmək, Semyon Danilovun və digər klassiklərimizin arzularını yaşatmaq üçün “Böyük qarın alqışı” beynəlxalq şeir festivalını təsis etdim. Bu təşəbbüsüm istər ölkəmizdə, istər dost ölkələrdə çox böyük marağa səbəb oldu. İki ildən bir keçirilən festivala dünyanın hər yerindən bizi duya bilən şairləri, yazıçıları dəvət edirik. Gələn qonaqlar hər il yubiley mərasimi olan şairlərimizin bir şerini müxtəlif dillərə tərcümə edirlər. Bu şeirlər əsasən qış fəslinin, qarın tərənnümüdür. Qar ağlıqdır, təzələnməkdir. Biz öz ağ sevgimizdən dünyaya sevgi, bəyazlıq paylayırıq. Sözlü-söhbətli qonaqlarımız öz mədəniyyətimizi, ədəbiyyatımızı, muzeylərimizi göstərir, tanınmış şəxsiyyətlərimizlə tanış edirik. Biz keçmişimizi unutsaq, gələcəyimiz yox olacaq. Ona görə də böyüklərimizi, klassiklərimizi yaşadırıq. Onların keçdikləri yolu nümunə kimi bu günkü nəslimizə, gələcək nəslimizə ötürürük. Belə bir yaddaşın qorunmasında muzeylər böyük rol oynayır. Yakutiyaya qonaq gələn, sözə, tariximizə dəyər verən hər kəsə respublikamızı quran, onu yaşadan adlı-sanlı korifeylərimizin ev muzeylərini gəzdiririk.
Nəticədə qonaqlarımız geri qayıtdıqda Saxalardan ən gözəl məqalələrini, şerlərini yazırlar. Beləcə, əcdadlarımızın yolunu davam etdirərək təbliğatımızı gücləndiririk ki, bu böyük dünyada unudulub, yaddan çıxmayaq. Bir də ki, isti sözü gərək ailəndə, ocağında da qoruyasan. Mən anayam. Bir qızım var. 2 nəvəm. Qızım mənim arzumla MQİMO-ya qəbil oldu. Oranı müvəffəqiyyətlə bitirdi. Özümü ən xoşbəxt nənə sayıram. Nəvələrlə özümü uşaq kimi hiss edirəm. Öz uşaqlığımda gördüklərimi onların yaddaşına ötürürəm. Onları qumun üstündə ayaqyalın gəzdirirəm, ot üzərində uzandırıram ki, təbiətin nəfəsini hiss etsinlər. Buludlara tamaşa etməyi, dumanı izləməyi, yağışı dinləməyi, qar dənəciklərini saymağı öyrədirəm... Bizim məbədimiz təbiətimizdir. Mən onların vətəndaş kimi, vicdanlı yetişmələri üçün çalışıram.
Türk dünyasının ünlü şairi Natalya Xarlampyeva ilə müsahibəmi isə Saxa Yakutiya Respublikasının xalq artisti, görkəmli şəxsiyyət, tanınmış mədəniyyət xadimi Andrey Borisovun fikri ilə tamamlayıram:
“ O bizim olonxosutların, toyuksutların, Kulakov poeziyasının, Alampanın, Oyunskinin, Semyen Danilovun yadigarıdır, onların ocağını qoruyan, yakut poeziyasının anasıdır”.
Qoy Allah bu ananı yakut xalqına çox görməsin. Amin!
.
