Habil Yaşar, “Ədəbiyyat və incəsənət”

Bu dəfə müsahibim Qardaş Türkiyənin dəyərli yazarlarından biri olan Kudret Köksal bəydir.

-Kudret bəy! Necəsiniz? Zəhmət olmasa öncə azərbaycanlı oxuculara özünüz barədə məlumat verərdiniz.

-Çox sağ olun. Həyat mənə imkan verdiyi qədər yaxşıyam. Və ümid edirəm ki, siz də yaxşısınız.

 Samsunda doğulmuşam. Atamın zabit olması və daimi peşə təyinatlarına görə qeydiyyatım Giresundadır. Atam Salonikidən olan mühacirdir. Anam İzmirdən olan Turqutlu bir yunan qadının qızıdır.

Uşaqlığımı və gəncliyimi Ankarada keçirmişəm. Daha sonra məni çox depressiyaya salan Ankaradan köçüb İstanbulda məskunlaşdım. Mən indi orada yaşayıram.

Məndən həmişə “haralısan?” deyə soruşurlar. Verdiyim cavab isə belə olur: “İnsan harada  xoşbəxt və hüzurlu olursa oralıdır”. Deyəsən, hələ o yeri tapmamışam.

Atamın qərargah polkovniki rütbəsində 1960-cı il inqilabının aparıcı kadrlarından biri olması, inqilabdan sonra Milli Birlik Komitəsində (MBK) iştirak etməsi, daha sonra isə sərt siyasi arenada müxalif siyasətçi olması və çoxlu yollardan keçməsi nəticəsində çox dinc bir uşaqlıq keçirdiyimi deyə bilmərəm.

Gəncliyimi 1970-ci illərdən əvvəlki xaosda aktiv siyasətdə keçirmişəm. Hər gün ölümlər, hər gün hücumlar və s. 

-Mən hətta sizin gəncliyinizdə siyasi fəaliyyətinizlə bağlı həbs olunmağınız barədə məlumat da eşitmişəm. 

-Bəli. Mən gəncliyimdə Dövlət Mühəndislik və Memarlıq Akademiyasında memarlıq təhsilimi başa vurmadan əvvəl adımı Türkiyə və Yaxın Şərq Dövlət İdarəçilik İnstitutunun İdarəetmə Fakültəsinə yazdırdım. Lakin 1980-ci il sentyabrın 12-də məni intellektual cinayətkar kimi Mamak Hərbi Həbsxanasına və İstintaq Təcridxanasına apardılar. Azadlığa çıxandan sonra şagird olduğum məktəbin bağlandığını öyrəndim. Qazi Universitetində imtahan verdim və həmən universtetinin Dövlət İdarəçiliyi fakültəsini bitirdim. Ancaq heç vaxt dövlət sektorunda işləməmişəm.

-Bəs hansı sahələrdə çalışmısınız?

-Müxtəlif vaxtlarda böyük nəşriyyatlarda, özümün qurduğum şirkətlərdə çalışmışam. Bəli, poliqrafiya və nəşriyyat sahəsində fəaliyyət göstərən bir çox şirkətlərə Baş Koordinatorluqları, Baş Satış Müdirlikləri və s. etdim. Onlardan biri Britannica Ensiklopediyasıdır. Mən də 3 dəfə öz şirkətimi qurdum, onlardan biri nəşriyyat şirkəti idi. Amma bütün bunlarla yanaşı, uşaqlıqdan bəri ən çox sevdiyim və maraqlandığım şey “yazmaq” olub. O qədər ki, yazı get-gedə mənim həyat tərzimə çevrilib. Çox gənc yaşlarımda 5-6 siyasi jurnalın nəşrində fəal iştirak etmişəm və redaksiyalarda intensivləşən yazı işim bir çox siyasi və qeyri-siyasi jurnallarda təxəllüsümlə və ya əsl adımla davam edib. İndiyə qədər çoxlu şeirlər, hekayələr, məqalələr, esselər və s. yazdım. Çünki bu yazılar mənim özümlə və  həyatla söhbətlərim, dərdləşməm, hesablaşmalarımdı. Keçmişdə bir müddət işçi tətili və işəgötürən lokaut səbəbindən bağlanan Türkiyə Xəbər Agentliyində jurnalist kimi çalışdım. Və “Agentlik jurnalistikası işləmir” iddialarının əksinə olaraq, xəbərlərim bir çox qəzetlərdə işıqlandırıldı. Bəzi QHT-lərin, bələdiyyələrin qəzetlərində də gündəlik-siyasi yazılar yazmışam. Və əlbəttə ki, qadın jurnallarında, sənət jurnallarında da və s...

