“Ədəbiyyat və incəsənət” portalının “Ulduz” jurnalı ilə birgə BİRİ İKİSİNDƏ layihəsində uçaq saatı davam edir. Bu gün sizlərə Almaniyada yaşayan soydaşımız Orxan Arasın uşaqlara ürəyinin sirrini açan şəxs - Yücel Feyzioğlunun uşaq kitabları barədəki yazısını təqdim edəcəyik.
Gəl sənə bir sirr açım! Ürəyindəki sirri dostuna, yoldaşına, sirdaşına deyəni eşitmisən, amma balaca uşağa deyəni heç eşitmisənmi? Əgər eşitməmisənsə, indi bu yazını oxumalısan!
"Gəl sənə bir sirr açım. Mən on yaşlarında olanda Qarsda yaşayan malakanlardan sarı bir qızı, Sonyanı sevirdim". Maraqlıdır, sarı saçlı, şirin dilli, uşaq gözlü Sonya indi haradadır? Onlar 1955-ci ilin payızında qatarla getdilər və Qarsdakı dostları, qonşuları onlardan bir daha xəbər tutmadılar. Yücel Feyzioğlu, yəni uşaqlara ürəyinin sirrini söyləmək istəyən şəxs, əslində, nağıl qəhrəmanından başqa bir şey deyil. Gah Almaniyada "Kəloğlan" olub, Anadolunu oradakı uşaqlara daşıyıb, gah da "Manas" dastanının əks-səda verdiyi çöllərdə "Köp Tamdıq" olub, uşaqlara pıçıltı ilə sirlərini açıb. Hər dəfə onun nağıllarını oxuyanda ya öz uşaqlığımı, ya da ətrafımdakı nağıl siması olan insanları düşünürəm. Çünki onun nağıllarında o geniş coğrafiyadakı bizim vətənimiz, xalqımız yenidən gözlərimin önündə canlanır.
O nağıllardan tarixin, insanlığın, sivilizasiyanın və daha da gözəl, məhəbbətlə dolu xalq mahnılarının iyi gəlir. Anadolu xalqı minilliklər boyu nağıl adamı olmağa can atmayıbmı? Xalqımızın dilində həmişə nağıllar, mahnılar olub və bu səbəbdən də on lar daim pəri sultanını qovlamaqdan, pisi cəzalandırmaqdan, yaxşının əlindən tut maqdan, gəzdirməkdən yorulmayıblar. Kart qurdundan, qabığın yaxalığından, turpun düymələrindən, kök burnundan nağıl qəhrəmanları yayıldıqca Balkanların şəhər uşaqlarından tutmuş, at üzərində doğulan Xakas, Tuva çobanlarının qulağına qədər o səs yayılır. Eynşteyn "bilik məhdud olduğu üçün fantaziya bilikdən daha vacibdir" deyərkən insan aləmində nağılların nə qədər əhəmiyyətli olduğunu da vurğulamışdır. Astrid Vinter "Təcrübənin sirli gücü" kitabında nağılların insan ruhuna və beyninə müalicəvi təsirləri olduğunu yazarkən sağlam uşağın ruhunun nağılsız ola bilməyəcəyini bildirir.
Yücel Feyzioğlu, Astrid Vinterin yuxarıda qeyd etdiyi bir çox şəfanı yenidən qurduğu, yazdığı türk nağıllarına Balkanlardan Sibirin uclarına qədər yeni rəng və musiqi qatmışdır. Nağılları çeşidləmək, onlara yeni üslub qatmaq, uşaq ruhunun zərifliyinə uyğunlaşdırmaq, dərin sevgi və dil biliyi ilə yoğurmaq Feyzioğlu kimi ustaddan gözlənilirdi. Əsrlər boyu yetim qalmış, ancaq nənələrin dilində yaşaya bilsə də, çiy, parça-parça, yaralı olaraq qalan nağıllarımız, təəssüf ki, çox gec yığılıb toplanıb. Bu tərtiblərdə Pertev Naili Boratav kimi ustadların zəhmətini qeyd etməmək ədalətsizlik olardı.
