Kənan Məmmədli, “Ədəbiyyat və incəsənət”
Bəli, dünən görkəmli Azərbaycan yazıçısı Çingiz Hüseynov əbədiyyətə qovuşdu. Təəssüf edirik ki, onun barəsində ölkəmizdə elə də çox bilmirdilər. Mühacir həyatı yaşayan dahi yazarın adı demək olar ki, ölkə gündəminə gəlmirdi. Gənc nəsil onu tanımır, əsərləri təkrar nəşr edilmir, media ondan yazmırdı.
Onun barəsində oxuduğumuz son yazı da uzaq 2019-cu ilə təsadüf edir, şair Nəsib Nəbioğlunun qələmindən çıxıb. Yazı “Müdrikliyin Çingiz Hüseynov zirvəsi” adlanır.
Gəlin o yazıya nəzər yetirək və bir daha kimi itirdiyimizin fərqində olaq.
Bu yazını yazmaq üçün bu tarixi xeyli müddətdir gözləyirdim. Nəhayət, aprelin 20-si günü yaxınlaşdı və böyük hörmət bəslədiyim məşhur azərbaycanlı yazıçı, ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi Çingiz Hüseynovu təbrik etmək bir dost kimi yenə də mənə qismət oldu. Özü də mənim üçün xüsusi önəm daşıyan 90 illik yubileyi ərəfəsində.
Düz on il əvvəl “Çingiz Hüseynov ömrü: Azərbaycanlı və yazıçı adına layiq 80 il” adlı bir məqalə yazmışdım. Məqalə “525-ci qəzet”də və bir sıra saytlarda dərc olunmuşdu. Həmin məqaləmdə Çingiz Hüseynovu qocaman yazıçı adlandırmışdım. Məqaləmi cap etməmişdən əvvəl Çingiz müəllimə zəng edib bir yazı yazdığımı bildirmişdim. Yadımdadır, yazını oxuyandan sonra mənə telefonda dedi ki: “Bizim bir yaxşı deyimimiz var, səksən-doxsan, bir gün varsan, bir gün yoxsan! İnşallah 90 illiyimdə zəngləşərik, onda qocaman sözüylə razılaşacağam, təki sağlıq olsun”.
İndi həmin gün gəlib çatdı. Aprelin 20-də o vaxt “qocaman yazıçı” adlandırdığım Çingiz Hüseynovun 90 yaşı tamam olur. Peyğəmbərcəsinə dediyi sözün üstündə durdu Çingiz müəllim! Bu gün bu böyük, istedadlı, millətin mənəvi pasportu olacaq ağsaqqal və ustad yazıçımızın 90 illik yubileyində sözümü deməyi özümə mənəvi borc bilirəm.
1980-ci ildə Moskvada M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxuyurdum. Hələ gənclik cağlarımda Bakıda oxuduğum illərdə bir çoxları kimi Çingiz müəllimin – belə bir yazıçımızın Moskvada yaşadığını eşitmişdim, amma onu görmək, onunla şəxsən tanış olmaq heç ağlıma da gəlməzdi. O vaxt ağlıma belə gəlməzdi ki, Azərbaycanın bir ucqar rayonunda – Kəlbəcərdə doğulub böyüyən bir gəncə dünyaya hökmranlıq edən Moskva kimi təlatümlü bir şəhərdə bu nəhəng yazıçıyla görüşmək, sonralar dostlaşmaq nəsib olacaq.
Tanışlığımız elə 80-ci ildə də baş tutdu. Elə ilk tanışlığımızdan Çingiz müəllimi özümə çox doğma, bir ağsaqqal, böyük qardaş, tələbkar müəllim, əsl dost saymışam. İlk vaxtlarda mənə elə gəlirdi ki, ümumiyyətlə, Çingiz adlı insanlar əfsanəvi ola bilər, əlçatmaz ola bilər, onlarla təmasda olmaq, yaxınlıq etmək müşkül işdir. Amma ilk tanışlıqdan Çingiz müəllimə qanım yaman qaynadı.
İllər ötüşdükcə doğmalaşdıq, həmdərd, həmfikir olduq, aramızda 25 il yaş fərqi olmasına baxmayaraq, yaxın dost olduq. İllər keçdikcə artıq kumirim oldu Çingiz müəllim. Onun bu qədər sadəliyi, haqsızlığa qarşı qətiyyətli mübarizəsi, haqqın, ədalətin, düzgünlüyün tərəfində olması məni valeh elədi.
Həmişə deyirəm, mən Çingiz müəllimlə söhbət edəndə elə bilirəm ki, müdrik bir aqsaqqalla söhbət edirəm, o söhbətlərin təsirindən çıxmaq heç də asan olmur.