Zaman sürətlə qocalır, bizim yaşımız da tez qocalır. Hər şeyə baxmayaraq, qocalmamağa çalışıram. Həyata bağlanmaq üçün əlimdən gələni edirəm.

-Ədəbiyyata marağınız necə yarandı? Bu haqda fikirlərinizi bilmək çox maraqlı olardı.

-Düşünürəm bu mənim “yazmaq həvəsim”lə birlikdə inkişaf etdi. “Fikir və hisslərimi daha yaxşı ifadə etmək üçün göstərdiyim səy nəticəsində” deyə bilərik. Bəlkə də insanları, canlıları, təbiəti, dünyanı və kainatı hər cəhətdən daha yaxşı və dərindən anlamaq və izah etmək cəhdi idi. Yoxsa, ədəbiyyata meylli deyildim. Çünki uşaq vaxtı bəstələrim müəllimlərim tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə də, ədəbiyyat dərsləri məni o qədər də maraqlandırmırdı. Lakin həyatı və özümü öz bədənimdən, ağlımdan kənardan müşahidə etmək istəyi, onu dərk edib izah etmək cəhdi istər-istəməz məni düşünməyə, dolayısıyla ədəbiyyata sövq etdirdi. Və düşünürəm bu səydir ki, orta yaşlarımda Corc Politzerin Fəlsəfənin Fundamental Prinsipləri kitabını oxumağa və bitirməyə çalışdım.

-Əsərləriniz haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

-İki şeir, iki xatirə-hekayə, bir xatirə-yumor, iki araşdırma və mükafatlı hekayədən ibarət kitablarım var.

Bunlardan: “Zindanda ve Ölüme Böylesine Yakınken DOĞUM”, “Zindanda ve Ölüme Böylesine Yakınken KALBİMDEKİ CAN SULARI”, “Ölüm Sonrası Bunaltılar AYTEN ve Katilimdir Kelimeler”, “MASKE MACERALARIM” və “ÇAY OCAĞINDAN FISILTILAR”– “Boyundan Büyük Hikâyeler”  “İzan” Nəşriyyatından, “Halide Edip Adıvar – BENİM ÇİÇEK MAHALLEM”  və “Bir yanında İzzetpaşa, Bir Yaynında Gülbahar – MECİDİYEKÖY” İstanbul - Şişli Bələdiyyəsi tərəfindən və Naci Girginsoy xatirəsinə “YİRMİ YAZAR YİRMİ ÖYKÜ” isə İzmit Bələdiyyəsi tərəfindən nəşr edilmişdir.

Çox gənc yaşlarımdan kağızlarla maraqlanmışam. İlk vaxtlar qələm və kağız mənim yeganə yazı vasitəm idi. Sonra yazı makinasına çevrildi. Sonra zərurətdən ağlımla yazmağa başladım. Və daha sonra kompüter və telefon klaviaturası. Amma, ən vacib yazı alətimin hələ də ağlım olduğunu düşünürəm. Daha sonra vaxt və məkan mənə uyğun gələndə ağlıma gələnləri yazıram.