Folklorşünas Saim Sakaoğlunun fikrincə, ilk türk nağıllarını ehtiva edən ən qədim toplu Fransanın XIV kralı Luinin tərcüməçisi və katibi olmuş M.Digeonun əsəridir. 1781-ci il tarixini daşıyan bu əsərdə üçü türk nağılı olmaqla beş nağıl var. "Nouveaux Turc et Ara bes" adlı bu əsərdəki bəzi mətnlər nağıl üçün çox uzundur. Kitabda 1-3-5 olanlar türk nağılları kimi təqdim edilir. Amma türk dünyası nağıllarının toplanması və yenidən yazılması, əsl nağıl dilinin əldə edilməsi ustad Yücel Feyzioğlunun səyi ilə reallaşdı. Qloballaşma adlanan korluq, yoxa çıxma çağında ana dilini, milli dili unutmamaq üçün dilin bütün incəlikləri ilə zənginləşdirilmiş mə cazlardan, qafiyələrdən, deyimlərdən, atalar sözü və nağıllardan vacib həyat silahı nə ola bilərdi ki? Bütün bunlardan başqa, ge niş Sibirdə bir yakut uşağı ilə İstanbulun dar, izdihamlı küçələrində ilişib qalan türk uşağı ara sında söz, arzu, cəsarət və dürüstlük mübadiləsi qədər gözəl və dəyərli nədir? İllərlə Kərkükdən Taşkənə, Bakıdan Berlinə o bir nağıl dalınca qaçarkən, ürəyindən beyninə, beynindən dilinə, dilindən kağıza yüzlərlə nağıl köçürərkən bilirdi ki, dünyanın hər yerində uşaqlar onları dinləyib böyüyəcək. Nağılların əhəmiyyəti və toplanması biz - dən çox əvvəl Avropada başlamışdır.
Avropanın ilk və ən mühüm nağıl kolleksiyaçılarından biri olan Çarlz Perro 1628-ci ildə Parisdə anadan olub. Çox varlı bir ailənin oğlu idi. O, atasının peşəsi olan vəkillik pe şəsini seçsə də (hətta bir müddət XIV Lüdovikin sarayında baş katib vəzifəsində çalışıb), sonralar şeirlər yazıb, sənətlə ma raqlanıb, elmi müzakirələrdə iştirak edib, Fransa Akademiyasına üzv seçilib. Onun meşənin kənarında, kənddən bir az kənarda babalarından miras qalmış nağıl evi və dörd uşağı var idi. O, asudə vaxtlarında nağıllarla övladlarını əyləndirməyə, öyrətməyə çalışırdı. Onlara oxuduğu nağıllardakı bədbəxtlik, ümidsizlik Çarlz Peronu narahat edirdi. Ona görə də nağılları götürüb yenidən yazmağa başladı... "Yatmış gözəl", "Qırmızı papaqlı qız", "Zoluşka", "Çəkməli pişik", "Barmaqlı oğlan" və "Göy saqqal" adlı dünyaca məşhur nağıllar əv vəlcə üslubu və səyi ilə öz övladlarının daxili aləmini fəth etdi, sonra isə bütün dünya uşaqlarının... Bütün təkidlərə baxmayaraq, çox çalışdığı nağılların başqaları tərəfindən oxunmasını istəmirdi. Ancaq gün gəldi ki, təkidlərə dözə bilmədi və ölümündən altı il əvvəl nağıllarını oğlu Pierrenin adı ilə nəşr etməyə razı oldu. Çarles Perrault 1703-cü ildə sevimli ailəsi və dostları arasında vəfat etdi. Onun dünyaya qoyub getdiyi nə onun vəkilliyi, nə Fransa Akademiyasına üzvlük, nə də Luvr sarayında baş katib vəzifəsi idi. Qoyub getdiyi ən gözəl ad və hədiyyə nağıllara qatdığı ümidlər, rəng lər, gözəlliklər idi.