Çingiz müəllimlə tanışlığımız çox uğurlu bir vaxta, çox uğurlu bir günə təsadüf etmişdi. Həmin gün Moskvada V.Mayakovski adına Dram Teatrında Sumqayıt Dövlət Dram Teatrının şair Nəriman Həsənzadənin Nəriman Nərimanovun həyatına həsr etdiyi “Nəriman” poeması əsasında hazırladığı “Qoy bütün Şərq bilsin” tamaşası nümayiş olunmuşdu.
Çingiz müəllimin xətrini həm də müəllimim kimi əziz tutmuşam. Bizə uşaqlıq illərimizdən həmişə müəllimlərimizi sevməyi aşılayırdılar. Biz də qulağımızda sırğa eləmişdik ki, valideynlərdən sonra müəllimlər gəlir. İnsanın yetişməsində, tərbiyəsində, biliyə yiyələnməsində, bir insan kimi formalaşmasında müəllimlərin rolu əvəzsizdir. Düz 3 il aspiranturada oxuyanda Çingiz Hüseynov mənə dərs deyib, elmi rəhbərim olub. Mənə qayğı göstərib, diqqət yetirib. Şeirlərimə dərin maraq bəsləyib, yaradıcılığımla bağlı rus və Azərbaycan dillərində məqalələr yazıb, “Nəsib Nəbioğlunun qoşmalarının vurğunuyam” deyib.
Mənim o illərdən bəri tanıdığım, əsərlərinə, kitablarına, bütövlükdə bütün yaradıcılığına, şəxsiyyətinə dərin rəğbət bəslədiyim yazıçı Çingiz Hüseynovun hər bir əsərini ədəbi hadisə hesab etmişəm. Əminiklə deyə bilərəm, Çingiz Hüseynov müasir nəsrimizdə ancaq özü olan yazıçıdır. Çingiz müəllim olduqca sadə, gülərüz, səmimi, güclü iradəyə malik, ən əsası, özünə hörmət qazanmağı bacaran insandır. Həyatı o qədər zəngin, yaradıcılığı o qədər çoxşaxəlidir ki, onun haqda yazdıqların nəinki bir məqaləyə, bir kitaba da sığmaz.
Əsas odur ki, o, bizim qürur mənbəyimizdir, orijinal, bənzərsiz Azərbaycan yazıçısıdır, ilahidən bənzərsiz fitri-istedad yiyəsidir. Onun əsərlərini oxumaq çox çətindir, mətnaltı mənaları olduqca dərindir, fəlsəfidir. Onun “Qələmin yuxuları” adlı silsilə yazılarında bu mürəkkəblik daha da aydın görünür. Bir dəfə Çingiz müəllimdən soruşdum ki, bir az yumşaq, sadə yazsanız nə olar? Cavab verdi ki, mənim heç bir təqsirim yoxdur, günahkar qələmdir, bu yuxuları görən qələm.
Bəli, müdrik yazıçının özünün günahkar saydığı bu qələmdən çıxan “Mənim bacım”, “Əriyən heykəl”, “Çətin yoxuş”, “Novruzgülü” “Adını demədi” “Küncdəki ev”, “Məhəmməd, Məmməd, Məmiş”, “Adalar”, “Bakı”, “Şərq süjetləri”, “Zərurilik”, “Fətəli Fəthi”, “Ailə sirləri”, “İgra direktoriyası”, “Doktor N”, “Əyilmiş cürdəkdən suyu dağılmağa qoymamalı” kimi forma və məzmunca ziddiyyətli dramatik süjetli əsərləri ona böyük şöhrət gətirib.
Çingiz Hüseynovun hər biri ədəbi hadisə sayılan əsərləri hər kəsin oxuyub dərk edə biləcəyi adi əsərlər deyil. “Yazıçı ədalətli olmalı, həqiqəti yazmalı, mədaxlıqdan uzaq olmalıdır” deyən ustad yazıçının bütün ədəbi və sənət təriflərinə layiq əsərləri, xüsusilə ədəbiyyatın hardasa dalana dirəndiyi indiki zamanda, gənclərə, yeniyetmələrə ədəbiyyatı sevdirmək baxımından örnək sayıla bilər.
Çingiz Hüseynovun ilk əsəri 1955-ci ildə “Bakinski raboçi” qəzetində çap olunub. Bundan sonra ədəbi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olmağa başlayıb. Əsərlərini iki dildə – Azərbaycan və rus dillərində yazıb. O, uzun illər (səhv eləmirəmsə, 17 il) SSRİ Yazıçılar İttifaqının Milli Ədəbiyyatlar Komissiyasında çalışıb. Düz 25 il SSRİ Yazıçılar İttifaqının partiya təşkilatının sədri olub. O dövrdə bu çox məsul bir vəzifə idi. Bundan əlavə, Çingiz Hüseynov M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, S.Vurğun və başqa bir sıra Azərbaycan yazıçı və şairlərinin yaradıcılığından bəhs edən bir çox elmi məqalələrin müəllifidir. Onun rəhbərliyilə 40-dan çox insan elmlər namizədi və elmlər doktoru dərəcələri alıb.