-Həbsxanada da bol-bol yazmısınız…

-1980-ci illərdə cəmiyyətin siyasi təbəqələrindən olan bir çox intellektual cinayətkar kimi məni də Mamak Hərbi Həbsxanası və İstintaq Təcridxanasına salınanda, əlbəttə ki, fəaliyyətsiz qala bilməzdim, orada yüzlərlə hekayə, şeir yazdım. Çünki kağız-qələmin belə qadağan edildiyi Mamak kameralarında qaldım. Kifayət qədər riskli olsa da, orada yazılanları müxtəlif üsullarla çölə çıxara bildim. İdarələrdən yan keçməklə, bəlkə də onları aldatmaqla... Şeirlərimdən bir neçəsi o vaxtlar nüfuzlu və önəmli bir jurnalda çap olundu. Lakin bu dövr hərbi vəziyyət olduğu üçün jurnala da problem yaradırdı və məni alçaltmaq bahasına olsa da bunu dəf etdilər. Ona görə də jurnalı bağlamaq təhlükəsinə qarşı məni qurban verdilər. O zaman beynimdə təsvir etdiyim və təxminən altı yüz səhifə olduğunu təxmin etdiyim iki kitabı dondurucuya qoydum. Böyük risk edərək yaşadıqlarımı birdən-birə görməzlikdən gələrək kitab nəşr etmək xəyallarımdan əl çəkdim. Və özüm üçün yazmağa başladım. Bu mövzunu kitablarımdan birində “Gün Gelir Dillenir Sırdaş Susukunluklar” başlığı ilə oxucuya çatdırdım.

2019-cu ildə dünyasını dəyişən sevimli həyat yoldaşım Aytən mənim kitab çıxarmağımı çox istərdi. Çünki yazılanlar durmadan qalaqlanır və sonda yoxa çıxırdı. O, mənə dedi ki, “Qüdrət, bütün işləri bir kənara qoy. Evlə mən məşğul olacağam” - çünki o, inşaatçı və çox çalışqan, bacarıqlı qadın idi - “Gəl sənə ofisdə  və evdə şəxsi otaq düzəldək ki, oturub yaz və hədər olmadan yazdıqlarını kitaba çevir. Qızların da oxusun” dedi. Təəssüflər olsun ki, evimə və iş yerimə edilən reydlər zamanı bir çox yazılarım yenə intellektual cinayətlər çərçivəsində zibilliyə çevrildi. İllərlə Aytənin istəyinə müqavimət göstərmişəm. Yazdıqlarımın bəzilərini bəzi sosial media kanallarında yalnız arxiv məqsədi ilə paylaşdım. 9 mart 2019-cu ildə o möhtəşəm qadın vəfat edəndə onun vəsiyyəti olaraq, inadkarlığımdan əl çəkdim və 2021-ci ilin sentyabr ayından etibarən yazılarımı kitab halına gətirməyə başladım. İki ildə səkkiz kitab çap etdirdim. Hazırda altı kitab faylı çap olunmağı gözləyir.

Budur kitablarımın qısa yazı və nəşr macərası.

-Xəyallarınızın genişlənməsinə səbəb olan hadisələr hansılardır və bizlərə bu haqda bəhs edə bilərsinizmi?

-Xəyal dediniz... Çox gənc yaşlarımda axşamlar yatanda Allaha dua edirdim ki, “Səhər oyananda Mikki Maus yanımda olsun”. Amma səhər gözümü açanda kədərlənirdim, xəyallarım qırılırdı. Təəssüf ki, həyat məyusluqlar toplusu olsa da, biz heç vaxt arzularımızdan vaz keçə bilmərik. Qırılmış xəyallarımızda yeni xəyalların arxasınca gedirik. Çünki bu bizim həyat iksirimizdir.

Nə vaxt düşünsəm, xəyallarımın genişlənməsinin baş verdiyini düşünürəm, çünki xəyallarımın məhdudlaşdırılmasını istəməzdim. Düşüncələrim sosial-hüquqi təzyiqə məruz qalanda, o zaman xəyalım təzyiqi qıraraq hüdudsuzluğa çatmışdır. Mamak zindanlarında belə düşüncə və xəyallara edilən bütün təzyiqlərə baxmayaraq fikri fəaliyyətim, arzularım bitməmiş, əqli azadlığımı məhdudlaşdırıla bilməmişdilər və bunlar hücrələrdən çıxıb dünyanı qucaqlamışdır. 

 -Zaman sizin üçün nə deməkdir və yazarkən hər hansı bir rutininiz varmı?