Yücel Feyzioğlu 1946-cı ildə Qarsda anadan olub. Onun nə atasının nağıllarında olduğu kimi evi var idi, nə də Luvr sarayında baş katiblik etmək üçün XIV Lüdovik. O, dün - yanın ucqar şərqində, ilin altı ayı qarla örtülmüş kasıb bir şəhərdə addım atmışdı. Yücel Feyzioğlu zəngin saray və malikanə kitabxanalarından Müsyö Perro kimi nağılları oxuya bilmirdi. O, beynində dərin izlər qoyan o dünyaya anasının, nənəsinin parlaq, kədərli, lakin həmişə ümid dolu baxışları ilə baxa bildi. O, hər nağılı dinlədikcə Səməd Behrənginin "Balaca Qara Balıq" əsəri kimi o dar şəhərdən uzaqlarda sehrli diyarlara axırdı. Həm də nağıllarda "Kaf" dağlarını can landıran, Qafqaz dağlarının arxasında yo xa çıxan nağıl gözlü rus qızı Sonyaya olan sehrli sevgisinin ona nağıl yazmaqda, nağıl söyləməkdə təsiri olub-olmadığını bilmirik. Lakin onun nağıllarında məhəbbətin saflı ğına və heyranedici obrazlarına nəzər sal dıqca onun bir məhəbbətin izi ilə getdiyini düşünməyə bilmirik. Yücel Feyzioğlu qarla örtülmüş o kiçik şəhərdən (Qars) böyük şəhərlərə gedir. Getdiyi hər yerdə ruhuna yerləşmiş nağıl larından işarələr axtarır. Ən real hərəkətlərdə belə nağılların sürreal görünən ha disələrindən dərs çıxarmağa çalışır. Bir müd dət öz-özünə hekayələr danışır. Nə qədər çox danışırsansa, beynində nağıllar daha çox bişirilir və daha da yetkinləşir. O, ölkəsindəki öz kimliyini, varlığını, cəhalətini, ziddiyyətlərini nağıllar vasitəsilə süzür. Nağıllar ona ümid və əzm aşılayır. Çətinliklər, qaranlıqlar həmişə Kəloğlan kimi bir zərbə ilə darmadağın olur.
Yeni nağıllar bir gün yenidən gündəmə gəlir. O, yeni xəyalların və xəyallara bükülmüş reallıqların arxasında başqa aləmlərə üz tutur. Almaniyada dərs deyəcək. Nağıllarından qoparılan mühacir uşaqlar, şəxsiyyətlərinə yad zərbələr alan gənclər onun incə ürəyini tit rədir. Onların dərslikləri fəlakətdir. Bu kitablarla ruhu dərindən yaralanmış qürbət övladlarına məlhəm olmaq çətindir. O tərəddüd etmədən dərsliklər yazmağa başlayır. Sonra da nağıllar... Onun mühazirə oxumaqda özünəməxsusluğu, nağılları uşaq ların qəlbinə yeritməkdə ustalığı o qədər təsirli olur ki, uşaqlar oturub ona qulaq asmırlar. O, ağzını açan kimi Anadolunun kənd uşaqları onun ətrafında səmimiyyətlə dövrə vurur və onu belə dinləyirlər. Günlərin bir günü bu hal "pedaqoq" deyilənlərin diqqətini çəkir və ondan yuxarı qurumlara şikayət edirlər. Guya o, uşaqlara dərs deyil, nağıl danışır və işi nəticəsizdir. Dərhal ekspert təyin olunur və onun dərsləri nəzarətdə saxlanılır. Mütəxəssislər onun uşaq larla ünsiyyətinin sehrini dərhal dərk edir lər və bu üsulu rəhbərlərinə şid dətlə tövsiyə edirlər. Mütəxəssislər onun bu cür mühazirə metodunu kimdən öy rəndiyi ilə maraqlanır. Feyzioğlu "Mən bu üsu lu nənəmdən öyrənmişəm" dedikdə mü təxəssislər bir daha təəccüblənir. Təəccüb lənməkdə də haqlıdırlar, çünki burnu bu ludlarda olan Ankaranın "mütəxəs sis ləri" belə Anadolunun qoynunda yatan zən gin likdən xəbərsizdirlər.