Çingiz Hüseynov 1961-ci illərin əvvəlindən gündəlik yazmağa başlayıb və 50 ilə yaxın bir müddətdən sonra – 2009-cu ilin yayında həmin gündəliklər əsasında Moskvada “Ötən günlərin görüşünə” (“Minuvşee navstreçu”) adlı xatirə kitabını nəşr etdirib. Bu memuarda 1449 adamın adı çəkilir. Müxtəlif tale yaşamış çox adamdan bəhs edən səhifələr var. Bu siyahıda təkcə şair və yazıçıların deyil, məşhur ictimai xadimlərin, dövlət xadimlərinin, jurnalistlərin, tanınmış alimlərin, hökumət adamlarının, rəssamların, maarifçilərin, xeyriyyəçilərin, mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin adları var. Xatirələri oxuyanda mənə aydın oldu ki, bu sayda insanların adlarının qeyd edilməsi heç də asan məsələ deyilmiş. Bunun üçün gərək dərin yaddaşın, gözəl hafizən, zəngin dünyagörüşün olsun. Mən qürur hissi ilə deyirəm ki, orada adı çəkilən adamlardan biri də mənəm. Çingiz Hüseynovun xatirələr kitabına düşmək o qədər də asan deyil. Çingiz Hüseynovun xatirələri sovet dövrünün ictimai-siyasi-ədəbi həyatında baş verən hadisələri yaxından öyrənməyimizə imkan yaradır.
…2017-ci il sentyabr ayının 12-də Moskva Beynəlxalq Kitab Yarmarkasında Çingiz Hüseynovun yeni çapdan çıxmış, Məhəmməd peyğəmbərin həyatından rus dilində yazdığı “Muxammed” kitabının təqdimatı idi. Kitab “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından, “Molodaya qvardiya” nəşriyyatında nəfis tərtibatla çap olunmuşdu. Bir gün əvvəl Çingiz müəllimin dəvətiylə mən də oraya getdim. Eşidəndə ki, təqdimat mərasimində Çingiz Hüseynovun çıxışı olacaq, etiraf edim ki, qeyri-ixtiyarı olaraq böyük sevinc hissi keçirdim, kövrəldim. Düşündüm, İlahi, xalqımıza nə böyük qələm sahibi bəxş eləmisən! Çingiz müəllimin çıxışı zamanı adam əlindən tərpənmək olmurdu. Hamı acgözlüklə Çingiz müəllimi dinləyirdi.
Yazının sonunda bir kəlbəcərli kimi bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Aşıq Şəmşirin ilk şeirlərini də rus dilinə məhz Çingiz Hüseynov tərcümə eləyib. 1960-cı ildə Pavel Qriqoryeviç Antokolskinin təklifi ilə aşığın qoşmaları, Azərbaycanda qısqanclıqla qarşılanacağından ehtiyat edərək, Q.Asanin təxəllüsüylə “Azərbaycan poeziya antalogiyası”nda çap olunub. Bu haqda Çingiz müəllim xatirələrində geniş yazıb. Mən də Aşıq Şəmşirin yaradıcılığıyla bağlı Moskvada rus dilində dərc olunan bir məqaləmdə bu haqda ətraflı yazmışam.
Əziz Çingiz müəllim! Doğum gününüz, 90 yaşınız mübarək! Sizi səmimi qəlbdən təbrik edirəm. Belə götürəndə, 90 yaş yaxşı ömürdür. Biz hələ sizin 100 yaşınızı da qeyd edərik, inşallah! Sözsüz ki, bir nəhəng yazıçı kimi hələ bizə deyəcəkləriniz var. Azərbaycan ədəbiyyatı sizin kimi təcrübəli söz adamından çox faydalanmalıdır.
90 illik yubileyinizə də ən yaxşı hədiyyə yaxın vaxtda yeni əsərlərinizin nəşri olardı. Özü də sıradan yox, adınıza layiq – Çingiz Hüseynov adına layiq əsər!
Bir daha 90 illik yubileyiniz münasibəti ilə Siz təbrik edirəm!
(Moskva, aprel 2019)
P.S. “Yazıçı ədalətli olmalı, həqiqəti yazmalı, mədaxlıqdan uzaq olmalıdır” sözlərini həyatının kredosuna çevirmişdi Çingiz Hüseynov. Və sonadək də bu kredosuna sadiq qaldı.
Ruhu şad olsun!
“Ədəbiyyat və incəsənət”
(10.01.2024)