-Məşhur filosof Avqustin Avreli zamanla bağlı: “Məndən heç kim soruşmasa bilirəm, amma kimsə soruşsa və mən ona izah etməliyəmsə, bilmirəm” demişdir. Məlumdur ki, zaman ölçülə bilən məfhumdur. Qara dəliklərin yaxınlığında və ya digər planetlərdə onun kosmosda axını daha yavaş və ya daha sürətli ola bilər. İşıq sürətinə yaxınlaşdıqca zamanın yavaşladığı elmi həqiqətdir. Fransızlar "zamanın qorxaqlar üçün uzun, bədbəxtlər üçün yavaş, xoşbəxtlər üçün tez, sevənlər üçün isə sonsuz olduğunu” deyirlər. Təbii ki, haqlıdırlar. Mənim üçün zaman heç vaxt tuta bilməyəcəyimiz, heç vaxt sonuna çata bilməyəcəyimiz, lakin bizi ələ keçirən və şəxsi heçliyimizə doğru sürükləyən bir burulğandır.

 Yazanda heç bir rutinim yoxdur. Evdə, küçədə, yolda, hər yerdə və istənilən vaxt yaza bilərəm. Hərdən maşını kənara çəkib uzun cızma-qara edir, bəzən də yataqdan qalxıb qeydlər aparıram.

-Kitab oxumaq vərdişini qazanmaq üçün nə etmək lazımdır?

-Kitab oxumaq vərdişini qazanmaq üçün uşaqlıqdan başlayaraq demək olar ki, hər bir mövzuya dünyaya, hadisələrə, hətta insanlara şübhə ilə baxmaqdan, sorğu-sualdan çəkinməmək lazımdır. Və bu, reallığa çatmağın yeganə yoludur.

 İnsan şübhə və təəccüb edərsə, araşdırar. Araşdırmaq, öyrənmək və həqiqətə çatmaq üçün dünyagörüşümüzü, biliklərimizi genişləndirən kitablara ehtiyacımız var. Ona görə də uşaqları uşaq yaşlarından şübhəli, sual verən, maraqlanan, səbəb-nəticə əlaqəsini araşdıran olaraq tərbiyə etməliyik ki, suallarına cavab tapmaq üçün kitablara müraciət etsinlər. Bundan başqa, qabiliyyətlərimiz və meyllərimiz nə olursa olsun, özümüzü istədiyimiz sahədə yetişdirməyin yeganə yolu kitablar deyilmi? Kitab bizi özümüzdən və məhdud dünyamızdan alıb-götürür, böyüdür, çoxaldır, ixtisaslaşdırır və bizim üçün sonsuz dünya kəşf etmək vasitəsinə çevrilir.

-Türkiyədəki hal-hazırdakı mütaliənin vəziyyəti sizi qane edirmi?

-Bir sözlə, yox. Çünki, Türkiyədə savadlılıq səviyyəsi təəssüf ki, kifayət qədər aşağıdır. Söhbət, hətta mətbəənin Avropadan 300 il sonra daxil olduğu coğrafiyadan gedir. Halbuki inkişafın ən mühüm meyarı mütaliədir. Təəssüf ki, bizdə hətta qəzet oxumaq da həddən artıq zəifdir. Buna görə də jurnal və idman mövzuları ön plandadır. Çünki hətta satılan qəzetlər daha çox jurnal və idman səhifələri üçün satılır. Təəssüf ki, 20 min əhalisi olan öz məhəlləmdə belə, bir dənə də olsun qəzet satıcısı yoxdur.

-Azərbaycan ədəbiyyatını izləyirsinizmi?

-Mənimki sistematik izləmə deyil. Amma bütün dünya kimi mən də xüsusilə Azərbaycan musiqisinə heyranam. Musiqi ədəbiyyatın, poeziyanın mədəni səviyyəsinin, inkişafının ifadəsi deyilmi? Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük şairlərindən olan Füzulini kim tanımır? Minilliyin əvvəllərindən Azərbaycan ədəbiyyatında ərəb, fars və sonralar türkcə əsərlər günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

 1906-cı ildən Nəsrəddin Hocanın bir variantı kimi nəşr olunan və 1931-ci ilə qədər mövcudluğunu davam etdirən “Molla Nəsrəddin” yumor jurnalının ölkəmizdə tanındığını düşünürəm. O, demokratik müxalifət kimi çıxış edib, demokratik fikrin inkişafında rol oynayıb.