Yücel Feyzioğlunun nənəsindən öyrəndiyi üsulu bütün alman məktəblərinə yaymağa çalışırlar. Yalnız "dönər mədəniyyəti" ilə tanınan türk mühacirinin əsl mədəniyyəti, Anadolunun bir kənar bölgəsindən gələn təvazökar ziyalı tərəfindən mühafizəkar alman mədəniyyətinə dammağa başlayır. Yazdığı nağılların oxunaqlılığı ilə kifayət lənməyən Yücel Feyzioğlu işin səriştə sini yerindəcə öyrənmək üçün dərhal qol larını çırmalayır və könülsüz tələbə həya tına qədəm qoyur. Andersen Yazıçılar Akademiyasında iki il ərzində o, nağıllarını həm öyrənir, həm də beynində yenidən yo ğurur. Alman Türkologiya İnstitutundakı mən bələri araşdırır. Nə qədər çox öyrənirsə, bir o qədər yaxşılaşır və öyrəndikcə ana dilinin çevikliyinə bir o qədər yiyələnir. Nağıllara yeni rəng, yeni həvəs, yeni ümid, yeni ifadələr qatır. Hər nağılda nənəsinin parlaq təbəssümü, itirilmiş sevgilisinin göz lərinin rəngi var. Fərqli dil və üslubda yazılmış Kəloğlan nağılları ən keyfiyyətli şəkildə çap olunaraq Almaniyanın bütün şəhərlərində məktəb və kitabxanalara çatdırılır. Qrimm qardaşlarının tərtib etdiyi rəngarəng və müxtəlif alman nağılları ilə yanaşı, Kəloğlan yarışa qatılmağa gecikməyəcək. İndi türk uşaqlarının al man uşaqlarına örnək ola biləcəkləri bir qəhrəmanı var. Uşaqlar Kəloğlanın şəxsiy yətinin varlığını hiss etmək imtiyazını qazanırlar... Yücel Feyzioğlu türk dünyası ilə 1982-ci ildə nağılların dalınca qaçarkən tanış olub. O, Azərbaycanda və Anadoluda danışılan nağılların müxtəlif variantları və yeni nağıllarla qarşılaşır. Bu qarşılaşma onun qarşısında tamam başqa bir dünyanın və düşüncələrin qapılarını açır.
Eyni sivilizasiyaya malik dünyanın nağılları eyni qazanda olmalıdır. O vaxt itirmədən geniş türk dünyasının solmaqda olan nağıllarını bir araya toplayıb on lara yeni ifadələr verməyə çalışır. Düz iyir mi beş il Azərbaycandan, Tuvadan, Krımdan, Dağıstandan, Özbəkistandan və başqa türk ellərindən yığa bildiyi nağılları üstüstə yığır... Ürəyindəki sözləri də onlara əlavə edir. Ümidli və məhsuldar sözlər... Ona görə də nağıllarda tez-tez işlədilən "gerçək olmayan hadisələri anlatmaq" ifadəsi Yücel Feyzioğlunun qələmində fərqlənməyə başlayır. Çünki onun yazdığı nağıllarda "qeyrireallığın" zaman-zaman reallıqla əvəz olunduğu dərhal görünür. Nağıl danışanda, yazanda özünü məcbur etmir: o, nağılı bəzən olduğu kimi, bəzən də olması lazım olduğu kimi yazır. Onun mətnləri bəzən improvizasiya, bəzən də qay dalar təəssüratı yaradır. Amma oxuduqca məqsədin işığa və ümidə doğru olduğunu bütün əzəməti ilə ortaya qoyur və zəhərlənmiş zehinləri təravətləndirmək funksiyasını öz üzərinə götürür.
Keçmişdən dilimizin, musiqimizin, hekayələrimizin rənglərini uşaqların beyninə çatdıran Nağıl Dədə Yücel Feyzioğlu bütün bunları nağıllarına sevgi qataraq edir.
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(24.04.2024)