 Bilirəm ki, Azərbaycanda musiqi, ədəbiyyat və teatrla yanaşı, opera və operetta da çox yüksək səviyyədədir.

 Azərbaycan bu gün Şərq ədəbiyyatına da təsir etmiş yazıçılar yetişdirmiş köklü bir ədəbiyyat kimi parlayır.

Azərbaycan və İran ədəbiyyatının ən qüdrətli şairlərindən biri olan Şəhriyarın kəndinin salındığı dağdan ilhamlanaraq qələmə aldığı “Heydərbabaya salam” poemasının sonuncu beşliyini də daxil etməklə bu sualın cavabını bitirək.

Heydərbaba, sənin könlün şad olsun

Dünya varkən ağzın dolu dad olsun,

Səndən keçən tanış olsun, yad olsun,

Deynə mənim şair oğlum Şəhriyar,

Bir ömürdür qəm üstünə qəm qalar.

-Gələcək planlarınız haqqında məlumat verə bilərsinizmi?

-Qəribə görünə bilər. Amma gələcəklə bağlı heç bir planım yoxdur. Yazıram, yazdıqlarımı çap etdirə də bilərəm, etdirməyə də, amma yazıram. Soruşduğunuz ədəbiyyat sahəsindəki planlarıma gəlincə, ağlım imkan verdikcə, əllərim yazdıqca ürəyimdə, beynimdə olanları çatdırmağa davam edəcəyim şübhəsizdir. Bəlkə də bu dünyadan getməmişdən əvvəl yekunlaşdırdığım 6-7 faylı kitaba çevirmək mənim üçün bir məqsəd ola bilər.

-Ənənəvi kitablara və ya elektron kitablara üstünlük verirsiniz?

-Əlbəttə ki, ənənəvi kitablar ölməzdir. Ancaq elektron kitablar da yayılır. Təsəvvür edin ki, daha bu yaxınlarda məlumat üçün ensiklopediyalara müraciət edirdik. Ancaq indi veb kitabxanalar ensiklopediyalarla əvəz edilmişdir. İnternetdə məlumatları gecikmədən və dərhal yeniləmək mümkündür. Başqa sözlə, istədiyiniz məlumatı dərhal və son inkişafları da  görərək əldə edə bilmək çox möhtəşəmdir. Məlumatların harada oxunmasından asılı olmayaraq oxumaq gərək. Ancaq deməliyəm ki, şəxsən ənənəvi kitaba daha çox əhəmiyyət verirəm. Ənənəvi kitablar həmçinin tarixin sənədləridir.

-Bir  yazar olaraq digər  yazarlara məsləhətləriniz nədir? Bu, sonuncu sualımdır. 

-Hər bir addım, hər bir münasibət, hər bir qərar özəl olsa belə siyasidir. Siyasi, hətta neytrallıq belə siyasdir. Siyasi olmaqdan qorxmaq mənasızdır. Siyasət və sənəti həyatın böyüklüyü üçün vatisə halına gətirsinlər. Sevgi və həyatı əhəmiyyətsizləşdirən fikirlər belə əslində siyasi deyilmi? Təvazökar tövsiyəm, heç vaxt işinizi bir ideologiyanın, bir siyasətin, bir inancın xidmətinə təqdim etməyiniz. Onları şüar etməyin. Yazdığınız hər bir əsər azad, müstəqil, həyat və insanları gözəlləşdirməyə meylli sevgi dolu olsun. Əsərlərinizdə şübhə etməkdən, maraqlanmaqdan, sual-cavab eləməkdən vaz keçməyin. Əsla itaətkar olmayın. İtaətin sənət və sənətkara heç vaxt yaraşmayacağını əsla unutmayın.

Hörmətli Habil Yaşar, Təşəkkür edirəm.

Sevgi ilə!

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(15.01.2024)